Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1099 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари Ҳашаротлар 12 туркумига мансуб кўплаб турларининг ҳаёти сув муҳитига боғлиқдир. Ниначилар (Odonata), кунликлар (Ephemeroptera), бахорчилар (Plecoptera), кураксимонқанотлилар (Megatoptera) ва булоқчилар (Trichoptera) туркумларига мансуб барча турларнинг преимагинал фазалари гидробионтлар ҳисобланади. Яримқаттиққанот (Hemiptera) лар: Pelogonidae, Mononychidae, Naucoridae, Belostomatidae, Nepidae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae оилаларининг барча турларининг ривожланиши сув муҳитида ўтади. Сувсузарлар (Dytiscidae) оиласига мансуб барча қўнғизлар, сувсевар (Hydrophilidae) оиласига мансуб қўнғизларнинг аксарияти, Tendipedidae оиласига мансуб барча икки қанотлилар, чивинлар (Culicidae), Melusinidae, Blepharoceridae ҳам сув ҳавзаларида ривожланади. Бироқ, имаго фазасида, ҳашаротларнинг ҳамма тури ҳам сув ҳавзасини бутунлай тарк этмайди, хусусан, Aphelochiridae оиласига мансуб қандалалар шулар жумласидан бўлиб, улардан 9 туригина МДҲ мамлакатларида тарқалган. Кўплаб ҳашаротлар турларнинг “вояга етганлари” деярли сувда ёки унинг юзасида бўлади, булар масалан, эшаклилар (Corixidae), сув чаёнлари (Nepidae), Naucoridae, сувсузалар (Notonectidae), чўп сувўлчовлар (Hydrometridae), Veliidae, сувўлчовлар (Gerridae) оилаларига мансуб кўплаб қандалалар, қалқибюрувчилар (Halipidae), сузиб юрувчилар (Dytiscidae), сузғичлар (Gyrinidae), сувсевар (Hydrophilidae) лар оилаларига мансуб қўнғизлар, айрим узунбурунлар (Curculionidae) (жумладан, шолининг жиддий

зараркунандалари ҳисобланган Hydronomus sinuaticollis Fst. ва Echinocnetnus bipunctatus Roel.), айрим баргхўрлар ( Chrysomelidae) ёки пардақанотлилардан — Anaphes dytiscidarum Rim. Kors. ва Prestwichia aquatica Lubb яйдоқчиларидир. Сув ҳашаротлари популяцияларининг сони ва зичлиги баъзи вақтларда жуда ҳам юқори бўлади. Балиқлар учун ем тайёрлайдиган аквариум ишқибозлари сув ҳавзаларининг лойқали тубида қалтироқ чивинлар (Tendipedidae), айниқса Tendipes plumosus L. турига мансуб чивинлар (уларни “парвона” ҳам дейишади) нинг қизил личинкаси тўпланишини яхши биладилар. Бу тўпланишлар таркибида бир неча ўндан бир неча мингтага қадар зотлар бўлади. Гавай ороллари ва Мексикада эшкакчи қандалалар ёмғири маълум бўлиб, у ушбу оиланинг, айниқса Corisella mercenaria Say, вояга етган қандалаларини сувдан ёппасига чиқишидан ҳосил бўлади. Эшакли қандалалар ва уларнинг тухумлари Мексикадан Англияга ўтган асрнинг охирларидан бошлаб қушлар ва балиқлар учун озиқа сифатида бочкаларда ташиб олиб келинган, ҳар бир бочкада эса 250 млн. атрофида зот бўлган (Киркалди, 1907; Кириченко, 1940, 1951). 83-расм. Heterobates dohrandii Bianchi. сувўлчагич (Кириченко бўйича)

Сув ҳашаротларининг ҳаётий шакллари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: супранектон; масалан, сув юзасида кўплаб оёқдумлилар (Collembola), сув ўлчовчи қандалалар (83-расм) ёки айлангич қўнғизлар ҳаёт кечиради; бу ерда кунликлар, баҳорчилар, чивинлар, кўплаб ниначилар, булоқчилар ва бошқ. лар тухум қўяди; субнектон, шу жумладан сувнинг атмосфера билан чегараланган энг уски қатламига мослашган шакллари (нейстон), буларга кўплаб Culicidae ларнинг личинка ва ғумбаклари киради; сувнинг турли қатламларида фаол суза оладиган ҳашаротлардан сувсузар қўнғизлари 5-бобда келтириб ўтилган, бундан ташқари сувсузар қўнғизлар, сувсузарлар қандалалари ва бошқ. лар ҳам шулар жумласидан; планктон - сув қатламида ҳаёт кечирадиган ҳашаротлар, масалан, қалтироқчилар (Tendipedidae) чивинлар турларининг личинкалари, Culicidae личинкаларининг айримлари; бентос - сув ҳавзалари тубида айрим ниначиларнинг личинкалари (Gomphus flavipes Charp., Libellula depressa L. ва б.), кунликлар, баҳорчилар, Dryopidae оиласи қўнғизлари, қалтироқчилар ( Tendipedidae) чивинларининг кўпчилиги, Heleidae, булоқчилар ва бошқаларнинг личинкалари яшайди. Айрим сув ҳашаротлари, масалан, булоқчилар личинкаларининг айримлари, ботқоқ (Helodidae) қўнғизлари, узунбурун, қирғоқ пашшалари (Ерhydridae) оиласи кўплаб турларининг личинкалари ва бошқ. сув ўсимликларида ҳаёт кечиради. Пардақанотли ҳашаротларнинг айрим турларигина гидробионтларга киради, уларнинг барчаси бошқа сув ҳашаротларининг текинхўрлари ҳисобланади. Сувнинг турли қатламларида яшашга мослашган турларнинг ҳаётий шаклларга бўлиниши уларнинг кўпчилиги учун муҳитнинг

