Ҳашаротларнинг ҳудудларга ўрнашиши ва кўчиб юриши. Янги тур ва расаларнинг шаклланиши - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротларнинг ҳудудларга ўрнашиши ва кўчиб юриши. Янги тур ва расаларнинг шаклланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

281.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротларнинг ҳудудларга ўрнашиши ва кўчиб юриши. Янги тур ва расаларнинг шаклланиши Биотоплардаги турли экологик маконларда ҳар хил ҳаётий формаларнинг белгиланиши, ўша ёки бошқа турнинг ҳаётий эҳтиёжлари ташқи муҳитга мослашганлиги тўғрисида олдинги бобларда гапириб ўтилганлигидан ташқари, бу турларнинг ҳар бири маълум даражада тур ичидаги кўпайишни таъминлайдиган оптимал ҳаётий фаолияти ва ҳудудга турнинг тарқалишини таъминлайдиган гуруҳларни ҳосил қилишини ҳисобга олиш керак. Олий ҳайвонларнинг (айниқса, қушлар гуруҳи) эркак ва урғочилар жуфтларини кўпайиш даврида бирга яшаш учун бирлаштириш ҳашаротларда кузатилмаган. Бу қоидага мувофиқ ҳашаротлар вояга етган яшаш даврининг қисқалиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Кўпчилик ҳашаротлар вояга етган фазадаёқ тўлиқ ривожланган жинсий маҳсулотга эга бўладилар ва бир неча марта жинсий қўшилиш билан (полигамия) уруғлантириш қобилиятига эга бўлиши мумкин. Имагинал фазада айрим ҳашаротлар озиқланмайдилар ва кўпинча уларнинг оғиз аппарати ривожланмаган бўлади. Ҳашаротларнинг минимал ҳаёти атига бир неча соат давом этади холос, масалан, баҳорчилар (Ephemeroptera) ёки Psychidae оиласига мансуб айрим капалакларда модомики ҳашаротларда тухумнинг ривожланиши учун маълум вақт керак бўлади ва личинкалик даврида тўплаган ёғ таначалари ҳисобига якунланади, қ ў ш и м ч а о з и қ л а н и ш ҳисобига бўлса (вояга етган ҳашаротга туллашдан тухум қўйгунча), ёки бордию ҳашарот ўз ҳаёти давомида икки ёки бир неча марта тухум қўйса у ҳолда ҳар бир тухум қўйишдан кейин қ а й т а д а н о з и қ л а н и ш даври юзага келади, ёки бордию тухум қўйиш даврида янги тухум ҳосил бўлса, унда ҳашарот узоқроқ яшайди,

аммо шунга қарамасдан қоидага биноан бир неча ҳафта ёки 1-2 ойдан ортиқ яшамайди. Тўғри, ҳашаротлар орасида бир оз турлар мавжуд бўлиб уларнинг имаголик стадияси бир неча йил давом этади. Масалан, айрим узунбурун (Curculioidae) қўнғизлари, аммо бундай турлар бир оз бўлсада ўз жуфтлари билан биргаликда узоқ яшамайдилар. Кўп марта жинсий қўшиладиган ҳашаротларда полигамияга хос эркаклари турли урғочилар, урғочилари эса турли эркаклари билан, урғочилар сони эса кўпчилик, ҳатто партеногенетик кўпайишга қобилиятсиз турларда эркаклар сонидан устун бўлади. Ҳайвонларнинг бирга яшаш даврида жуфтларга бирлашиши баравар эмас, албатта улар фақат жинсий қўшилиш даврида бирлашадилар. У ёки бу яшаш даврида кўпчилик ҳашаротлар й и ғ и л а д и л а р в а г а л а ё к и с т а ц и я л а р ҳосил қиладилар, айрим турларда колониал ҳаётга хос ҳусусият мавжуд. Ҳашаротлар биотопларнинг маълум жойларига йиғилиши одатда уларнинг танлаш қобилияти билан, гуруҳланиб учаётганларига тўпланиши уларнинг ҳаётий талабини ҳаммадан кўра тўла қондириш билан боғланган. Шундай фактлар, масалан, В.В.Яхонтовнинг (1969) кузатишларича Чотқол тизмасида, А.Ш.Хамраевнинг кузатишича эса, Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари тоғли чегарасида 2005 йил дўлана капалаги ( Aporia сrataegi L.) нинг оммавий тўпланиши сув ҳавзаларининг ҳаммадан кўра намлироқ ерларида кузатилган; ниначиларнинг (Odonata) йиғилиши улар учун озиқа сероб жойларда (майда ҳашаротлар билан) ва кўпайиш жойларида (сув ҳавзаларида), чумолиларнинг (Formicidae) тўпланиши ўсимлик битлари билан қопланган ва битлар ажратиб чиқарадиган ширин экскрементларда кузатилади, чунки чумолилар чиқиндисидаги сершира моддаларни истеъмол қиладилар. Кўпчилик бундай

тўпланишлар озми-кўпми қисқа муддатли ҳусусиятга эга бўлади. Тур индивидлари тўдадан учиб ёки ҳар томонга ўрмалаб кетадилар, тўданинг таркиби бир хил индивидларни йўқолиши ва янгиларини учиб келиши ҳисобига деярли янгиланиб туради, бундай қисқа муддатли тўпланишларга ҳавонинг иссиқ соатларида ҳашаротларнинг тупроқ ёки ўсимликларнинг соя жойларига, айниқса чўл худудларининг соя кам бўлган, ёки эрталабки салқинда бир жойда йиғилиши, айниқса эрта баҳорда бир мунча исийдиган участкаларида тўпланиши, аммо у ёки бошқа участкаларда қулай шароит узоқ сақланса у ёки бу тур индивидларининг мавжуд тўпланиши шунчалик узоқ давомли бўлади. Айрим тўпланишлар мавсумий ҳусусиятга эга бўлади. Масалан, ҳонқизи қўнғизлари: Hippodamia convergens Guer Жанубий Калифорния тоғ қояларида, Brumus octosignatus Gebl. ва Semiadalia undecimnotata Schneid. Ўрта Осиё тоғларида қишлаш учун ўн ва юз минглаб донада биргаликда йиғилиб, ҳаммадан кўра қулай ҳарорат режим ва метаболизм оптимал суръатини таъминловчи резерв моддалар сарфини тежайдиган шароитга тўпланадилар (Яхонтов, 1950). Қишлаш даврида кўпчилик ҳашаротлар шамолдан ва совуқдан асраниш учун айрим участкаларда мавсумий тўпланадилар, масалан, зарарли хасва (Eurygaster integriceps Put) ва тоғ қандаласи (Dolycоris punicillatus Hоrv.) кўпчилик ҳолларда ёзги уйқуга кириш учу аста-секин тоққа кўча бошлайдилар ёки турли ҳашаротларнинг ( Hemiptera, Coleoptera, Diptera ва б.қ.) тўпланиши дарахт пўстлоқлари остида, тупроқ ёриқларида ва ҳ.к. жойларда кузатилади. Юқорида келтирилган мисоллар ҳашаротларнинг вояга етган (имаго) ривожланиш фазасига таълуқли бўлиб, янада кўпроқ тез-тез такрорланиб турадиган бирор бир биотоп доирасида ёки бирор фацийлар имаго олди стадияларда – ҳашаротлар тухум ва личинкалар,

айримда эса ғумбаклари тўпланади. Жуда кўп ҳашаротлар бирга (бир тўпда) озроқдан тухум қўядилар; масалан, полиз қўнғизи (Epilachna chrysomelina F.) тухум тўпида 50 тагача, карам оқ капалаги (Pieris brassicae L.) – 15 дан 200 тагача, айримда эса ундан ҳам кўпроқ, дўлана капалаги (Aporia crataegi L.) тухум тўдасида 30 тадан 200 гача, карадрина (Spodoptera exigia Hbn.) капалаги бирга 250 ва ундан ҳам кўпроқ, тенгсиз ипак қурти (Ocheria dispar L.) ҳатто 500 тагача бирга тухум қўяди. Айримда бир турнинг турли урғочилари, тухумларининг ривожланиши ёки бўлажак личинкаларининг ривожланишида экологик шароитлар тўғри келмаслиги туфайли тухумларини бир-бирларига яқин қўядилар, ёки бу тур имагосининг гала ҳосил қилиб яшашини тушунмоқ керак. Масалан тоғ қандаласи (Dolycoris punicillatus Harv.), вояга етган фазасида ҳаммаҳўр, личинкалик фазасида жуда чегараланган ўсимликлар билан, бунинг устига личинкаси ҳаммадан кўра каспий ноннеяси (Nonnea caspica (Willd) G .Don.) бир йиллик тўқай ҳосил қилмайдиган, яка-якка ёки кичик гуруҳлар ҳосил қилиб ўсадиган бегона ўтда озиқланишни ёқтиради. Тоғ қандаласи тухумини асосан шу ўсимликка қўяди, гарчанд айрим урғочиларининг тухум тўдасида одатда ҳаммаси бўлиб 7 тухум – якка ўсувчи ноннеа ўсимлиги кўпинча тоғ қандаласи тухуми билан оммавий қопланган бўлади. Гўшт пашшалари ( Calliphоra erytrocephala Mgn; Lucilia sericata Mgn; Sarcophaga Mgn авлоди турлари ва б.қ.), мурдахўр қўнғизлар (Necrophorus F. авлоди ва б.қ.) ҳайвонлар мурдасига оммавий тухум қўядилар. Гала ҳосил қилиб яшовчи Марокаш чигирткаси (Dociostaurus maroccanus Thnb.) тухумли кўзачаларининг 1 кв.м. майдондаги сони кўпинча 1500 тагача, баъзи ҳолларда 6000 тагача етади. Ҳар бир