таъсирига боғлиқ бўлган у ёки бу қўзғатишлар натижасида бир қатламдан иккинчи қатламга ўтиши мумкин эмас, дегани эмас. Қалтироқчи чивинларининг айрим бентик личинкалари ва эшкакчилар қандалаларида суткалик миграциялар – кечаси сув юзасига кўтарилиш кузатилган (Мунди, 1959). Anopheles Meig. авлоди чивинларининг типик нейстик личинкалари сув юзаси кучли чайқалганида ёки исталган бирор нарса текканида сувга шўнғийди, кейин эса планктон организмлар сингари бир қанча вақт сувда қолади. (Беклемишев, 1949). Ҳашаротлар учрайдиган сув қатламлари кўпинча ҳашаротларнинг ривожланиш фазасига ҳам боғлиқдир, масалан, бентик шаклларнинг ғумбаклари имагога айланишидан олдин юқорига кўтарилади; бу ҳолат эса қалтироқчи чивинларида кунликлардаги сингари тез-тез бир вақтнинг ўзида ёппасига кузатилади. Сув ҳашаротлари орасида кўп сонли эврибионт турлари ҳам учрайди, улардан баъзилари, масалан, сувсузар (Dytiscus marginalis L.) қўнғизи, убиквистлар ҳисобланади, лекин сув ҳашаротларининг кўпчилиги бирмунча тор экологик стандарт ва кичик экологик мутаносибликка эга бўлиб, стенобионтларга киради. Сув ҳашаротлари орасида сув муҳитининг характерига бўлган эҳтиёжи аниқ белгиланган турлари ҳам мавжуд бўлиб, улардан ҳаттоки типнинг биологик кўрсаткичлари ва сув ҳавзаларининг минтақавий жойлашиши сифатида ҳам фойдаланиш мумкин. Айрим сув ҳашаротлари фақатгина кўлмак сувларда ёки жуда секин оқадиган сувларда учрайди; булар, масалан, қандалалар — чўп сувўлчагичлар, узунбурун қўнғизлари личинкалари Helophorus F. авлоди қўнғизининг личинкалари, қирғоқ пашшалари (Ephydridae) ва львинкалар (Stratyomyidae) личинкалари,

чивинларнинг личинка ва ғумбаклари. Бошқа ҳашаротлар - айрим баҳорикорлар, Veliidae оиласига мансуб қандалалар, оқшом айлангичқўнғизлар (Orectochilus villosus Mull.), Dryopidae оиласига мансуб қўнғизларнинг личинкалари, пашшачалар (Simuliidae) личинкалари кабилар эса аксинча, тез оқар сувларда учрайди. Ниначилар (Odonata) личинкалари турли типдаги сув ҳавзалари бентосининг муҳим бентос компоненти ҳисобланади, аммо оқмайдиган ва кучли оқимларда ҳар хил турлари ҳаёт кечирадилар. Кўпчилик ҳашаротлар ҳароратга сезиларли мутаносиблиги (иқлимнинг зонал доирасида) билан фарқланади, лекин айрим, айниқса тоғлардан тезлик билан тушадиган сувларда ҳаёт кечирадиган турлар, сувнинг салгина илиқлигини ҳам кўтара олмайдилар, аммо фақатгина булоқлардаги жуда совуқ сувларда ҳаёт кечирадиган турлари ҳам мавжуд, масалан, Pericoma ва Liponeura авлодларига мансуб айрим иккиқанотлилар туркуми личинкалари. Бошқа томондан, сув ҳашаротлари орасида фақатгина жуда илиқ булоқларда яшайдиган турлари ҳам мавжуд; масалан Руминияда сув ҳарорати 33 0 С бўлган Семиградьи булоғида яшайдиган Mesovelia thermalis Horv. қандаласи аниқланган (Кириченко, 1940), Tendipedidae турларининг айрим личинкалар ҳам иссиқ булоқларда яшайди (Липина, Черновский, 1940). Сув ҳашаротларининг аксарият кўпчилик турлари чучук сувларда яшайди, сув ҳашаротларининг кўпчилиги бир оз шўрланган сувга ҳам осонлик билан мослашади, Anopheles Mgn. авлодига мансуб чивинларнинг личинкалари эса шўрроқ (1—2%) сувларда ҳаттоки юқори ҳаётчанликка эга бўлади (Беклемишев, 1949). Қирғоқ пашшаси Ephedra obscuripes Beck. личинкаларининг

ҳаёти ҳам шўрроқ сувларга боғлиқ. A. maculipennis L. чивинининг ғумбаги тузларнинг катта концентрацияларига (24,8%) бардош беради. Ҳашаротларнинг алоҳида бир турлари денгиз сувида яшайди. Масалан, денгиз ва океанларда учрайдиган Halobatinae кенжа оиласига мансуб сувўлчовчи қандалалар қирғоқдан юзлаб ва минглаб километрга узоқлашган. Сув ҳашаротларининг кўпчилиги нейтрал, кучсиз ишқорий, кучли ишқорий реакцияли сувларга боғланган, бироқ шундайлари ҳам учрайдики, масалан, айрим ниначилар ва Tendipedidae ларнинг личинкалари ҳаттоки, рН 3,5—5,0 га тенг бўлган торфли сув ҳавзаларида яшайди. Минерал моддаларнинг нафақат эритма таркибида, балки суспензия кўринишидаги миқдори ва сифати ҳам аҳамиятга эга. Лойқа сувларда кам сонли ҳашарот турлари, масалан, бўртмаясар пашша Liriope contaminata L., личинкалари Tendipes plumosus L. чивини ва айрим кунликларнинг личинкалари яшайди. Ҳашаротларнинг кўпчилиги тиниқ сувни маъқул кўради. Сувдаги органик моддаларнинг парчаланишидан ҳосил бўлган баъзи оралиқ маҳсулотлар ҳашаротлар учун зарарлидир, шунинг учун одатда улар чириётган пўстлоқлар, ёғочлар, тезак ва х.к. бўлган жойлардан қочадилар, бироқ юқорида айтилганидек, ҳаттоки торфли ботқоқликларда ҳам айрим турдаги ҳашаротлар яшайди, кўплаб Tendipedidae личинкалари, Limnophilus Burm. авлодининг айрим булоқчилари органик қолдиқлар сероб бўлган участкаларда тарқалади, бу шубҳасиз, уларнинг озиқланиши ва метаболизмининг ҳусусиятларига боғлиқдир. Парчаланаётган органик қолдиқлар билан ифлосланган сувда кислород камайганлиги сабабли, бундай сув ҳашаротлар учун ноқулай

ҳисобланади, лекин агар бу шароитда вегетация давридаги яшил ўсимликлар ўсаётган бўлса, у ҳолда уларнинг кислород ажратиши ҳашаротлар учун қулай шароит туғдиради. Бундан ташқари, ўсимликлар ажратаётган кислород зарарли органик моддаларни парчаланишини тезлаштиради, тирик ўсимликлар эса парчаланишдан ҳосил бўлган зарарли азотли маҳсулотлардан фойдаланади. Ҳашаротлар бентик шаклларининг кўпчилиги турли тупроқларда яшаши мумкин, лекин кўп турлари тупроқни танлайди. Масалан, Ephemera L., Palingenia Burm., Polymitarcys Eat. авлодларига таъалуқли айрим кунликлар, айрим сўналар (Tabanidae) личинкалари лойқали ёки зич лойқали туб билан характерланадиган экологик маконларни эгаллайди; баъзи булоқчилар, айниқса Molannidae ва Sericostomatidae оилалари қумлоқ ерда; кўпчилик булоқчиларнинг личинкалари тошлоқли тупроқларда ҳаёт кечиради. Сув ҳашаротлари ҳаётида ёруғликнинг қандай рол ўйнаши жуда камроқ ўрганилган, бунинг устига сув ҳавзаларининг сув режими турли-туман бўлиб, у нафақат сувнинг чуқурлиги ёки тиниқлиги, балки турли ёруғлик нурларини бир текисда ютилмаслигига боғлиқдир. Қизил нурлар, масалан, кўк нурларга нисбатан кўпроқ ютилади; сув юзасига кичик бурчак остида тушадиган нурлар (эрталаб ва кечқурун) юзадан тўлиқ акс этади. Ёруғлик режими супранектик ва субнектик шакллар ва қирғоқ бўйидаги саёз сувли зоналарда яшовчилар учун кўпроқ аҳамиятга эга. Anopheles macu lipennis L. чивинининг личинкаси шимолий ва мўътадил иқлимда одатда ёруғлик яхши тушадиган участкаларда ҳаёт кечиради. Лекин ушбу тур учун ўз стацияларини зонал

алмаштириш қоидасига амал қилиши аниқ кўринади - қуйи Поволжье, Кавказорти ва Ўрта Осиёда ёзнинг иссиқ кунлари улар соя жойларга ўтиб оладилар. Қуёш нури, шубҳасиз, ҳашаротларнинг ҳаётига билвосита катта таъсир кўрсатади, чунки яшил ўсимликларнинг ривожланиши, демакки сувнинг кислородга бойиши унга боғлиқдир. Қуёшнинг ёритиши, асосан майда кўлмаклардаги сувнинг ҳароратига ҳам таъсир қилади. Гидробионт ҳашаротларнинг бир-бирлари ва бошқа сув ҳайвонлари билан биотик алоқалари турли характерга эгадир. Сув ҳашаротларида йиртқичлик жуда кенг тарқалган. Барча ниначилар, масалан, барча сув каналари, жуда кўп қўнғизлар, Chaoborinae кенжа оиласи чивинларининг личинкалари йиртқичлар ҳисобланади. Улар қуртлар, қисқичбақасимонлар ва айниқса ўзидан кичикроқ ҳашаротларни қиради. Ниначиларнинг личинкалари ва сув қўнғизлари моллюскаларга, балиқларнинг тухумлари ва увилдириғларига ҳужум қилади. Ўз навбатида ҳашаротларга зулуклар, айрим чиғаноқлилар (хусусан Lymnaea palustris Mull., ва L. ovata Drap.), ёнсузғичлар (Gammaridae), сув ўргимчаги ҳужум қилади, кўплаб балиқлар ўзининг ҳаёти давомида ёки маълум бир мавсумларда асосан ҳашаротлар билан озиқланадилар, амфибиялар сув ҳашаротларига қирон келтиради. Паразитизм сув ҳашаротлари орасида жуда чекланган миқдорда тарқалган, лекин барча сув пардақанотлилари бошқа сув ҳашаротларининг текинхўри ҳисобланади. Ҳашаротларда гидралар, чувалчанглар, циклоплар, сув каналари ва бошқалар паразитлик қилади.