кўзачадаги тухум сони 18 тадан 42 тагача, ўртача -30-35 та бўлади (Яхонтов, 1969). Табиийки, бундай шароитларда, шундай бўлсада ривожланишнинг дастлабки даврида личинкаларнинг тўпланиши кузатилади. Кўпчилик турлар личинкалари ҳаёти учун улар тўпланиб, ҳаёт кечириши барча ривожланиш даврига хос ҳусусиятдир. Кўпчилик капалакларнинг қуртлари, масалан, дўлана капалаги, карадрина, тенгсиз ипак қурти фақат биринчи ёшдаги қуртлик давридагина тўпланиб яшайдилар холос, кейин эса тарқалиб якка-якка ҳолда ҳаёт кечирадилар, шубҳасиз, ҳашаротлар бундай популяциясини озиқа билан енгил таъминлашга боғлиқдир. Дўлана капалаги кичик ёшдаги қуртлари ўргимчак ини ичида қишлайди; қуртларни тўпланиши, шубҳасиз уларнинг қишлаши учун ҳам қулай шароит яратади. Олма куяси (Vponomeuta malinellus Zell.) нинг қуртлари, қичитқи ўт капалаклари (Vanessa urticae L.) халқали пиллакаш (Malacosoma neustria L.) ва жуда кўп бошқа тангачақанотлилар барча ривожланиш даврларида тўпланиб турадилар. Бирор новда барглари йўқотилса, улар биргаликда бошқасига, улар бир дарахтдан бошқасига ҳам кўчиб ўтадилар. Капалаклар қуртларининг биргаликдаги ҳаёти шунчалик одат ва ўзига хоски, бундай тўпланишларни махсус – симпедий терминини илк бор Деегенер (1918) киритган. Ғумбакларнинг тўпланиши, масалан, олма куяси (Vponomeuta malinellus Zell.) да аниқ, бу тур қурти симпедиясида қуртлар бир-бирига туташган пиллачалар тўқийдилар. Ҳашаротларда озми ёки кўпми тасодифий йиғилишлар - масалан, сув тошқини, дарёнинг тошиши, бирданига кучайиб (яна пасайиб) кетадиган шамолда кузатилади. Ҳайвон экологик эҳтиёжи билан боғлиқ бўлмаган бундай тўпланиш аггрегациялар номини олган (Миллер,

1972). Шундай бўлса ҳам, айрим экологлар бу тушунчани кенгайтириб, ҳар қандай тўпланишларни, айниқса қисқа тўпланишларни аггрегациялар деб тушундилар. Масалан, Г.Л.Кларк (1954) бундай тўпланиш терминни ҳарорат афзаллиги билан боғлаган бўлса, Д.Н.Кашкаров (1945) чигирткаларни қамишзорларга тўпланишини аггрегация деб номлади. Айрим тур ёки турлар гуруҳи, ҳеч бўлмаганда бир неча насл давомида ўтроқ ҳаёт кечирувчи ҳашаротлар, масалан, Tachigalia авлоди қўнғизлари (Арнольди, 1941), ёки ўсимлик битлари (Aphdodea), кўпчилик кокцид (Coccodea)лар колония ҳолида турадилар, бунинг устига колониялар ҳаддан ташқари қалин бўлиши мумкин (кокцидлар ва ўсимлик битлари, масалан ўсимлик катта участкасининг сидирғаси, оралиқ қолдирмасдан қоплаши мумкин). Жамоа бўлиб яшаш - асаларилар (Apidea), арилар (Vespidae), чумолилар (Formicidae) , термитлар (Isoptera) га хосдир. Жамоа бўлиб яшовчи ҳашаротлар колонияларда индивидлар жуда кўп сонли (айрим чумоли ва термитлар жамоаларида уларнинг сони ўн минглаб ва ҳаттоки юз минглаб Coptetermes formosanus Shiraki турида эса беш миллион ва ундан ҳам ортиқ) бўлади. Жамоа бўлиб яшовчи колониялар орасида турли функция элементларини колония аъзоларига тақсимлаш кузатилганлиги муносабати билан колония таркиби полиморф (кўп шаклли) (урғочи, эркак, арилар ва асалариларнинг ишчи формалари; чумолиларнинг эркак, урғочилари, ишчи формалари, айримда алоҳида турларининг «навкарлари» термитларда ҳам ушбу формалар ва айримда «бурунлилар»), бунинг устига айрим формалари (табақа) нинг сони ҳамма вақт ҳам бир хилда бўлмайди, колонияда ҳашарот асосий массасини ишчилар ташкил қилади.

Колонияларда узоқ муддатда тўпланиш ва айниқса ҳашаротларнинг жамоа ҳосил қилиб яшаши, якка ҳаёт кечиришдан кўра бир мунча афзалликларга эга. Масалан, қуртларнинг умумий ўргимчак уя қуриши, қурт ва ғумбакларни кўпчилик йиртқич ва паразитлардан яхшироқ ҳимояланишни, колониал ҳаёт кечириш биотопда озиқа ресурсларидан тўлиқ фойдаланишни ҳамда қулайроқ микроиқлим ва кимёвий муҳитни таъминлайди. Охиргиси кўпинча жамоа бўлиб яшовчи ҳашаротларга таълуқли бўлиб, бу махсус ўрганилган (асалари ва термитлар масаласида жуда кўп адабиётлар мавжуд). Жамоа бўлиб яшовчи хашаротлар колонияларида аъзолар орасида вазифаларни тақсимлаш юзасидан психик фаолияти юқори ривожланган. Айрим ( Олли, 1951) тадқиқотчиларнинг таъкидлашича жамоа бўлиб яшовчи ҳашаротларнинг жамоа инстинкти тўдалардаги хаёт формасида юқори ривожланган бўлар эди. Ҳашaрoтлар орасида шундай турлар борки, одатдаги шароитда ҳеч қандай тўдалар ҳосил қилмай якка хаёт кечириш тарзига эга бўлади, улар тухумларини хам сочиб қўядилар масалан сабзавот экинлари зараркунандалари, ундов (Agrotis exclamations L.) тунлами ёки кузги тунлам ( Agrotis segetum Den. et Schiff ) карам ва бошқа, бутгулдошлар зараркунандаси - шолғом оқ капалаги (Pieris rapae L). Бу ҳашаротлар ҳам экологик мос келадиган жойлар туфайли, шунга қарамасдан маълум жойларга йиғилишлари ҳам мумкин ва айниқса озиқа ўсимликларида. Биотопда унинг бир текис тарқалиши учун зарур экологик шароити муҳитида улар унинг майдонига озми ёки кўпми бир текис миқдорда ўрнашадилар. Модомики, давомийлик тўпланиб ва колониал ҳаёт кечиришда кўпчилик турлар учун қатор ҳаётий афзаллик бўлса, ўз навбатида якка ҳаёт кечириш айрим аниқ муҳит шароитида бошқа турлар учун ҳам мослашувчанлик аҳамиятига эга, масалан, йиртқич турлар учун озиқа

излашда «рақобатни» сусайтиришни таъминлайди. Эпизоотияларга дучор бўлган турларда, у турнинг ҳаётчанлигини кучайтиради, имагинал стадиясида якка ҳаёт турнинг территория бўйича наслини жойлашишига имкон беради. Айрим ҳашаротларда (масалан, ғўза тунлами) каннибализмга хос (ўзига ўхшашларини еб қўймоқ), бу якка яшаш эҳтиёжини таъминлайди. Ҳар хил турларнинг экологик талаби бир хилда эмас, бир хил турнинг ҳар хил ривожланиш даврлари ва турли муҳит яшаш шароитларида бир хилда бўлмайди. Ҳашаротларнинг г а л а в а с т а ц и я л а р и тўдаланиш ва колониялардан шунинг билан фарқланадики улар личинка ёки имаголарининг ҳаёти мунтазам равишда яшаш жойларини ўзгартириб туради, кўпинча улар яшаб турган жойда уларни таъминлайдиган озиқа бўлсада. Айрим қоратанли қўнғизлар ( Tenebrionidae), айниқса қаноти тараққий этмаган Blaps Fabr . авлоди ёки Locusta migratoria L., Dociostaurus maroccanus Thnb, Schistocerca gregaria Forsk, африка қизилқанот чигиркаси - Nomadacris septemfasciata Serv. галалари, бунинг устига г а л а л и к и н с т и н к т и ҳар хил турларда турли даражада ривожланган ва айрим турларнинг гала ва стацияларга тўдаланиши улар учун маълум қулай муҳит шароитидагина кузатилади. Ушбу жойда индивидлар сони оз бўлган тақдирда стадиалар ҳосил қилмайди, масалан, эслатилган чигиртка турлари, айниқса лалми чигирткаси (Calliptamus turanicus Tarb.) унинг ривожланиши учун қулай келган йилларигина стаялар ҳосил қилиши мумкин. Ҳеч бўлмаганда чигирткалар гала-гала ҳаётининг аниқланиши (Шумаков, 1940; Бей- Биенко, 1951 ва б.қ.) ҳаётий жараёнларнинг жадаллаштириш – модда алмашинуви; асаб таъсирчанлиги ва индивидлар ҳаракатчанлигининг кучайишига олиб келади. Буни шунинг билан изоҳлаш мумкинки,