Cув ҳашаротларида бактериялар келтириб чиқарадиган касалликлар аниқланган. Бошқа томондан бактериялар айрим сув ҳашаротлари, хусусан Tendipedidae чивинлари учун асосий озуқа ҳисобланади. Ҳашаротларнинг сув ўсимликлари билан ўзаро боғлиқлиги ҳақида қисман юқорида айтиб ўтилган. Бу ерда эса 11-бобда ёритилган қонуниятлар категорияси берилади. Кўплаб ҳашаротлар личинка ҳолатида ўсимликлар билан бевосита алоқада бўлмаса ҳам тухумини ўсимликларга қўяди, булар айрим ниначилар, эшкакқанотлилар (Megaloptera), кўпчилик қандалалар ва қўнғизлардир. Ҳашаротларнинг сув муҳитида яшашига боғлиқ бўлган ҳусусиятидан келиб чиқиб тузилган мослашувчи белгиларидан энг аввало уларнинг нафас олиш органини таъкидлаш лозим. Бентос биоценозларига хос бўлган шакллар ва бошқа сув юзасига кўтарилмайдиган кўплаб ҳашаротларда, хусусан, ниначилар, кунликлар, баҳорчилар, эшкакқанотлилар, булоқчилар, пардақанотлилар личинкалари, айлангич қўнғизлар (Gyrinidae), сув севар (Hydrophilidae) ларнинг айрим турлари, Dryopidae, Helodidae, эшкакқанотлилар оилаларига мансуб қўнғизлар, кўплаб иккиқанотлиларнинг трахея системаси ёпиқ бўлиб, стигмалари бўлмайди. Сувда эриган ҳаво трахеал жабранинг юпқа қавати орқали диффузияланади ва сўнгра трахеал система орқали тана тўқималарига ўтади. Тўпланган карбонат ангидрид тери қоплами орқали чиқарилади. Трахея капиллярлари билан таъминланган трахеал жаб ралар юпқа пластинкалар ёки ипсимон, баъзида шохланган ўсимталар кўринишида бўлади. Ипсимон жабралари кўпинча бир дастага йиғилган бўлади (84-расм). Жабралар кўпинча

қориннинг икки ёни ёки орқа учида жойлашади, лекин айрим турларда улар бош қисмида жағ ёнида, оёғини бошланиш қисмида ва танасининг бошқа қисмларида бўлади, Zygoptera кенжа туркуми ниначиларида эса трахеал жабралар вазифасини тўғри ичакнинг ички девори бажаради. Сув ҳашаротларининг, айниқса кичик ёшдаги личинкаларининг тери орқали нафас олиши муҳим аҳамият касб этади, кўплаб оёқ думлилар (Collembola )ларда эса умуман трахея системаси бўлмайди; уларнинг кичик ўлчамли танасида газ алмашинувини тана юзаси тўлиқ таъминлайди. Очиқ трахея системасига эга бўлган сув ҳашаротлари, бу эса кўплаб супранектик, субнектик, нейстикларга ва сувнинг турли қатламларида фаол сузадиган шаклларига хосдир, нафас олиш билан боғлиқ бўлган бир қатор морфологик ҳусусиятларга ҳам эгадирлар. Бундай ҳашаротлар сув юзасига кўтарилмаган вақтларда танасининг орқа ёки олдинги учларида жойлашган стигмалари (нафас тешиклари) керак бўлганида сув ҳавзасининг юза пардаси билан алоқага киришиб у ҳақида маълумот олади. Nepidae оиласига кирувчи қандалалар, чивинлар ва айрим қўнғизларнинг личинкалари шулар жумласидандир. Кўплаб турларда стигмалар тананинг ясси юзасига эмас, балки терили найчанинг бошланиш қисмига (унинг учи билан сув ҳавзаси юзасидаги пардани тешади) ёки ушбу найчанинг учига очилади (85, 86, 87-расмлар); айрим турларда, масалан Liriopidae оиласига кирувчи иккиқанотлиларнинг ғумбагида ушбу найча жуда узун бўлади, ва стигмалари унинг тепасида жойлашади (87-расм).84-расм. Isonychia ignota Walk. кунлик олдинги оёғи асосида жабра иплари боғлами (Шонемунд бўйича)

85-расм. Anopheles Mgn., Aedes Mgn. ва Culex L. авлодлари чивинларининг ҳаёти цикл схемаси. Личинка ва ғумбакларининг нафас олиш найчалари кўриниб турибди (Кларк бўйича) 86-расм. Сувсузар ( Dytiscus L.) личинкаси (Коршельт бўйича): а - нафас олиш найчасининг тепа қисми 87-расм. Ptychoptera Mgn. авлоди ғумбагининг нафас олиш найчаси ва бу найчанинг тузилиш детали (Догел бўйича)

Сув ўсимликларида ҳаёт кечирадиган баъзи ҳашаротлар ўзларининг стигмаларини ҳаво ўтказувчи тўқималар ёки ўсимлик бўшлиғига тиқадилар, масалан, шоли сув филчаси (Hydronomus sinuaticollis Fst.) личинкалари (Яхонтов, 1956) шулар жумласидандир ёки улар Nymphula Schrk. авлоди парвонасининг қурти сингари ўсимлик қисмидан ўзига ғилоф ясаб унинг ичидаги ҳаводан фойдаланади, Трахеяларидаги ҳавони тиклаш ёки тўлдириш учун сувдан чиқадиган, бироқ жуда узоқ вақт сув остида бўла оладиган ҳашаротлар заҳира сифатида ҳавони трахеядан ташқарида турлича тўплайди. Бу асосан бир тутам узун тукчалардир, ҳашаротлар сув остига тушганида стигмалари яқинида ҳаво пуфакчалари ушбу тукчалар орасида (кўплаб қандалалар ва қўнғизлардаги каби) тўпланади. Бошқа ҳашаротларда (сувсузарчалар, сувсузарлар, сувсевар қўнғизлари) қорин тергити эгилган шаклга эга, стернитлари жуда катталашган, ва уларнинг четлари тергитлардан бирмунча юқори; қанотлари ва қаттиқ қаноти йиғилган ҳолатида эгилган тергитлардан ҳосил бўлган бўшлиқ устидаги қалқончани ташкил қилади. Стигмалар жойлашган плевритлар ҳаво камерасига туташади. Иккиқанотлилар, қўнғизлар ва булоқчилар баъзиларининг личинкаларида анал тешиги яқинида ректал жабра деб номланадиган узун сўрувчи тери ўсимталари бўлади. Ушбу ўсимталар оддий трахеал жабралар сингари шохланган эмас; тахмин қилинишича, бу ерда диффузияланган ҳавони ҳашаротнинг гемолимфаси бевосита қабул қилади. Охирги вақтларда ушбу ўсимталарнинг вазифаси фақатгина бўшлиқ суюқликларининг осматик босимини бошқаришдан иборат эканлиги аниқланган.

Доимо сув муҳитида яшаганда қуриб қолиш хавфи туғилмайди, шу сабабли сув ҳашаротларининг тери қопламида липоид қатлам ривожланмаган. Эпикутикула бўлмагани учун тери орқали нафас олиш имкони кучаяди, кўпчилик ҳашаротларда эса экзокутикула ҳам, айниқса жабра ўсимталари қисмида, кучсиз ривожланган бўлади. Қалтироқчи Tendipes plumosus L. чивини, булоқчилар Limnophilus sp., кунликлар Cloeon dipterum L. личинкаларида умуман эпикутикула бўлмаслиги аниқланган. Ниначилар, сўналар (Таbanidae) ва бошқа кўплаб сув ҳашаротларида липоид кутикула бўлса ҳам редукцияланган ёки тананинг барча юзаси бўйлаб ривожланмаган (Семенова, 1959; Семенова, Родионова, 1961). Сув ҳавзасида доимо яшовчи жониворлар сувдан чиққан вақтида жуда тез қуриб қолади. Айниқса, эпикутикуляр қатлам умуман бўлмаган ҳашаротлар организмида сув тезда йўқолади. Масалан, Т. plumosus L. личинкасида Aeschna grandis L. ниначиси личинкасидагига қараганда сув тери орқали 9 марта тезроқ йўқотилади (Семенова ва Родионова, 1961). Жадал ҳаракатланадиган турларнинг сувда яшашга мослашиши, айниқса, танасининг яссилашганлиги ёки торпедасимон шаклда эканлиги ва оёқларининг тузилишида кўринади. Торпедасимон ташқи кўриниш, масалан, сувсузар (Notonecta L.) қандалаларига хос, аксарият сув қандалалари ва қўнғизлари эса яссиланган шаклга эга. Тананинг яссиланган шакли сув ҳавзаларидаги тошлар остига ёпишадиган баҳорикорлар личинкаларига (Plecoptera) ҳам хосдир. Қалин сув қатламида тез сузадиган вояга етган қандалалар ва қўнғизларнинг орқа, баъзида эса ясси болдирли ва панжали ўрта жуфт оёқлари сузиш учун мўлжалланган (эшкаксимон pedes