чигирткаларнинг зичлиги тана қопламида қорамтир пигментларнинг тўпланиши билан кузатилиб, шу туфайли қуёш энергиясининг ютилиш интенсивлиги ортади ва шу тур якка ҳаёт кечирувчи индивидларига нисбатан ҳашарот танасининг ҳарорати бир мунча юқори бўлади. Африка қизил чигирткаси (Альбрехт, 1959) аниқлашича уни узоқ муддат тўплаб боқилиши жинсий маҳсулдорлигининг пасайишига, ҳатто тухумдон тухум найчалари сонининг камайишига олиб келади. Шундай қилиб, бу ерда стация ҳаётий ресурсларидан оптимал фойдаланишни таъминловчи ва тур индивидлари сонини бошқаришда айрим стимуллар кўзда тутилади. Ҳашаротларнинг стациялар ҳосил қилиши уларнинг янги, айримда узоқ жойларга кўчиш қобилияти билан боғлиқ. Масалан, марокаш чигиркаси (Dociostaurus maroccanus Thnb.) ўнлаб километрларга учади, тўқай чигирткаси (Locusta migratori L.) ва шистоцерка ( Schistocerca gregaria Forsk) юзлаб километрларга учадилар. Қушлар кўчиши сингари ҳашаротларнинг мавсумий кўчиши тўғрисида маълумотлар мавжуд. Масалан, ҳар йили АҚШга ғўза ва бошқа қишлоқ хўжалик экинларини зарарловчи Alabama argillacea Hbn. капалагининг жанубга учиб келиши, ёки кузда Англиядан шарқи- жанубга ва баҳорда жанубий-шарқда Англияга Pyrameis cardui L. капалагини кўчиб ўтиши, ёки В.Фелтчер (1925) илк бор белгилаганидек, кейинчалик кўпчилик энтомологлар Ҳиндистондан март ойида Polyommatus baeticus L. капалагининг шимолга учиб кетиши (бу тур капалаги фақат қиш даврида Ҳиндистонда кўпаяди) кўрсатиш ўринлидир. Европанинг айрим кўчманчи капалаглари ёзнинг биринчи яримида шимолга учадилар, иккинчи яримида маълум даражада аниқ маршрут бўйича жанубга, кўчманчи қушлар каби учадилар. Манфред Кох (1965)

шундай икки йўлни ўрнатди: а) Паннонск – Европа жанубидан Венгрия орқали Жанубий Славакияга ва кейин қуйи Австрия, Чехия, Саксонияга ва шимолга давом этади; б) Понтийск – Қора денгиздан Каюпатни четлаб ўтиб Польша, Германия, Прибалтика ва Финландияга учади. Аниқланган 17 000 турдаги кундузги капалаклардан 200 тури кўчиб юрувчилар бўлиб ва фақат улардан 20 дан ортиқ турлари кўпайиш даврида бир минг километрдан ортиқ масофани босиб ўтади. Улар орасида айниқса данайд ката монарх (Danaus piexippus). ҳар йили шимолий АҚШ ва Канада ўрмонларида ўн миллионлаб монархлар йиғилиб, қишлаш учун Техас ва Мексикага қараб учади ва уч ой давомида манзилга етиш учун 3200 км масофани босиб ўтади (Каабак, Сочивко, 2003). Ҳашаротларнинг кўчиши қушлардан фарқланиб, уларнинг учиши турли даражадаги тасодифий пунктларда тугайди, бунинг устига кўпчилик ҳолларда, кўчиб ўтишда ушбу популяциянинг барча индивидлари иштирок этмайди (Нильсен, 1964). Айрим ҳашаротларда, масалан ниначиларда кўчиш ҳар йили содир бўлмайди, уларга олдинги йиллари тўпланган катта миқдордаги популяциялари учун қулай ривожланиш йилларигина кўчадилар. Ўтган асрнинг олтмишинчи йиллари (Кох, 1965) гамма тунлами (Phytometra gamma L.) нинг кўчиши ўрганилганда Ўрта ер денгизи шароитида капалаклар тухумининг етилиши фақат у озиқланадиган нектар таркибида Е витамини (токоферол) бўлиши билан боғлиқлиги аниқланди. Бу витамин етишмаган тақдирда капалакларда кўчиш инстинкти ҳосил бўлади, жинсий етилгандан кейин бу инстинкт сўнади. Токоферолга эҳтиёж бўлган капалаклар таркибида юқорида эслатилган витамин билан озиқланиш учун нектар берувчи ўсимликлар гуллаш

муддатига мос равишда у ёки бошқа йўналишларга кўчиб юрадилар. Ҳашаротлар галаларининг мунтазам равишда кўчиб юришлари одатда к ў ч и ш и н с т и н к т и билан боғлиқ (Захаров, 1946 ва б.қ.). Бундай инстинкт оммавий кўпайиш ҳусусиятига эга бўлган турларда ҳосил бўлиши, шубҳасиз кенг тарқалиш билан боғлиқ ҳар қандай манфаатдор турларда кузатилади. Аллақачон Мандерс (1904) ва Паультон (1921), кейинчалик эса кўпчилик бошқа муаллифлар кўрсатишича миграция ушбу жойда мос турларнинг кўпайиб кетишига тўсқинлик қилади. Адабиётларда таъкидланишича турларнинг ҳар қандай территорияларга ўрнашиши бу турларни сақлаб қолиш учун зарур, чунки биоценознинг ҳаёт фаолияти ўзгариши туфайли муҳит шароитлари ўзгаради, сукцессия рўй беради, турларнинг тарқалиши қулайроқ жойларга тушиш учун катта имконият яратади (Гиляров, 1954, 1966 ва б.қ.). Бундан ташқари, миграция турларни ҳар хил биотоплар ҳаётида мослашиш имконини кучайтиради. Ҳашаротларнинг кўчиши (миграцияси) шубҳасиз ҳар хил генетик индивидлар билан чатишишни оширади. Мавсумий кўчиш айримда ҳашарот кейин ривожланиш стадияси учун зарур шароитларни таъминлайди, масалан марокаш чигирткаси тухум қўйиш учун қуруқ тошлоқ тоғолди чўлларни танлайди. Ушбу жойда озиқанинг камайиб кетиши туфайли ҳам кўчиш мумкин – бундай ҳолда у кўчишнинг алоҳида инстинкти билан боғлиқ бўлмайди. Турнинг у ёки бошқа ҳаёти давомида ва бундай кўриниш объектив қонуниятларга асосланмаган бўлади. Катта тўдалар ҳосил қилиб мажбурий кўчиш маълум, масалан, кезиб юрувчи Африка чумоли ( Dorilini ) турлари ушбу жойдаги яроқли озиқани ўзлаштириб бўлгандан кейин кўчадилар (Эшерих, 1917).

Айрим ҳашарот турлари озми ёки кўпми личинкалик ҳолатида ҳам бир мунча кўчиб юрадилар, масалан, юқорида келтирилган гала ҳосил қилувчи чигирткалар личинкалари ёки кўчма ипак қурти (Thaumetopoea processionea L.) қачонки кўчиш инстинкти озиқа заҳираси тугаши билан боғлиқ бўлмаган ҳолларда (қисман бўлсада ва бундай ҳолларда) личинкалик фазасида кўчиши, вояга етган фазада кўчиш сингари аҳамият касб этади, аммо личинкаларнинг кам ҳаракатланганлиги – камроқ даражада. Барибир, масалан марокаш чигирткаси катта ёшдаги личинкаларининг тўдалари кунига бир ярим километргача ва ундан ортиқ ҳаракатланадилар, шу билан бирга кундан-кун қоидага биноан тўда ўз ҳаракат йўналишини ўзгартирмайди. Ҳашаротлар ҳар хил турларининг ҳусусиятларига қарамасдан, колониялар гуруҳларининг муносабати, тўда ёки узоқ давомли тўпланишлари, турларнинг географик популяциялари ҳатто кўпинча бир биотоп доирасидаги ҳудуд турли участкаларида одатдаги шароитнинг бир хил бўлмаслиги туфайли қоидага биноан бир-биридан ажратилган алоҳида экологик популяциялар ҳосил қилади. Янада чегараланган популяцияларни тур ичидаги колония, тўда ва тўпланишлар ҳосил қилади (яшаш муҳити билан боғланмаган аггрегациялардан ташқари). Фақат камдан кам ҳоллардагина айрим турларнинг индивидларигина ҳатто бир биотоп доирасида мутлақо бир хилда тарқалади. У ёки бошқа тур индивидларини ҳар қандай ҳудуд участкасида ҳисобга олиш, шунинг учун ушбу участка қанчалик кўп нуқталаридан ҳисоб олинса, шунчалик кўпроқ аниқ бўлади. Ҳатто ўша ҳолларда ҳашаротларни биотоп доирасида жойлашиши кўзга бир хил кўринсада, махсус тадқиқотлар (Яхонтов, 1931) бир-биридан алоҳида мавжуд кичик популяциялар (микропопуляциялар) билан бўш боғланганлигини

аниқлаш мумкин. Бу ҳаммадан кўра хам ҳаракатланувчи ҳашаротларга таъллуқлидир. Озми ёки кўпми бир-бири билан боғланмаган популяциялар, яшаш шароити фарқланганда, кўпинча биологик ҳусусиятлари билан ажралиб туради. Масалан, улар алоҳида фазаларининг ривожланиш муддатлари; бундай тақдирда популяцияларнинг бундай индивидлари табиатда ўзаро ҳаттоки чатишмайдилар ва мустақил биологик ирқлар (раса) ҳосил қиладилар. М.С.Гиляровнинг (1941) таъкидлашича қоқи узунбуруни ( Ceuthorrhynchus onator Faust.) популяцияси РСФСР ўрта полосаси жарлигининг жанубий томонида, қарама-қарши томонида яшаётган популяцияга нисбатан 15-20 кун олдин ривожланади. Донц дарёси бассейни қумли ва бўрли участкаларида ҳаёт кечириши билан бир- биридан кескин фарқланувчи экологик ажралган қоратанли қўнғизлар ( Tentyria nomas Pall.) популяцияси ўрганилган. Иккала популяциялардан олинган қўнғизлар (қўнғизлар эмал бўёғи билан белгиланди), лаборатория шароитида улар қўнғизларининг чатишишида «ўзининг» популяциясини танлаши 69,6% ҳолатда кузатилди (Арнольди, 1941, 1946). Биологик ажралган популяциялар маълум бир хилдаги озиқа билан озиқланувчи ҳаммаҳўр ҳашаротлар алоҳида популяцияларида ҳам кам эмас, бу ўз навбатида турли биологик расаларни ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин, яъни шундай расалар доирасида танлаб чатишиш туфайли (Фельтон,1925; Дмитриев,1951; Рубцов,1952 ва б.қ.) масалан тол ва қайин билан озиқланадиган ва турли ҳароротни афзал кўрадиган баргхўр Lochmaea capreae L. қўнғизларда бир-биридан ажралган икки популяция ҳосил бўлди (Кожанчиков, 1946, 1959).

И.В.Кожанчиковнинг (1946) кузатишича бу L.capreae L. иккала биологик расалари Ленинград атрофларида учрайди, уларнинг 20 % гина ўзаро чатишади. Орегонда Оecanthus niveus De Geer чирилдоғининг иккита биологик расалари маълум бўлиб, улардан биттаси буталарда яшаб, тухумларини қаторлаб қўяди, иккинчиси – дарахтларда яшайди ва тухумларини якка- якка қўяди. Бир тажрибада (Фультон, 1925) ушбу расанинг жинсий ўзаро чатишиши фақат уч ҳолатдагина кузатилган. Лавлаги пашшаси ( Pegomyia hyosciami Pz.) нинг шўрадошларда яшовчи ва итузумдошларда ривожланадиган расалари маълум бўлиб, улар бир- биридан шунчалик биологик узоқлашганки, Камероннинг (1916) тажрибаларида хос бўлмаган ўсимликларда улар расаларидан тухум олишнинг имкони бўлмади. Lepidoptera туркумига мансуб ҳашаротларда ҳам шунга ўхшаш биологик расалар ҳосил бўлиши кўрсатилган (Ильичев, 1963; Кузнецов, 1952; Куренцов, 1950; Пиктет, 1911, Брюс, 1924). Смирнов ва Чувахина (1953), Смирнов ва Келейникова (1950) эксперименталь тадқиқотларда Neomyzus circumflexus Buckt. ўсимлик битининг ирқий биологик расаларини уларни турли ўсимликларда етиштириш орқали олишга эришдилар. Турнинг стация алмашиниши ҳам янги биологик расалар ҳосил бўлишига таъсир кўрсатади. Популяцияларнинг ҳудудларга тарқалиши ва турли ҳаётчанлик – ҳаракатчанлик, жинсий маҳсулдорлик ва турли муҳит шароитларида ривожланиш давомийлиги ҳусусиятлари биологик расалар ҳосил бўлишида озроқ бўлсада турнинг биотоплар ҳудудида кўпайиб кетиши ва шу ердаги озиқа ресурсларидан ҳаёт эҳтиёжи учун фойдаланиш имконини камайтиришга олиб келади. Ҳашаротларнинг ҳаракатчанлиги

инбрид и нг (яқин авлодлари билан чатишиши) ҳаётий пасайишга етакловчи имконияти ни камайтиради. Давомли ҳудудий ёки экологик ажралган, қайтариб бўлмайдиган ўзгаришларда ҳашаротлар биологик турлари юзага келиб, улар биологик расалар ёки улар индивидлари билан физиологик чатишиш мумкин бўлмаган ёки бундай чатишишлар мумкин бўлганда ҳам, аммо бунда ҳаётчан насллар пайдо бўлиши бундан ист и сно. Жумладан, Паульсон (1934) мева пашшаси Drosophila pseudoobscura Poul .нинг икки биологик турлари мавжудлигини ўрнатди; улардан биринчиси қуруқроқ ва иссиқ, бошқаси эса сернам ва совуқ участкаларга хосдир. Бу турларнинг ўзаро гибридлари морфологик ва цито лог ик белгилари била ота-оналаридан фарқланмайди, аммо пуштсиздирлар. Хермесларнинг - Chermes strobilobius kalt . ва Ch . lapponicus Cholodk . биологик турлари яхши ўрганилган (Холодковский, 1910). Бундай мисоллар энтомологик адабиётларда кўпсонлидир. Биологик турларда кейинчалик янги шароитда мос ирсий морфологик ҳусусиятлар пайдо бўлади. Ҳаёт кечириши билан боғлиқ бўлган дастлабки морфологик белгиларни бир қатор мисолларда кўриш мумкин. С.Т.Брюс (1924) нинг маълум қилишича қайроғоч ва қизил липада яшайдиган Calligrapha scalaris Les . баргхўри популяцияларида қўнғизларнинг ўлчами 7-8 мм, ирғайда эса 4-6 мм бўлади. Олачипор пашша Rhagoletis pomonella Walsh . популяцияси олмада яшаганда Waccinium myrtilus L . (черника) ва каптар бурчакда яшайдиган популяциялар ўлчамларига нисбатан бир оз йирик бўлади. (Куррант, 1924). Олдинги капалаклар тухумхўри оддий трихограмма - Т richogramma evenescens Westw . комплекс тури турли географик популяцияларида нафақат экологик, ҳатто рангли ва морфологик белгиларида шунчалик ажралиб турадиган ҳусусиятларга эга бўлдики,

бу Н.Ф.Мейерга (1941) уни бир қанча мустақил турларга ажратишга имкон берди. Озиқа шароитларининг ўзгариши туфайли янги белгиларнинг пайдо бўлиши Г.В.Самохвалова (1951, 1954) томонидан исботланди, масалан, Neomyzus circumflexus Buckt . нўхат, вика, картошка ёш ўсимликларида ўстирилганида турли нақш ранглардаги популяциялар олиниб, шу турнинг қизил қалампир ва гречиха ўсимликларида ўстирилган популяцияларига нисбатан кунлик пуштдорлиги 6 мартага ошган, бунинг устига келтирилган белгилар кейинги наслларга ҳам ўтади. Г.Х.Шапошниковнинг (1961, 1965) аниқлашича Dysaphis anthrisci С.В., ўсимлик бити янги формаси лаборатория шароитида янги ҳўжайин соябонгулдошлар Chaerophyllum авлоди ўсимлигида бир неча насл давомида кўпайтирилганда уларнинг ўтмишдаги бошқа соябонгулдошлар Anthriscus nemorosa турида ривожлангандагига нисбатан бир қанча турли морфологик ўзгарадиган белгилар ҳосил қилади. Янги форма ўсимлик битининг ушбу белгиларидан хартумчаси охирги бўғимининг узунлиги ва унинг орқа панжа иккинчи бўғими ва тана ўлчамига нисбатан узунлигига, м о домики бу белгиларни афидолог – систематиклар яқин турларни ажратишда кенг қўллайдилар. Тажриба шуни кўрсатадики , D . anthrisci тури хартумчаси охирги бўғимининг ўзгариши янги яшаш шароитига мослашгандир. Агар шундай ўзгаришлар вужудга келса, улар табиий танлаш орқали мустаҳкамланади; Шапошников тажрибаларида бу тўртинчидан саккизинчи, янги шароитда яшаётган ўсимлик бити наслларида рўй берди. Бу ҳақда тажрибанинг турли вариантларидаги ўсимлик бити ўлиш фоизига қараб сўз юритиш мумкин; илгариги ўсимликда яшовчи ўсимлик бити асосий формасининг ўлим миқдори 6% га тенг бўлиб, 10% дан ошмади; Chaerophyllum пайдо бўлган янги ўсимлик бити

формасида ўлим миқдори мослашиш даврида 53 дан 73% гача ўзгариб турди. D . anthrisci С.В. бит тури янги ўсимликда ўстирилганда морфологик ўзгарувчанлик тўртинчидан саккизинчи наслларда пайдо бўлади. Тўққизинчи-ўнинчи наслларда табиий танлаш асосан якунланади, адаптация тугалланади ва битнинг ўлиш м и қдори асосий форма даражасигача пасаяди. Юз берган ўзгаришлар қайтарилмайди, янги ўсимлик бити формалари вояга етганлари саккизинчи наслдан бошлаб илгариги ўсимлик билан озиқлана олмайди. Янги ўсимлик бити формаси эскисидан тафовут (див е ргенция) йўли билан келиб чиққан. Шуниси қизиқки, янги форманинг морфологик ўзгаришлари Chaerophyllum авлоди - D . chaerophyllina Schap . ва D . brachycyclia Schap . ўсимлик турларида яшовчи турлар томонга силжиди, яъни янги ўсимлик битлари формасининг ҳосил бўлиши дастлабки формасининг дивергенация (белгиларининг тўғри келмаслиги) жараёни билан бир қаторда ва бошқа ўсимлик битлари ҳаёт кечириши шароити билан боғлиқ конвергенция (бир-бирига ўхшашлик) жараёнлари ҳосил бўлади ( 1 1-расм). Бу ҳолат изоморфизми, яқин экологик яшаш маконига ўрнашадиган ҳашаротлар турларида айрим биологик ҳусусиятлар ифодаланади. Маршал (1890) шафтоли дарахтларидаг оқ акцияга ( Robinia pseudacacia L.) ўтқазиш йўли билан ташқи белгилари сохта қалқондорга хос ва мустақил Lecanium robiniae Dougl. деб ҳисобланиб келинганини ўрнига Parthenolecanium carni Bche. сохта қалқондорни олди. Бу тажрибалар номи келтирилган сохта қалқондорни биологик турлар қаторига қўшишга олиб келди. Чунки, қичитқи ўт капалаги (Vanessa urticae L.) ғумбакларига юқори ҳарорат таъсирида экспериментал равишда жануб варианти формасидан ранги билан фарқланмайдиган бу тур V.urticae var . ichnuso