natatorii). Бундай оёқларининг сузишга мослашган ясси юзаси одатда қовурғаси бўйлаб қалин ўсган тукчалар ёки қилчалар ҳисобига янада катталашади. Айрим ҳашаротларнинг оёқлари фақатгина бир қатор бўлиб ўсган қилчалар ҳисобига сузишга мослашган бўлади, уларнинг болдир ва панжалари яссилашмаган, масалан, Isonychia ignota Walk. кунлик личинкаларида (99-расмга қаранг). Сув қатламида сузадиган яйдоқчилар Anaphes dytiscidarum Rim. Kors., Caraprachus cinctus Hal. ва С. reductus Rim. Kors. эшкак органи сифатида қанотларидан фойдаланади. Сув юзасида тез ҳаракатланадиган супранектик шаклларнинг оёқлари узун, югуришга мослашган (p.cursorii), масалан сувўлчов (Gerridae) қандалалари (83-расмга қаранг) ва чўп сувўлчов (Hydrometridae)ларда, лекин сув ҳавзасининг юзаси учун характерли бўлган айланғич қўнғизларда (Gyrinidae) югурувчи оёқлар бўлмайди, ўрта ва орқа оёқлари ясси ва кенг бўлиб, шўнғиш учун мослашган, бундай қўнғизлар сув юзасида фақатгина айланиши мумкин, шунинг учун ҳам уларга бундай ном берилган. Сув тубидаги лойқаларда яшайдиган ҳашаротларнинг танаси одатда узунчоқ шаклда бўлади (масалан, Tipulidae, Tendipedidae ва б.қ.ларнинг личинкалари). Бентос ҳашаротларининг оёқлари кавлаш учун (масалан, кунликлар Ephemera L., Palingenia Burm. авлодлари кунлик ва б.), ёки сув ҳавзасининг тубига ёпишиб олиши учун мослашган, бунга айниқса кичик панжаларидаги кучли ривожланган тирноқчалари хизмат қилади, масалан, кунликлар, баҳорикорлар, ниначилар личинкаларида. Тез оқар сувларда яшовчи ҳашаротлар сув тубига эмас, балки ўсимликларга ёпишса ҳам, одатда кичик панжаларида кучли ривожланган тирноқчалари мавжуд. Тезоқар сувлар ҳашаротлари

мослашувининг характерли белгиси танасининг турли қисмларида сув остидаги предметларни яхшилаб ушлаб туриши учун сўрғичларнинг ривожланганлиги ҳисобланади. Чивин (Simuliidae) личинкаларида бундай сўрғичлар кўкрагининг паст қисмида, Blepharoceridae личинкаларида кучли сўрғичлар кўкраги ва қорнида жойлашган. Мослашишнинг аниқ ҳусусиятлари сув ҳашаротларининг озиқланишга мослаб тузилганлигида ҳам кўриниши мумкин. Йиртқич ҳисобланган сув чаёнлари ( Nepidae оиласи) қандалалари, Kirkaldyia deyrollel Vuill. қандаласи, айлангич қўнғизларининг олдинги оёқлари маҳкам тутишга мослашган (p. raptatorii) бўлиб, улар ўлжасини бели ва болдири орасига сиқиб олади. Ниначиларнинг личинкалари ўз ўлжасини, 10-бобда айтилганидек, кўриниши кучли ўзгарган пастки лаби – “ниқоб” ёрдамида тутади 67-расмга қаранг). Ниначилар личинкаларининг оёқлари нисбатан секин ҳаракатланишга мослашган, ўсимликлар ёки сув ҳавзалари тубидаги ўлжани улар тўғри ичаги ёрдамида зарб билан сакраб тутиб олади. Тўғри ичакнинг кучли ривожланган мускуллари анал қопқоғини очади ва ичакда сув тўпланиши билан ичак деворларини сиқади, шунинг ҳисобига сув тезда анал тешигидан чиқариб юборилади. Chaoborinae кенжа оиласига мансуб чивинларнинг йиртқич личинкалари ўлжасини учида бақувват туклари бўлган таёқсимон мўйлаблари ёрдамида тутади. Anopheles Mgn. авлоди безгак чивини личинкаларининг юқори лабида қилчалардан иборат махсус тукча бўлади, личинкалар сув ҳавзаси яқинидаги ёки сувнинг юза қатламидаги протистами,

коловрат калар, майда сувўтлари, споралар ва ўсимликлар чанглари, органик детрит суспензияси билан озиқланганида улар тез ритмик ҳаракатга келади (тукча бир дақиқада 200 марта пириллайди). Бу сувни ундаги майда организмлар ёки органик заррачалар билан бирга личинканинг оғиз тешиги томон йўналтиради. Озиқа шундай йўл билан 8 см 2 гача бўлган майдондан келади. A. maculipennis L. бир сутка мобайнида тахминан ҳажми 2000 мм 3 атрофида бўлган сувдан озиқа тутиши мумкин (Беклемишев, 1949). Ботқоқ (Helodidae) қўнғизлари личинкалари сув ҳавзаси тубидаги детритни юқори ва пастки жағларида тукча ҳосил қилган қалин юмшоқ тукчалари ёрдамида “тарайди” ва сўнгра юмалоқланган озуқа ютилишдан олдин гипофаринкснинг ён ўсимталаридаги қаттиқ тукчаларнинг тароқлари ёрдамида сиқилади (Бейер, 1952; Стриганова, 1961). Планктон ҳашаротларида уларнинг яшаш тарзига кўра ҳаво қопчиқлари - трахея системасининг маҳаллий кенгайиши ривожланган бўлиб, у сув ичида гидростатик оғирлик ва ҳаракатланишни таъминлайди (Мончадский, 1936, 1939, 1959), масалан, Mochlonyx Lw. авлоди чивинларининг личинкаларида бундай қопчиқлардан иккитаси кўкракда ва иккитаси қоринда, Cryophila авлоди личинкаларида — 2 та кўкракда ва 4 та қоринда жойлашган. Ҳатто трахея системаси жуда ҳам редукцияланган Chaoborus Licht. авлоди личинкаларининг қорни ва кўкрагида иккитадан қопчиқлар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳажми сувнинг ҳароратига қараб ўзгариши мумкин (Гелей, 1928). Чивинларнинг нейстик личинкаларида сувнинг юза пардасига ёпишиб олиш учун махсус стигмал пластинкалар, елка кураклари