Bon., формасини олиш мукинлигини кўрсатиб, бу форма ирқийлик доимлигига шубҳа қўзғалди. Аммо Фишер (1916) V.u. ichnusa Bon, формасини V.urticae L. асосий формасига орқага қайта айланмайди; аждодларининг бир мунча иссиқ иқлимда ҳаёт кечирган унинг авлодларида ҳосил бўлган ўзгариш белгилари орқага қайтарилмас бўлиб, янги кенжа тур, ёки вариэтет ҳосил бўлишидан келиб чиққан. 11-расм. Ўсимлик битлари хартумчаси охирги бўғими узунлигининг боғлиқлиги: I- хартумча охирги бўғимининг узунлиги, II- хартумча охирги бўғими узунлигининг орқа бармоқ 2-чи бўғимига муносабати, III-хартумча охирги бўғим узунлигининг Dysaphis ўсимлик бити тана узунлиги муносабати (Шапашников бўйича). Абсцисс – ўқи бўйича вақт ва ўсимлик битлари насллари, ординат бўйича ўртаарифметик абсалют ўлчамлари микронларда ёки қанотсиз партогенетик иамго тузилиши деталлари бўйича индекслари. I ва II қисқача вертикал чизиқлар ўртача ўлчамни, квадратик оғишларни (сигма) кўрсатади

Айримда яшаш шароити ўзгаришлари муносабати билан турларнинг морфологик фарқлари ҳатто турларнинг фарқланишидан ташқарига чиқиб ва авлоднинг белгилари сифатида баҳоланиши мумкин. Шундай қилиб, Myrmica L. чумолилар авлодининг паразитлик қилиб ҳаёт кечиришига шунчалик катта ташқи белгиларини ўзгаришига сабаб бўладики, К.В.Арнольди (1937) асосланган ҳолда янги Symbiomyrma K.Arn. авлодини ўрнатишни лозим топди. Табиийки турлар географик популяциялари, бир ерга ўрнашган экологик популяцияларга нисбатан кўпроқ даражада бир-биридан ажратилган ҳамда географик шароитда яшаш популяцияси одатдаги яшашдан кўра бир мунча фарқ қилади: шунга кўра бу ерда тез-тез янги вариациялар, ўша ёки бошқа турларнинг кенжа турлари ҳосил бўлади (Майр, 1947), турли муҳит шароитларда ҳаёт кечириши, мослашиш ҳусусияти белгилари билан фарқланадиган, ҳамда шунга кўра тузилиш белгилари билан боғланган ва кейинчалик янги тур ҳосил бўлади. Тур ҳосил бўлишининг бош факторларидан бири сифатида популяцияларнинг географик бир-бири билан боғланмаганлиги тан олинган (Воронов, 1960). Анча, айниқса узоқ материкларда ва бир-биридан оролчалар билан ажратилган ҳудудларда, табиий баланд тизмалар типидаги тўсиқлар ва ҳ.к. минтақаларда, қачонки алоҳида минтақалар орасида индивидлар алмашуви жуда қийин, бундай жараёнларда популяциялар биологик ва морфологик фарқланишида янги кенжа турлар ва турларнинг ҳатто йирик систематик гуруҳларда – авлодлар ва айримда оилаларнинг ҳосил бўлиш жараёни каттароқ тезликда ўтиши керак. Масалан, Янги Гвинея ва Микронезия ороллларида энтомофаунанинг ўзига жуда хослиги ҳашаротлар ўз эски аждодларининг Жануби-Шарқий ёки Австралиядан узоқ даврда ажралганлигидир (Яхонтов, 1969).

Ҳар қандай жой бўлмасин организмларнинг ўрнашиши ва шу жой доирасидан келиб чиқишини а в т о х т о н ё к и а б о р и г е н л а р дейилади, аммо тур ёки унинг турли кўринишлари тарихий ривожланиш жараёнида бошқа жойда пайдо бўлса ва кейинчалик бу ерга кириб келса, уларни а л л о х т о н л а р деб юритилади. Ҳозирги вақтда фақат шу жойда учрайдиган организмларни шу жойнинг эндемиклари дейилади. Янги Гвинея ҳашаротлари орасида 80% ҳашаротларни эндеминлар сифатида қайд қилган бўлсалар, Соломон оролларида – 85%, янги Гербид ороллари, шунингдек янги Каледония ва Фиджи оролларида ҳатто 90%, бунинг устига уларнинг кўпчилиги автохтонлардир (Грессит, 1958). Ҳашаротларнинг биотоп доирасида кўчиб юриши масаласига келсак, айрим муаллифлар (Беклемишев, 1934) фаразича ҳатто барча ер усти (қуруқлик) гуруҳи умуртқасизлар суткалик жойларини албатта ўзгартирадилар, аммо ҳашаротлар масаласида бундай фикр бўрттирилган; айрим турлар ва гуруҳ турлари узоқ муддат давомида ёки бутун индивидуал ҳаётида харакатсиз қолади. Шулардан, масалан, қалқондорлар ва соҳта қалқондорлар (Сoccodae) ёки Lachnus Burm ., Pterochloroides Mordv ., Eriosoma Leach. авлодлари ўсимлик битларининг личинкалари ва вояга етган урғочилари уларни озиқа билан таъминловчи ўсимликлардан хартумчаларини суғуриб олмайдилар. Барибир албатта, кўпчилик ҳашаротлар турлари учун суткалик силжиш жуда одат ва характерлидир. Модомики, биоценознинг у ёки бошқа биотопда ёки қисман биотопида унинг бўғимларини ўзаро мослашиши муқаррар бўлса, айрим турларнинг биотоп ичидаги барча силжишлари уларнинг шундай барча кўчишлари биотоп ташқарисида кузатилса, янги нусхаларни кириб келишига тенг ва айниқса янги турлар организмларининг ташқаридан

ушбу биотопга кириши, шубҳасиз ўз ортидан кўпчилик турлар популяцияларида жиддий кўчишлар ва қайта гуруҳланишларга олиб келиши муқаррар. Масалан, Кавказ, Қора денгиз қирғоқлари субтропик худудларига янги маданий субтропик ўсимликларни интродукция қилиниши, кўпчилик маҳаллий ҳашаротлар турларининг бу ўсимликларга мослашишига олиб келди (Миляновский, 1955), яъни янги келтирилган ўсимликларда уларнинг янги популяциялари вужудга келди. Собиқ иттифоқда батат етиштириш, бу ўсимликда кўпчилик ҳашаротлар батат популяцияларини олдин маҳаллий печакдош ўсимликларда (Convolvulaceae оиласи) ҳаёт кечирган турлар ҳашаротлар ташил қилди. Ўрта Осиёга кириб келган Комсток қуртида (Pseudococcus komstocki Kuw.) маҳаллий бон пашшаси (Leucopis bona Rond.) паразитлик кўп сонли личинкалари популяцияларининг ҳамда қисман Chrysopa авлоди олтинкўзларининг ривожланишига сабаб бўлди. Эртароқ мавсумда қишлаш жойларига зарарли хасванинг (Eurygaster integriceps Put.) кўчишида ушбу жойда унинг тухумида ривожланаётган паразитлар (Telenomus sokolovi Mayr., Microphanurus vasilievi Nees., M.semistriatus Nees., Phanurus politus Mayr.) Pentatomidae оиласи қандалалар турлари (Ўзбекистонда асосан Carpocoris fuscispinus Bah., Aelia furcula L., Dolycoris penicillatus Horv. қандалалари ҳисобига) паразитлик қилишга ўтадилар ва янги мавсумий популяциялар ҳосил қиладилар. Шунга ўхшаш мисоллар экологик шароитларни худди ўша биотоп доирасида ўзгариши муносабати билан ҳашаротлар ҳар хил турлари популяцияларининг қайта гуруҳланиши энтомологияга оид адабиётларда кўп сонлидир. Кўпчилик биотопларда фаунистик комплексларнинг вертикал ярус бўйича тақсимланиши характерлидир. Айниқса бундай ярус бўйича тақсимланиш ўрмонларда намоён бўлади. Масалан, Ўрта ва Шимолий

Евро п ада пўстлоқхўр Ips tyrographus L . қарағайлар поясининг пастки қисмига ўрнашади, поянинг тепа қисмига Pissodes harcyniae Mbst ., узунбуруни , янада юқорироғида, аммо қисман узунбурун эгаллаган қисмида Polygraphus polygraphus L . пўстлоқхўри ўрнашади. Pityophthorus micrographus Egg . P . tr ä gardhi Spess . пўстлоқхўрлари поянинг энг юқорисини эгаллайди (Кнохе, 1908; Трагирд, 1925 ва б. қ. ). Табиийки баргхўр ҳашаротлар формалари – баргхўр қўнғизлар ( Chrysomelidae ) ва уларнинг личинкалари ҳамда капалакларнинг ( Lepidoptera ) қуртлари ва бошқалар дарахтлар шох-шабба ва шохбарглари ҳамда бутоқларида тўпланадилар. Барибир ҳашаротларнинг биотоплар турли ярусларига белгиланганлиги нисбийдир – ҳашаротлар нафақат горизантал, балки вертикал йўналишда ҳам ҳаракатланадилар. Қарсилдоқ қўнғизлар ( Elateridae ) личинкалари тупроқнинг юза қавати қуриганда чуқурроққа тушади; пластинка мўйловли қўнғизлар ( Melolonthinae ) личинкалари совуқ ва ўрта иқлимда баҳорги илиқликдан кейин тупроқнинг юза горизонтига ҳаракатланадилар. Ҳашаротларнинг яруслар чегара доирасида биргаликдаги кўчиши (миграция) ни то к нинг филлоксера ( Phylloxera vastatrix Planch .) мисолида кўриш мумкин. Унинг Америка ток навларида икки формаси ажратилади – илдиз ва барг, маълум бир шароитларда улар бир-бирлари билан алмашинадилар. Пистада ( Pistacea terebinthus ) яшовчи Forda truvialis Р ass ўсимлик бити ўсимликнинг барги орқали озиқланиб, у ердан бошоқдошлар илдизига озиқланиш учун ўтади. Бир ерда асосий ва оралиқ озиқа ўсимликлар мавжуд бўлганда ҳашарот нафақат ушбу биотоп ярусини ўзгартиради, ҳатто биотопларни ўзини ҳам.

Ҳашарот турли яшаш стадияларида ва атроф - му ҳ ит ҳар хил шароитларида ўша ёки бошқа биотоп ярусига боғланганлиги ўзгариши мумкин. Кўпчилик барг кемирувчи формалар ўша ёки бошқа даврда (масалан, ғумбакка айланиш даврида ёки қишлашда) дарахтлар пояси қат-қат пўстлоқлари ёки тупроқ усти ўсимлик қолдиқлари остида ёки тупроқда бўлади. Тупроқда ёки тупроқ юзаси ўсимлик қолдиқлари остида ғумбакка айланиш ҳусусияти, масалан, тунламлар ( Noctuidae ) , одимчилар ( Geometridae ) қуртлари, арракашлар ( Tenthredinidae ) сохта қуртларига хосдир. Тупроқда кўпчилик чигирткаларнинг ( Acrididae ), тамаки трипсининг ( Thrips tab а ci Lind .) тухумлари , пўстлоқ қаватлари остида ғилофли куя ( Coleophora hemerobiola Fil .) нинг қуртлари ғумбакка айланса, дарахтлар тўкилган барглари остида нок қандаласи ( Stephanitis pyri F .) вояга етган зотлари қишлайди ва ҳ.к. М ахсар парвонаси ( Myelois cinctipalpella Christoph .) тухумларини поя тепа қисми гултўпларига жойлаштиради. Қуртлари гултўп ва поя тепа қисми ичида ҳаёт кечиради, ғумбаклари эса махсар поялари асосида (10 см юқори эмас) ўрнашадилар (қуртлари озиқланган жойларида ташқарига чиқадилар ва ғумбакланиш учун икки марта поя асосини тешиб кирадилар). Юқоридагилардан кўриниб тури бд ики , кўпчилик ҳашаротлар турли биотопларнинг бир ярусида бутун ҳаёти давомида қолмайдилар, деб айтиш мумкин. Ҳашаротларнинг ҳаммадан кўра серҳаракатчанлиги қоидага биноан имаголик фазасида бўлиб , бунга кўпчили к турларда қанотлари ёрдам беради, шунингдек танасининг бўғимларга бўлиниши, личинкаларига нисбатан мушакларининг жуда мураккаблиги ва ҳ.к. Тухум ва ғумбак фазалари ҳаракатсиз, бу фазаларда ҳашаротлар тинч ҳолатга мухтож

бўлади, чун к и тухумлик фазасида эмбрионал ривожланишида , гистолиз ва гизтогенез жараёнлари ғумбаклик фазасида осойишталикка эҳтиёж туғулди ; бундан ташқари улар озиқланишга мухтож эмас, м о домики уларнинг ҳаёти резерв мода сариқлик ва ёғ таначалари ҳисобига ўтади. Барибир специфик ҳаёт кечириши туфайли айрим турлар ғумбаклари, жумладан тариқ пашшаси ( Stenodiplodis panici Rohd .) личинкаси озиқланиш жойида тариқ бошоғи қипиқсимон пўсти остида ғумбакка айланади, ғумбак ундан вояга етган ҳашарот учиб чиқиши олдидан қипиқсимон пўст устига силжийди; мабодо қандайдир сабабга кўра ғумбак бошоқ пўстини ёриб чиқа олмаса, вояга етган пашшача табақа сида тангача қипиғида нобуд бўлади. Сувда чивинларнинг ( Culicidae ) ғумбаги ҳам ҳаракатланади. Кўпчилик ойнақанотли капалакларнинг ( Aegeriidae ) ғумбаклари дарахтлар поя ва шохларида уларнинг қурт йўллари орқали келаси капалакларнинг ташқарига чиқишини таъминлаш учун суриладилар. Айниқса беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst ) личинкасининг паразити Bathyplectus curculionis Thoms яйдоқчиси пиллачаларининг ҳаракати жуда қизиқарлидир. Бу яйдоқчининг личинкаси хўжайин ғумбакка айланганидан кейин унинг танасидан чиқади. Яйдоқчининг пиллачаси беда барг филчаси юпқа ва мўрт пиллачасининг ичида қолиб, яйдоқчи пиллачаси тўхтовсиз са краб , беда барг филчаси пиллачасини ёриб чиқади (Гроссгейм, 1914; Яхонтов, 1934). Бошқа томондан қараганда а й рим ҳашаротлар вояга етган (имагинал) фазасида мутлақо ҳаракатланмайди. Масалан , кўпчилик кок ц идлар ( Coccidae ) урғочилари ёки кўпчилик халтачалилар ( Psychidae ) урғочи капалаклари. Айрим ҳашаротларнинг тухумлари пассив ҳолда ўз ўрнини ўзгартиради, масалан, чумолилар тухумларини қўйган жойларидан

уянинг бошқа қисмига кўчирадилар, чивинларнинг сув сатҳидаги тухумлари сув оқими кўчишини ёки шамол орқали, кўпинча серҳаракат хўжайин орқали улар паразитларининг тухумлари узоқ масофаларга кўчиши мумкин, масалан, битлар ( Parasita ) пархўрлар ва сочхўрлар ( Mallophaga ), сўналар ( Oestridae ), ёки елпиғичқанотли ҳашаротлар ( Strepsiptera ). Турли ҳашаротлар популяциялари эгалланган участкаларнинг ҳажми бундай турларининг экологик мутаносиблигига, территория турли жойларидаги экологик шароитларнинг у ёки бу даражадаги ўхшашликларига, тур индивидларининг харакатчанлигига, қисман турнинг якка-ёлғиз ёки т ў да ҳ осил килиб яшовчанлик ҳусусиятларига боғли қ . Ҳашарот индувидуал ҳаёт кечириш аниқ жойи, бундай жой унинг ҳаётий талабларини қондирса, экологияда индивиднинг яшаш жойи деб юритилади. Ҳ ар қандай хатто стенобионт турнинг индивидлари ҳам ўша ёки бошқа биотопларда ҳашаротларнинг катта зич шароитда жойлашганлигига сийракроқ жойлашган шароитга нисбатан яшаш жойи шароитига камроқ талабчан бўлади. Масалан, Ernestia consolrina Mg . Taxun пашшаси тури В.В. Ях о нтов (1969) кузатишларига кўра , Ленинград области шароитида у асосан Polia pisi L . қуртида ривожланади, унинг миқдор ий сони катта бўлса - Mamestrini гуру ҳ и қуртларида ҳам ривожланади. Индивиднинг яшаш жойи терминига и н д и в и д у а л а р е а л и (лотинча сўздан area - майдон) термини жуда яқин бўлиб, ушбу индивиднинг хаёти бундай майдонда кечади. Юқоридаги мисолда Ernestia consobrina М d . а реали хеч б ў лмаганда унинг личинкалик

фаз а си капалаклар қуртлари танаси ичидаги индивидуал ареалига боғлиқ. Мос равишда популяция учун п о п у л я ц и я я ш а ш ж о й и термини қўлланилади, бу термин ста ц ия (лотинча statio сўзи таржимаси бошпана ёки етиб келиш тушунчасини англатади) тушунчасига баравардир. Бирор-бир тур ҳ ашарот (ва хар қандай хайвон) стацияларини бирлаштирган ҳудудни уни нг ареали ёки географик тарқалиши дейилади; арелнинг чегаралари сифатида географик нуқталар бўлиб, унинг ташқарисида тур ривожлана олмайди. Ўз ареали ичида хар қандай тур хамма жойда ўзига хос биотопларда учрайди, бундай биотоплар йиғиндиси турнинг яшаш ж ойи деб юритилади. Турнинг яшаш жойи биоц е нознинг бошқа комп о нентлари билан тарихан экологик алоқаларидан таркиб топган. Эврибионт хашаротлар жуда кенг, стенобионтлар бир мунча қисқа ареалларга эга бўладилар. Қоидага биноан рел и кт ли турлар жуда қисқа ареалларни эгаллайдилар. Реликтлар (қадимдан қолдиғи сақланиб қолган лотинча reliktum -қолдиқ) қадимги турлар дейилиб, улар ўтган геологик даврларда жуда кенг тарқалган. Хозирги даврда эса жуда оз жойларда сақланиб қолган (қаерда яшаш муҳити, айниқса иқлим ва озиқа ресурслари уларнинг яшашига имкон бер са ). Жуда кўп реликт ҳ ашаротлар формалари, масалан, А лъп минтақаси , Европа ва Америка тоғ чўққилари музликлари чекинган, музликлардан кейинги даврда сақла н ганлар. Американинг тоғли жойларида бундай реликтлар, Европага нисбатан бир мунча кўп, чунки мердионал жойлашган тоғли тизим туфайли музликлар даврида фауна жанубга қараб енгил сурилган бўлиши, Европада эса баланд тоғ чўққилари тўсиқ сифатида хизмат қилганлиги кўпчилик турлар йўқолиб кетишига олиб келди.