ва пальмасимон тукчалар кўринишидаги сув билан намланмайдиган мосламалар ривожланган. Супранектик Collembola лар танасининг барча юзаси ҳам сув билан намланмайди, ваҳоланки улар ҳам сув юзасида ўзларининг сакрашга мослашган санчиқлари ёрдамида ушбу туркумга мансуб тупроқ турлари сингари сакрай оладилар. Ҳашаротларнинг сувда яшаш шароитларига морфологик мослашув белгилари бошқа жиҳатларда ҳам кўринади: масалан, кунликлар личинкаларининг сув тубида яшайдиган бирмунча яссиланган шаклларининг кўзлари бошининг юқори томонида жойлашган, вояга етган супранектик айланғич қўнғизининг кўзлари нафақат сув устида, балки пастга, сув остида кўриш учун мўлжалланган. Culicinae кенжа оиласи личинкаларининг танасида тукчаларнинг кўп бўлиши ҳимоя аҳамиятига эгалиги аниқланган, улар йиртқич яқинлашаётганлиги ҳақида “огоҳлантириш зонаси”ни ҳосил қилади. Бундай қилчалар кичик сув ҳавзасида яшайдиган, масалан, Orthopodomyia sp. ва Aedes alectorovi Stack сингари ҳашаротларда айниқса ривожланган (Мончадский, 1959). Сув иккиқанотлиларининг личинкалари орасида шаффоф, рангсизлари ҳам тарқалган ва у мослашув характерига эга бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳашаротларга йиртқичлардан омон қолиш, йиртқичлар учун эса ўлжага яқинлаша олмаслик имконини беради. Сув ҳашаротларининг юқорида айтиб ўтилган морфологик белгиларидан ташқари сув муҳитига хулқидан келиб чиққан ҳолда яшаш шароитига мослашганлиги бир оз суст ўрганилган. Шубҳасиз, сув ҳашаротларининг юқорида қайд қилинган ёруғликка боғлиқ ҳолда ҳаракатланиши мослашувчанлик

аҳамиятига эгадир. Сув тубидаги баҳорикорлар личинкалари учун кўлмак сувда махсус ритмик ҳаракатлар қилиш характерлидир, яъни личинканинг танаси субстрат устига чиқиб кейин яна аввалги жойига кириб кетади. Сув оқиб турганида ва паст ҳароратларда бундай ритмик ҳаракатлар кузатилмаганлиги сабабли бундай ҳаракатларни, айниқса кўп миқдордаги кислород талаб қиладиган стеноксилобионтлар, масалан баъзи баҳорикорлар Perlodes Bancs., Taeniopteryx Pictet., ва айрим Nemuridae авлодлари, бахорикорлари фаол бажаради. Бу личинкалар атрофида сувни янгилаш учун қилинадиган ҳаракат, деб тахмин қилишади (Лепнева, 1940). Қимирламайдиган ғилофлар ичида яшайдиган булоқчиларнинг личинкалари, масалан Neureclipsis bimaculata Мс. Lach. личинкаларининг тез ҳаракатланиши ҳам худди шундай аҳамиятга эга эканлиги эҳтимолдан йироқ эмас. Чивинлар личинкаларининг нейстик шакллари йиртқич яқинлашганида одатда тезда сув остига тушиб кетади. Кўплаб бентос ҳашаротлар, масалан , Ephemeridae, Ephoronidae, Palingeniidae оилалари кунликлар орасида уя қазиш кенг тарқалган бўлиб, афтидан бунга уларнинг йиртқичлардан ҳимояланиш учун мослашганлиги, деб қараш мумкин. Tendipedidae, кўпгина Limoniidae ва бошқаларнинг личинкаларига хос бўлган тупроқларга кўмилиб олиш, ёки баҳорикорлар личинкалариники сингари сув тубидаги тош ёки бошқа предметлар остига беркиниш ҳам шундай аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Булоқчилар личинкаларининг аксарияти ўзига қум зарралари, чиғаноқлар ёки ўсимлик қисмларидан найсимон ёки бошқа шаклдаги ғилофларни ясаб олиши мумкин, булар шубҳасиз уларни майда йиртқичлардан ҳимоя қилади, булоқчиларнинг исътесносиз