Жуда тор ареаллар албатта нафақат реликт турларга, аммо кўпинча қандайдир ўзига хос муҳит шароитларига ўтган, ёки халигача кенг территорияларга тарқалиб улгурмаган ёш эндимеккларга ҳам хосдир. Мисол тариқасида хаддан ташқари тор ареалда тарқалган Graellsia isabellae Gr. капалагини кўрсатиб, ҳозирда Пиренея яримороли баъзи нуқта (пункт)ларида маълумдир. Бошқа томондан, ҳаддан ташқари бир қанча материкларни эгаллаган кенг ареалли турлар, бу эврибионт турлар, кўпинча убиквистлар, масалан, тамака трипси (Thrips tabaci Lind.), полиз бити ( Aphis gossypii Glow) ёки кузги тунлам (Agrotis segetum Den.et Schiff) дир. Шундай ҳашаротлар турлари мавжудки, улар ҳамма ерда тарқалиб, тарқалиш ареалининг чегараси бўлмайди, бундай турлар биологияда к о с м о п о л и т л а р номини олганлар. Космополитлар, масалан, инсон ҳўжалиги билан боғланган омбор узунбуруни (Galandra granaria L.) ёки инсоннинг ўзи билан бевосита боғланган битлар: бош бити (Pediculus capitis De Geer), ва кийим бити (P.vestimenti Nitz.). Кўпинча эврибионт турларнинг ареаллари иқлимий ва ландшафтлар шароитлари туфайли чегараланган бўлади. Паразитлик қилиб яшовчи ҳашаротларнинг ареали айтарли даражада улар паразитлик қиладиган ҳайвонларнинг тарқалишига боғлиқ. Бироқ ўйламаслик керакки хўжайин ва паразитнинг ареали ҳамма вақт бир-бирига тўғри келади деб; масалан, 67 турлардаги ғарбий ярим шарда сутэмизувчиларда паразитлик қилувчи арктик ва субарктик бургалардан (Aphaniptera) тўрт тури улар хўжайинлари кенг тарқалган ареалда маълум жой билан чегараланган (Холланд, 1958). Шунга ўхшаш жуда тор ареал паррандаларда яшовчи патхўрлар (Mallophaga ) паразитларида қайд қилинган (Уорд, 1958).

Амалий энтомологияда кўпинча зараркунанда ҳашаротларнинг з а р а р л а ш а р е а л и термини қўлланилади. Зарарлаш ареали турнинг тарқалиш ареалидан анча торроқ бўлади, чунки зараркунанда деб инсон фойдаланадиган участканинг ҳамма ерида кўплаб индивидлар учраган тақдирдагина айтилади. Бундай ҳол турнинг экологик қулай шароитда юзага келиши мумкин; бундай шароитлар ареал ичида деярли ҳеч қачон мавжуд бўлмайди. Ҳашаротларнинг умумий ареаллари ва зарарлаш ареаллари ёппаси га бўлишдан узоқроқ бўлиб, улар кўпинча алоҳида бир-биридан ажралган участкалар туманлар ва вилоятлар миқиёсида бўлади . Бу, биринчидан турнинг тарихий шаклланишидан ташкил топган ўчоқлари ва унинг кейинчалик тарқалиш йўллари; икинчидан, алоҳида жойларнинг экологик ҳусусиятлари ва турнинг экологик талабчанлиги ҳамда алоҳида биологик расалар ва кенжа турлар ҳосил қилиш қобилиятига боғлиқ. Жумладан, - Эрон, Азарбайжан, Арманистон ва Нахчеван да Gnathosia modesta Fald . қоратанли қўнғизи тарқалишидан ташқари Кавказ Эльдар чўққиси ажралган оролчасида унчалик ка т та бўлмаган ареали музликлар давридан ёки музликлар оралиқ давридан сақланиб қолган (Богачев, 1938). Айрим арракашлар ( Tenthredinidae ) турлари а рктик тундра билан чегараланган ареалга эга, аммо музликлар реликт даври сифатида улар ҳозирда Европанинг кўпчилик баланд тоғли жойларида учрайди, аммо аввалги жанубий тўртламчи давр тундрада эмас. Тоғлари баланд бўлмаган Шотландияда улар фақат чўққиларнинг учларида, шимолий чўққиларда музликлар билан кўчиб келган тоғ жинсларида, қаерда музликлар доғи ёзгача сақланади (Бенсон, 1958). Европа ва Америкада умуман 2500 дан ортиқ тур ҳашаротлар аниқ бўлиб, улардан ғарби-ар к тик турлар муҳим қизиқиш уйғотади, улар ер

шарининг тинч океан қисмида учрамай, улар нинг ареаллари атлантикадан ка т та масофада ажратилган. Бундай ҳолат кўпинча қадимда атлантик томонни материклар билан қўшилганлигига далил бўлганлигини фараз қилади. Линдротнинг (1958) фаразича ғарбий ноарктик ҳашарот турларининг ўзаро боғланмаганлиги ҳозирги шароитда денгиз орқали кириб келишини, бошқа томондан қисман Гренландия ва Исландия фауналари плейстоцен (антропоген даврнинг биринчи эпохаси) материк Европа материги боғланиши орқали кўчиб ўрнашган, аммо энди Баффин ерларига Европа турлари суқулиб кира олмадилар. Ҳисоблашларга қараганда Америка ва Европа умумий тур ҳашаротларининг 45% бир материкдан иккинчисига инсонлар орқали ўтқазилган. Европадан Америкага ўтқазилган ҳашаротларнинг миқдорий сони, Америкадан Европага ўтган ҳашаротлар сонидан тахминан 10 марта ортиқдир. Буни шундай изоҳлаш мумкинки, ўтмишда товар маҳсулотлар асосан ғарбга қараб йўналтирилган. Америкада иқлимлашган кўпчилик Европа ҳашаротлар турлари Англия Жануби-ғарб орқали ҳаракатланганлар ва тупроқ фаунасига оиддир. Европадан кириб келган турлар айниқса Нью фаундленд Жанубида ва Канаданинг қўшни районларида жуда кўп бўлиб, чунки бу ернинг иқлими жанубий Британия иқлимига яқинроқдир ва бундан ташқари бу ерга ўтмишда кўпчилик юк кемалари к елиб турган. Одамлар орқали ҳашаротларнинг ўтиши бизнинг ҳозирги давримизда ҳам жуда интенсив (жадал) давом этмоқда, айниқса савдо- сотиқ муносабатларининг кенгайиши, транспорт имкониятларининг ўсиши, бунинг устига кенг эврибионт турлар ареалининг кенгайиши (кўпинча оролга тарқалиши) ҳусусиятига эга бўлмоқда.

Олдинги бобда келтирилгандек, масалан, ғўзанинг пуштиранг кўсак қурти ( Pectinophora gossypiella Saund . ) нинг тарқалиши кўпчилик ҳолларда ҳужжатлар асосида, айнан қачон зараркунанда янги яшаш жойига тушган ҳамда портлар ва шаҳарлар, қаердан ва қаерга олиб ўтилганлиги ҳам маълум. Токнинг зараркунандаси – филлоксера ток бити - ( Phylloxera vastatrix Planch .) келиб чиқиши Америкадан бўлиб, XIX асрнинг олтмишинчи йилларига қадар унинг ареали Европадан ташқарига чиқмади, 1880 йили эса, Қиримнинг айрим узумчилик районлари худудларига кириб келди. Са б зи зараркунандаси Psylla rosae F . тарқалиши деярли батафсил ўрганилган ( Ckott , 1958), бу Европа тури сифатида 1974 йил тавсифланган эди. 1885 йили у Канада пойтахти Оттавада, кейин тез орада Канада ва АҚШнинг кўпчилик ерларида, 1931 йил у Американинг Ғарбий қирғоқларигача етиб борди, 1936 йил жиддий зарар келтира бошлади. 1933 йил P . rosae F . Янги Зенландияда қайд қилинди, бунинг устига, у қайд қилганидан икки йил олдин бу худудга кириб келган бўлиши мумкин эди. Картошканинг Колорадо қўнғизи ( Leptinotarsa decemlineata Say .) нинг тарқалиши бир мунча қизиқиш уйғотади, унинг келиб чиқиши АҚШнинг қояли тоғларидир. У ерда Колорадо қўнғизи ёввойи итузумдош ўсимликлар билан озиқланган. Ҳозирда бу тур Америка континентининг яшай олиш чегарасигача – январ изотермаси – 5 0 С линиясига тарқалган, Ғарбда эса қўнғиз тарқалишини ёзнинг биринчи ярмида картошка экинлари бўлмаган қ у рғоқчилик районлари чегаралайди. Колорадо қўнғизи Европага юк орқали кириб келди. Биринчи жаҳон уруши даврида у бир неча м арта А нглия ва Германияда қайд қилинди, аммо 1875 йилиёқ карантин қонунларининг қабул қилиниши билан, зараркунанда ўз вақтида қайд қилиниб йўқ қилинди.