барчаси эса бундай ғилофларни ғумбакка айланишидан олдин ясайди. Ҳашаротларнинг сувдаги ҳаётига боғлиқ бўлган физиологик ҳусусиятларидан мальпигия каналчаларининг жадал ишлашини таъкидлаш лозим. У организмдан ортиқча сувни чиқариб ташлайди. Ҳашаротларнинг (айрим денгиз жониворларидан ташқари) қорин суюқлигидаги тузларнинг концентрацияси атрофдаги сувникига қараганда юқори бўлади. Тери қопламида сув ўтказмайдиган липоид қобиғи бўлмаслиги туфайли сув доимо уларнинг танасига ўтиб туради. Ортиқча сув мальпигия каналчалари орқали фаол чиқарилиб ташланади, бу безгак чивинларининг личинкаларида яхши ўрганилган (Беклемишев, 1949 ва б.қ.). Ҳашаротлар орасида тухумини, жинсий системадаги қўшимча безларнинг ўзига хос секретини, сувга қўядиганлари кенг тарқалган. Тухумлар қўйилаётганида ажратма билан қопланади, улар сувда шишиб илвира тасмалар ёки юмалоқлар ҳосил қилади. Бу айрим ниначилар, масалан, Gomphus flavipes Charp., кунликлар, булоқчилар учун хосдир, сувсевар (Hydrophilidae) қўнғизлари эса тухумини “тухум пилласи” деб номланган махсус қопламага қўяди. Тухумни ўраб олган ажратмалар, қайсидир жиҳатдан уларни ноқулай об-ҳаво шароити, механик шикастланиш ва эҳтимол, паразит ва йиртқичлардан сақлайди. Албатта, мутлақо бошқа физикавий муҳитда яшовчи гидробионт ҳашаротлар қуруқликда яшайдиган шаклларига қараганда ўзининг специфик характерли метаболизмига эга бўлиши лозим. Лекин айрим тупроқ ҳашаротлари орасида сув ҳашаротлари билан кўплаб ўхшаш белгилари борлиги аниқланган

(Гиляров, 1959). Улардан тупроқ ҳашаротларининг тери қопламида эпикутикуляр қатламнинг яхши ривожланмаганлиги алоҳида эътиборга лойиқ ва бу уларни сув ҳашаротларига яқинлаштиради. Табиийки, бу намликда яшайдиган ва қуриб қолишдан ҳимояланишга эҳтиёжи бўлмаган тупроқ шакллари учун хосдир. Бундай тупроқ шаклларида ҳаво муҳити ҳашаротларига хос бўлган нафас олиш тешикчаларининг ёпувчи аппарати ҳам ривожланмаган. Қуруқликда яшайдиган ҳашаротларда экскретлар мальпигия каналчаларида паст концентрацияли сийдик кислотаси ва уратлар эритмаси кўринишида тушади. Сўнгра томирларнинг пастки қисми ва орқа ичак ортиқча сувни шимади. Экскрементлар билан аралашган экскретлар организмдан ҳўлроқ ёки қуруқроқ ҳолатда чиқарилади; ортиқча сув экскрементлардан ректаль безлар ёрдамида шимилади. Сув муҳитида ҳашарот организми учун намликни сақлаш эмас, балки аксинча, унинг ортиқчасидан холос бўлиш муҳим бўлганлиги учун экскретлар осон эрувчан аммиак ва мочевина кўринишида чиқарилади, сув орқа ичак ва мальпигия каналчаларида адсорбцияланмайди. Худди шу ҳолат зах ерларда яшовчи тупроқ ҳашаротларда кузатилади. Сув ва айрим тупроқ шакллари учун метаболик сувни оксидланиши натижасида маҳсулот ҳосил бўлиши учун заҳира ёғ моддаларини тўпланишининг аҳамияти йўқ, бу ҳақида 8 бобда айтилган. Ҳашаротларнинг сув ва айрим тупроқ шакллари ўртасидаги физиологик ва унга боғлиқ бўлган морфологик ҳусусиятларининг ўхшашлигига ҳозирги вақтда ҳашаротларнинг ҳаёт тарзи сувдан

қуруқликка чиққанлигининг қонунияти сифатида қаралади (Гиляров, 1959). Лекин бу ерда ҳозирда барча сувда яшовчи ҳашаротлар такроран сув офати билан боғланганлиги, уларнинг узоқ авлодларининг ҳаёт тарзи сувдан қуруқликка ўтганлигини назарда тутиш лозим. Ушбу якунда сув ҳашаротлари, тупроқда ва қуруқликда яшовчи ҳашаротлар каби, сезиларли даражада санитарлик ролини бажаришини кўрсатиш лозимдир. Ўз вақтида Реомюр ҳашаротлар бўлмаган сувлар улар бор бўлган сувга қараганда тезроқ айнишини ўз тажрибаларида кўрсатиб берган (Холодковский, 1927). Табиатдаги биоген айланишида гидробионт ҳашаротларнинг аҳамияти қуруқликда яшовчи ҳашаротларнинг тутган ўрнига тенглашади, бентос шакллар сув ҳавзаларининг тубини юмшатганида кислород тупроқ ҳашаротларининг қавлаши натижасида бўлгани каби янада чуқур қатламларгача етиб бормаса ҳам, ундан юзароқларгача боради. Бир неча йиллар олдин ҳашаротларнинг (хусусан, Halesus interpunctatus Zett. булоқчилар личинкалари) сув ҳавзаларида радиоактив изотопларни тўплаши аниқланган.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларнинг тупроқ (эдафик) муҳити омиллари

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари

Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси

Ҳашаротларнинг ҳудудларга ўрнашиши ва кўчиб юриши. Янги тур ва расаларнинг шаклланиши