1917-1918 биринчи жаҳон уруши йиллари колорад о қўнғизи Францияга суқулиб кириб келди, у ерда ўз вақтида йўқотилмади ва 1922 йилга келиб жиддий зараркунандага айланди. 1939 йилга келиб бир қанча Ғарбий Европа мамлакатларига ҳам кириб келди. 1941 йили Англияда колорадо қўнғизининг янги ўчоғи қайд қилинди, аммо ўша йили зараркунанда тўлиқ йўқотилди. Иккинчи жаҳон уруши даврида зараркунанда озиқ-овқат маҳсулотлари орқали шарқий Европа мамлакатларига ҳам ўтиб қолди, 1956 йилдан кейин эса Польша ва Венгрия орқали собиқ СССРнинг жануби-ғарби Закар па таядан Винницкий вилоятига қадар ўрнашиб олди. Унинг кўпчилик ўчоқлари Белоруссия, Литва, Л атвия ва Кал и нинград вилоятида йўқ қилинган эди. Аммо к олорадо қўнғизи жанубга қараб силжий бошлади. Ўтган аср нинг 70-йил лар и бошида Бўстонлиқ тумани айрим хўжалик раҳбарларининг ўзбошимчалик билан карантин инспекция рухсатисиз олиб келинган уруғлик картошка нинг олиб келинганлиги зараркунанданинг Ўзбекистонга ҳам кириб келишига сабаб бўлди. Шу кунга келиб, картошканинг Колорадо қўнғизи мамлакатимизнинг Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятидан ташқари барча худудларида тарқалиб катта иқтисодий зарар етказмоқда. Инсон орқали ҳашаротлар араел и нинг кенгайиш мисоллари бир мунча ва улар популяцияларининг оролда тақсимланиши тўғрисида энтом о логия фани кўп маълумотларга эга. Турнинг фақат экологик эҳтиёжи билан боғлиқ оролда ареалнинг жойлашиш ҳусусияти мисолида шарқий О сиё дан учиб ўтадиган чигирткани ( Locusta migratory manilensis Meyen .) кўрсатиш ўринлидир. Жуда гидротермик режим ва ўсимликлар ҳусусиятига талабчан бўлган тўқай чигирткаси тарқалиш ў чоқларига эга.

Мексика кўсак узунбуруни ( Anthonomus grandis Bon .) нинг ареали қишда унчалик совуқ бўлмайдиган, йилнинг иссиқ даврларида эса булутлар тарқалган А мерика қитъаси жойлари билан чегараланган. Аммо бу тур катта экологик пластик (мутаносиб) рассалар ҳосил қилиши ҳисобига ўз ареалини кескин кенгайтириш қобилиятига эга. Жумладан, Ариз о н а да бу узунбуруннинг А. gradis var . thurberiae Pierce . ғ ўзадан ташқари гулхайрилар Thurberia thespesiodes дарахтлари шона ва кўсакларида вариацияси вужудга келди ва яшамоқда. Узунбуруннинг бу вариацияси, узунбурун асосий формасига нисбатан паст ҳароратга нисбатан жуда барқарордир. Юқорида келтирилган мисоллар шуни кўрсатдики, кўпчилик ҳашаротларнинг ареаллари кейинчалик янада кенгайиши мумкин, шунинг учун турларнинг экологик стандартлари ва экологик таснифини турли жойларда ўрганиш асосида нафақат ҳозир ги тарқалишини, аммо турларнинг потенциал ареалларини ҳам ўрнатиш мумкин. Турнинг потенциал ареали тушунчаси ботаник а ва география га асосланиб (Гуд, 1931), кейинчалик эса зоогеографик экологияда қабул қилинган (Зенкевич, 1947 , 1951). Ҳашаротларнинг наф а қат мавжуд тарқалишини, аммо тарқалиш эҳтимолини ўрнатиш катта аҳамиятга эга, жумладан фойдали турнинг (масалан, зараркунандалар паразит ва йиртқичлари) иқлимлаштириш эҳтимоли бўлган жойларни аниқлаш, зараркунанда ҳашаротларга карантин хизмати, медицина, ве те ринария, паразитология хизматлари учун жуда зарур ва ҳ.к. Мавжуд ареаллар албатта нафақат кенгайиши, аммо биоценозлар сукцессиялари қисқариши натижасида, айниқса иқлимнинг ўзгариши, инсоннинг онгли ва онгсиз фаолияти, яъни юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб туриб д ики кичрайиши ҳам мумкин.

Ареаллар бир мунча қисқа муддатда ўзгариши ҳам мумкин. Ҳашаротлар оммавий кўпайиш даврида (тўда ҳосил қилувчи чигирткалар, ниначилар, кўпчилик капалаклар, чивинлар) бир мунча узоққа кўчишларида турнинг ареаллари вақтинчалик кенгайиши мумкин. Ҳашаротнинг тушган муҳити кейинчалик унинг узоқ вақт ҳаётий эҳтиёжларини қондира олмаса, улар қирилиб кетади ва ареал қайтадан тораяди, аллақандай а р е а л ч е г а р а п у л ь с а ц и я с и (ўзгариб туриши) ҳосил бўлади. Улар тартибсиз ёки бир мунча вақтдан кейин мунтазам такрорланиши мумкин, масалан, Pyrameis cardui L . капалаклари Америка қитъсида – ҳар тўрт йилда, ёки осиёда Schistocerca gregaria Forck – чигирткаси ҳар 11-13 йилда такрорланади (8-бобга қаранг). Турлар ареали оралиғида уларнинг к ўпайиш суръати а й римда ўлиш суръатларидан паст бўлади, чунки бу ерда яшаш шароити оптималдан жуда йироқ бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда турнинг ареал оралиғида яшаши ареал марказий қисмларидан янги индивидларнинг к ўчиб юриши – оқиб келиши ҳисобига сақланиб турилади. Турларнинг ареал чегараларида тўпланиши ўзгарувчанлик мосланганлиги табиий маҳалий шароитларда к ейинчалик барқарор популяциялар ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Айрим ҳашаротларнинг оптимал шароитдан ҳатто узоқда ҳам бора-бора иқлимлашганлиги исботланган деб ҳисоблаш мумкин. Янги территорияга кириб келган турларнинг айримда камдан- кам индивидлари тирик қолади ва уларни қийинчилик билан қайд қилиш мумкин, аммо улар кейин насли нинг бошланишини бериши мумкин, қаердаки ўлиш туғилишдан паст бўлса ва юзага келган биологик расаларнинг миқдорий сони маълум даражага ўсади. 1942-1943 й иллари Ўзбекистонга комсток қуртига ( Pseudococcus comstocki Kuw .) қарши Sympherobius amicus Nav . келтирилган эди.

Маълум бўлишича у бу ернинг қишки паст ҳароратига бардош бера олмаслиги, бу ҳолат экспериментал тадқиқотлар орқали ҳам тасдиқланди; эҳтимол қилинишича табиатга тарқатилган барча бу ҳашарот тамоман қирилиб кетган бўлиши ҳам мумкин эди. Шунга қарамасдан , 1956 йилгача бўлган уринишларда – назоратда табиатдан топишни имкони бўлмади, аммо 1956 йили Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги вазирлигининг карантин инспекцияси ходимлари уюштирган назоратда к о мсток қуртининг эски ўчоқларида 14 йилдан кейин кат т а миқдордаги симфероб и ус қайд қилинган (Лужецкий, 1956). Бундай воқеа, семфероб и уснинг янги совуққа бардошли расаси вужудга келишидан дарак бериб, унинг бошланишига камдан-кам тирик қолган индивидлари асос солган. Барча организмларнинг интилиш кучи, айниқса ҳашаротларнинг серҳаракатлиги, чегара худудларида уларнинг кенгроқ тарқалиш эҳтимоллиги ва бу ерда улар ўз ривожланишини тугаллаш қобилияти кўпинча ареал ташқарисига чиқишига олиб келади. Қулай келган иқлимий ва бошқа шароит йиллари, ҳашаротлар бу ерда яшашни давом эттирадилар. Муҳит шароитларининг одатдаги нормага қайтиши янги жойларга кириб келган ҳашаротларнинг қирилишига, шу сабабли узоққа кўчмасдан ареалларда турлар пульсацияси келиб чиқади ваҳоланки нафақат оммавий кўпайган йиллари. Бу деярли барча турлар ареаллари учун хос ҳусусиятдир. Ареалнинг марказида комплекс яшаш шароитлари турнинг одатдаги оптимумига яқинлашади ва экологик шароитлар тебраниш амплитудаси нисбатан унчалик катта эмас. Ареалнинг бу қисмида кўпинча турнинг керагидан ортиқ кўпайиш ҳоллари кузатилади ва тиғизликни бартараф қилиш учун қисман индивидлар ареал марказ и дан

узоқлашиш йўналишидаги тур учун хос бўлмаган биотопларга сиқиб чиқарилади (Наумов, 1945). Турнинг қалинлиги ареал марказидан узоқлашиш йўналишига қараб с и й р а клашиб боради, умуман яшаш шароитининг ёмонлашиб борган сари қалинликнинг тебраниши аксинча ареалнинг марказидан узоқлашганда беҳад кўпаяди. Юқорида айтилганлар муносабати билан ҳашаротлар зарарлаш ареалини д о и м и й з а р а р л а ш м и н т а қ а с и ва т у р ғ у н б ў л м а г а н з а р а р л а ш м и н т а қ а л а р и г а ажратиш қабул қилинган (экологик шароитлар оғиши, масалан, об-ҳаво унинг учун қулай томонга ўзгарса ҳашаротлар оммавий кўпаяди) ва турғун бўлмаган зарарлаш минтақасида (тур умумий ареали чегара яқинида) кўпаяди. Зоогеографияда ҳам авлод ареали оила ареали терминлари қўлланилади табиийки ҳайвонларнинг таксономик гуруҳи қанчалик юқори бўлса, унинг эгаллаган ареали шунчалик кенг бўлади.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 203. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари