Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири - Zoologiya - Referatlar

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.5 KB

Ko'chirib olish

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири Инсон ўзининг фаолияти туфайли табиий комплексларни ниҳоят даражада ўзгартириб юборади. Табиатнинг инсон таъсирида ўзгариши ҳар қандай биоценотик комплексда айрим турларнинг кўпайиши ва бошқаларининг гуллаб-яшнаши учун ноқулай шароитлар туғдиради. Турлараро янги сон нисбати яратилади, озиқа занжирлари қайта ўзгаради, организмлар ўзгарган муҳитда яшаш учун мослашади. Экинларни киритиш ва маданий ўсимликларни экиш, бунинг учун эса дарахтзорларни кундаков қилиш ёки бўз ерларни шудгорлаш натижасида ўзлаштирилган участкаларда ҳашаротлар учун мутлақо янги яшаш муҳити пайдо бўлади ва уларнинг кўпчилиги бундай шароитда қирилиб кетади. Ерларни ҳайдаш, бороналаш, суғориш, минерал ва органик ўғитлаш, ботқоқликларни қуритиш ва бошқа тадбирлар натижасида тупроқ муҳити тубдан ўзгаради; ҳашаротларнинг кўплаб турлари мослашган ёввойи ўсимликлар илдизи билан йўқотилади. Бўз ерларни шудгор қилиш, дарахтларни кесиш ёки экиш ва ерни мелиорациялаш микроиқлим шароитларини ўзгартиради. Илгари қишлоқ хўжалиги учун ўзлаштирилган ерларда ҳаёт кечирган, экиладиган ёки ўтқазиладиган ўсимликларда кўпая оладиган ҳашаротлар учун озиқага бой бўлган имконият яратилади, айниқса микроиқлим ва тупроқ шароитлари қулай бўлганда уларнинг оммавий ривожланиш учун шароит яратилади. Бу ўз навбатида уларнинг йиртқичлари ва текинхўрлари учун ҳам, янгидан ҳосил бўлган тупроқ ва микроиқлимдаги ўзгаришларга таъсир қилмайдиган юқори тартибдаги текинхўрлари учун ҳам қулай шароит яратади. Мисол тариқасида Ўзбекистонда Жиззах ва Ростовцево темир йўл станциялари

оралиғидаги чўллар ўзлаштирилиб ва у ерда Ғалла Орол совхози тузилганидан сўнг тухумини қаттиқ, айниқса чим босган ерларга қўядиган чигирткасимон ҳашаротлар – отбосар чигирткаси (Dociostaurus kraussi nigrogeniculatus Tarb.) ва марокаш чигиртка (D. таroccanus Thnb.)лари деярли бутунлай йўқолиб кетганлигини келтириш мумкин. Бўз ерларни ҳайдаб экин майдонларига айлантирилиши ва суғорилиши натижасида Мирзачўл ва Шимолий Туркман канали зонасида термитлар (Isoptera) бутунлай қирилиб кетди. Ернинг шудгор қилиниши симқуртлар (Elateridae) га ҳам салбий таъсир этди, чунки юмшоқ ерларда йиртқич визилдоқ қўнғиз (Carabidae)лар уларга қирон келтирадилар. Ер ҳайдалганида кескур қўнғизи (Lethrus sp. sp.)лари, малҳамчи (масалан, Meloe xanthomelas Sols. қўнғизининг ҳаёти фақат қаттиқ ва ҳайдалмаган ерга ин қурадиган якка-якка яшовчи асалари билан боғланган) ва б.қ. ҳашаротлар сиқиб чиқарилади. Иккинчи томондан, ўзлаштирилган ерлардаги (жумладан, Ғаллаоролда) ғалла экинларида буғдой трипси (Haplothrips tritici Kurd.), ғалла бити (айниқса Schiraphis gramina Rond. ва Brachycolus поxius Mordv.), қандалаларнинг айрим турлари - зарарли хасва (Eurygaster integriceps Put.) ва б.қ., ғалланинг поя бургаси (Chaetocnema hortensis Geoffr., Ch. aridula Gyll.), галлa йўғоноёқ (Harmolita rossica Rims-Kors.) пашшаси ва ҳ.к. катта миқдорда кўпая бошлади. Тошкент яқинидаги Мирзачўлдаги янгидан ўзлаштирилилган ерлардаги ғўза экинларига ғўза битлари - Xerophilaphis plotnikovi Nevs., Aphis gossypil Glov. A. craccivora Koch.), бедазорларга – холдор бит Therioaphis trifolii Kltnb., беда қандаласи (Adelphocoris lineolatus Goeze), беда майса филчаси (Sitona cylindricollis Fahr.) ва бошқа бир қатор зараркунандалар туша бошлади.

Г.Я.Бей-Биенко (1939, 1957, 1961) маълумотларига кўра, Оренбург вилоятида чалов босган чўллар ўзлаштирилиб, бошоқли экинлар майдонларига айлантирилганида иккиламчи биотопларда илгари доминантлик қилган ҳашаротларнинг турлари – оёқ думлилар Sminthurus viridis L., оёқ думлилар Entomobrya quinquelineata С. В., чигирткалардан Euchorthippus pulvinatus F. W., Lasiacantha capucina Germ. қандаласи, чумолиларнинг айрим турлари (Formicidae) ва б.қ. йўқолиб кетган. Бўз ерлар ўзлаштирилганда бошқа томондан Haplothrips tritici Kurd., трипси Brachycolus noxius Mordv. ўсимлик битлари сони кескин ортган, Del tocephalus collinus Dahlb. ва D. striatus L. саратонлари, Trigonotylus ruficornis Geoffr. қандаласи, Adonia variegata Goeze. хонқизи ва б.қ. айрим ҳашаротлар доимо учрайдиган бўлган. Бошоқли экинзорлар учун ўзлаштирилган чўлларда ихтисослашган ҳашаротлар – буғдой трипси, ўткирбошли қандала (Aelia sibirica Reut.), чипор дон бургаси (Phyllotreta vittula Redt.), кулранг дон тунлами (Hadena sordida Bkh.) ва б.қ.сони тахминан 50 мартага ортган (Григорьева, 1960). Г.Я.Бей-Биенко (1957) қишлоқ хўжалиги учун ўзлаштирилган янги ерларда шаклланаётган, бирламчи биотоплардан жиддий фарқ қиладиган янги биоценозларни агробиоценоз л а р деб номлашни таклиф қилган. Чўлларни дарахтзорга айлантириш натижасида, ўзига хос биоценозлар шаклланиши аниқланган. Волгоград вилоятидаги барпо этилган дарахтзорларда ҳашаротларнинг янги шароитларга мослашган чўл ва ўтлоқ шаклларининг мўллиги аниқланган: хусусан, июн хруши (Amphimallon solstitialis L.), Bothynoderes foveicollis Gelb. ва Stephanophorus Gyll. узунбурун қўнғизлари, Euxoa nigricans L. тунлами ва бошқалар, аммо Cymindis decora F. W., визилдоқ қўнғизлари,

қарсилдоқ қўнғизлар Elater sanguinolenthus Schr., Athous haemorroidalis F., Dolopius marginatus L., лўппи қўнғизлари Hister bipustulatus Schr. ва бошқалар сингари типик дарахт шакллари ҳам пайдо бўлган. Ёш ўрмон дарахтларида фақатгина илгари ушбу жойларда яшаган ва янги шароитларга мослаша олган ҳашарот турлари учрайди, аммо кейинчалик уларга янги турлар ҳам қўшилади (Андрианова, 1950, 1953, 1957). Юқорида қайд қилинган Волгоград вилоятида дарахтлар остига тўкилган хазонлар орасида яшовчи ҳашаротлар дарахтлар ўтқазилгандан кейин тўртинчи йили пайдо бўлган, аммо 18 йилдан сўнг дарахтзорлар фаунаси жуда ўзгача бўлган (Щеголев, 1954). В.В.Яхонтовнинг (1936) тадқиқотларида бир неча ўн йиллар олдин жанубий Қозоғистондаги тоғолди дала экинзорларини баъзида сел оқимларидан ювиб кетишини тўхтатиб қолиш учун 1000 га дан ортиқ майдонда барпо қилинган дарахтзорлар энтомофаунасининг таркибини ўрганиш шуни кўрсатдики, бу ерда маҳаллий фаунанинг элементлари қаторида ташқаридан олиб келинганлари (эҳтимол, қисман кўчатлар билан бирга, ҳамда кейинроқ инсонларни кўчатларни экишда ва эҳтимол, ҳаво оқимлари ёрдамида кириб келганлари) ҳам борлигини аниқлаган. Маълумки, дарахтлар ва буталар ўтказилганда, уларни кесгандаги каби, жойнинг иқлими ҳам ўзгаради, шундай экан, бу орқали ҳашаротларнинг айрим турлари учун қулай, бошқалари учун эса олдингиларига қараганда ноқулай яшаш шароит яратилади. Ўтказилган дарахтлар кўплаб ҳашаротҳўр қушларни уя қуриши учун ўзига жалб қилади, бу ҳам атрофдаги ва янгидан ташкил қилинган биотоплардаги турли ҳашаротларнинг сони ва сон нисбатида акс этади. Дарахтларни ўтказишнинг ҳашаротларга таъсири инсоннинг бошқа фаолиятлари сингари ғоятда хилма-хилдир.

А.Н.Мельниченко (1949) монографиясида Заволжья даштида ихота ўрмонларининг ҳашаротлар кўпайишига таъсири тўғрисида кўплаб маълумотлар берилган. Шу билан бирга миқроиқлимнинг ўзгариши ва ўсимликлар ҳамда ҳайвонот дунёси таркибидаги ўзгаришлардан ташқари яна бир омилнинг таъсири ҳам кўрсатилган, яъни далани тўсадиган дарахтларнинг хазонлари остида қишлаш учун қулай жойларнинг ҳосил бўлишидир. Бу айниқса кўплаб каналар ва қўнғизларга тегишлидир. Иҳота дарахтзорлари микроиқлимни ўзгартиришини ҳашаротлар сонига кўрсатадиган таъсирига мисол тариқасида швед пашшаси (Oscinella frit L.) га таъсирини келтириш мумкин, бу тур МДҲ мамлкатлари Европа қисмининг Жанубий- шарқида унчалик зарарли ҳисобланмайди, ўрмон минтақалари системасида эса бу зараркунанда 5 дан 12% гача буғдой пояси ва 15 дан 30% гача сули поясини нобуд қилади. Аксинча, ўрмон минтақаси микроиқлимни ўзгартириши натижасида Sitona Germ. авлодига оид туганак , узунбурунларнинг сони камаяди. Ўрмон ихоталари нафақат биоценозлар таркиби ва айрим турларнинг сон нисбатини ўзгартиради, ва ҳоланки алоҳида турларни ҳудудларга тарқатиб юборади. С.И. Медведевнинг (1957) таъкидлашича, Украинада иккиламчи биоценозлар асосан маҳаллий фаунанинг ўзгариши ҳисобига шаклланган, бегона турлар эса унчалик кўп эмас. Ерлар қишлоқ хўжалиги учун ўзлаштирилаётганида ҳашаротларнинг қатор турлари, масалан, айрим чигирткасимонлар (Acridodea), Anisoplia Serv. авлодига мансуб қўнғизлар деҳқончиликнинг доимий ҳамроҳи ҳисобланади. Бироқ, токзорлар ва боғларга келсак, муаллиф турларни у ерга ташқаридан кириб келганлигини таъкидлаган, буни В.В.Яхонтов жанубий Қозоғистондаги эски дарахтзорларда ҳам кузатган.

Янги экологик шароитга мослашган ҳашарот турларининг кўпайиши учун монокультура, аввалги майдонлардаги сурункасига бир неча йил экилган ўсимликларнинг ўзида қулай шароит яратилади; бу асосан монофаг ва олигофаглар, масалан, пушти ранг кўсак қурти (Pectinophora gossypiella Saund.), бир доғли шоли парвонаси (Schoenobius incertellus Walk.), ғалла пашшалари (Chloropidae ), бутгулли ўсимликларнинг ўзига хос зараркунандалари (Pieris brassicae L. ва б.), беда барг филчаси (Phytonomus variabilis Hbst.) ва х.к.ларга таъаллуқлидир. И.А.Журавлеванинг (1956) олиб борган ишларида кўрсатилганидек, аввалги йиллари ҳам ғўза экилган пахтазорлардаги экинларни ушбу экиннинг оддий зараркунандалари зарарлайди. А.Ш.Хамраев, Д.Р.Абдуллаева (2005) ишларига кўра, далаларда беда йиллаб экилаверса беда барг филчаси (Phy tonomus variabilis Hbst.) сони сезиларли даражада орта боради. МДҲ чўл зонасида бошоқли ўсимликлар алмаштирмай экилавериши натижасида дон қўнғизлари ( Anisoplia Serv. авлод турлари), жанубий поя тунлами (Oria musculosa Hb.), дон визилдоқ қўнғизи (Zabrus tenebrioides Golze.) ва кўплаб бошқа ҳашаротлар ялпи кўпайиб кетган. Қишлоқ хўжалиги экинлари монокультурасининг ушбу экини билан боғлиқ бўлган ҳашаротларнинг ялпи кўпайишига таъсири аллақачон зарарли ҳашаротларнинг кўплаб турлари учун ҳам аниқланган. Деҳқончиликнинг турли агротехник усуллари ҳашаротларнинг баъзи турларига қулайлик, бошқаларига эса қийинчилик туғдириб таъсир қилади. Масалан, Т.С.Мальцев системаси бўйича чимқирқарсиз плуг билан шудгорлашда ерни ағдармасдан ҳайдалганда тупроқда қишлайдиган зарарли ва фойдали ҳашаротлар: буғдойиқ парвоналари (Crambus lutellus Schiff. ва С. jucundellus Н. S.), швед - пашшаси

(Oscinella frit L.), гессен пашшаси (Мауеtiola destructor Say.), ғалла арракаши (Cephus pygmaeus L.); зарарли ҳашаротларнинг текинхўр ва йиртқичлари, хусусан, лавлаги далаларида— лавлаги узунбурун (Bothynoderes punctiventris Germ.) қўнғизи тухумининг текинхўри - тухумхўр Coenocrepis bothynoderi Germ.; ёввойи асалари ва бошқаларнинг кўплаб сақланишига олиб келган (Щеголев, 1954; Гиляров, 1955). Ўзбекистонда суғориш системаларининг зарарли ҳашаротлар (масалан, Aphis gossypii Glov. ) ғўза битига сонига таъсир қилиши аниқланган. Экинни суғориш муддати ҳам айрим зараркунандаларнинг кўпайишида катта аҳамиятга эга. Масалан, карадрина қуртлари (Spodoptera exigua Hb.) ғумбакланиш даврида ғўза далалари суғорилса уларнинг кўпчилик қисми нобуд бўлади; бошқа даврларда, масалан тунда суғорилса ҳам карадрина қуртларининг кўпчилигини йўқ қилади, кундузги суғориш эса улар учун зарарсиздир (Яхонтов, 1953). Бухорода кузги буғдой далаларидаги ботқоқ қўнғизи (Helophorus micans Fald.) личинкасининг сони далаларни экишдан олдин суғориш муддатига жуда ҳам боғлиқ (Яхонтов, 1929). Ҳашаротлар учун экиш ва ўсимликлар кўчатини ўтқазиш муддатлари ҳам аҳамиятга эга. Масалан, Ўрта Осиёда бутгулли ўсимликлар кечроқ экилганида Phyllotreta Foud. авлоди бургачалари камроқ тушади, чигит кечикиб экилганида эса экинда ғўза битлари (Aphis gossypii Glov., A. craccivora Koch., Acyrthosiphon gossypii Mordv.) нинг кўпайиши учун қулай шароит яратилади. Кўплаб ҳашаротлар учун экинлар четидаги ўт босган уватлар, бўш ерлар ва йўл ёқалари ҳам катта аҳамиятга эга, чунки бу ерлар дастлаб фойдали ҳашаротлар, яъни зараркунандалар табииий кушандаларининг асосий ривожланиш манбаи ҳисобланади. Аммо табиий ўсимликлар

қуриб қолишидан олдин уларни гуллаш фазасида йиғиштириб олиш энтомофагларни маданий экинларга кўчиб ўтишига имкон беради (Сагдуллаев, 1984; Хамраев, 1992). Ҳосилни йиғиш муддати жуда муҳимдир. Ҳосилни кеч йиғиш ва пишган уруғларни тўкилиши бошоқли экин майдонларида швед пашшаси (Oscinella frit L.), бедапояларда—беда уруғҳўри (Bruchophagus roddi Guss.)ни кўпайишига сабаб бўлади. Ҳашаротларга ҳосил йиғимидан кейин қоладиган ўсимлик қолдиқларини йиғиб олиш ёки йўқотиш катта таъсир кўрсатади, чунки ушбу қолдиқлар остида айрим ҳашаротлар қишлайди, масалан, карам ҳосили қолдиқларида карам бити (Brevicoryne brassicae L.) ва карам куяси (Plutella maculipennis Curt.), ғалла экинлари ўрилган майдонларда қолган анғизидаарда буғдой трипси (Haplothrips tritici Kurd.), буғдой чивинлари (Sitodiplosis mosellana Gehin. ва Contarinia tritici Kirby.), ғалла арракаши (Cephus pyg maeus L.) қишлайди. Боғлардаги ўз вақтида йиғиб олинмаган мева тугунчалари ёш мевалар айрим зарарли ҳашаротлар, масалан Rhynchites Schneid авлоди филчаларининг личинкалари ёки олма қурти , Carpocapsa (Lasipeyresia pomonella L.) учун макон бўлади. Далалар, боғ ва полиз орасидаги бегона ўтларни йўқотиш жуда муҳимдир, чунки у ерларда кўплаб ҳашаротлар, жумладан қишлоқ хўжалиги учун зарарли бўлган турлар кўпаяди. Баъзида маданий экинларга мослашган ҳашаротлар ушбу оралиқ ўсимликларсиз яшай олмайди. Бундай ҳашаротларга, масалан, ўрик ва бодомларга зиён келтирадиган қамиш бити (Hyalopterus arundinis F.) киради, у ёзда қамишга (Phragmites communis Trim) ўтиб олади, ёки турли данакли мева дарахтларига зарар етказадиган кўзачасимон бит пиёзгул бити (Rhopalosiphum nymphaeae L.) ёзда ўқбарг (Sagittaria sagittifolia L.) ва

булдуруқ ўт (Alisma plantago L. ) ва шунингдек сувга яқин жойларда ўсадиган ўсимликлар ва сув ўтларига ўтади. Яна бир данакли мева дарахтларига зарар келтирадиган мураккабгул бити (Brachycauda helichrysi Kltnb.)нинг ёзги оралиқ ўсимлиги мураккабгулдошлардир (Compositae). Молларни ўтлатиш учун яйловга олиб чиқилиши ҳам ҳашаротларга таъсир қилади. Қўйлар, масалан, ўсимликларни пастдан тишлаб олганида катта миқдордаги ҳашаротларни қиради. Йирик қорамоллар ва отлар ҳам ўтлар билан озиқланганида кўп миқдордаги ҳашаротларни йўқ қилади. Қорамол яйловларни босиб пайҳон қилганида кўплаб ҳашаротларни, айниқса кам ҳаракатчан ҳашаротларни эзиб ташлайди. Ундан ташқари, қорамол яйловлардаги экологик ҳолатни ҳам ўзгартиради. Қорамол тупроқни босиб зичлаштирганида нотекис яйловларда марокаш чигирткаси (Dociostaurus maroccanus Thnb.) ва якка-якка яшайдиган чигирткаларнинг улар тарқалган ерларда (Жданов, 1934) кўпайиши учун қулай шароит яратилиши исботланган. Тупроқнинг зичлашиши, унда ҳаво айланишини ёмонлашиши бошқа кўплаб ҳашаротлар учун ҳам бефарқ эмасдир. Яйловларда қорамол тезагининг мавжудлигини натижасида копрофаг ҳашаротлар учун қулай шароитлар яратилади. Баҳорда тошқин сувлар натижасида ботқоқланган ерларни қуритиб экинзорларга айлантириш осиё (тўқай) чигирткаси (Locusta migratoria L.) ни кўпайишига имкон бермайди. Шу йўл билан Днепр ва Днестр дарёларининг этакларида унинг кўпайиш ўчоғлари батамом йўқ қилинган, ваҳоланки улар аввал у ерларда ялпи миқдорда кўпайган. Сув ҳавзалари ва турли ирригацион иншоотларни қурилиши иқлимни ўзгартириши билан бирга у ерга яқин жойлардаги ҳашаротларнинг ҳаётига ҳам жиддий таъсир қилмасдан қолмайди,

айрим типдаги сув ҳавзаларининг ўзида эса сув ҳашаротлари - чивинлар (Culicidae), ниначи (Odonata) ва бошқа ларнинг личинкасини ривожланиши учун қулай шароит яратилади. Фабрика, заводлар ва бошқа саноат иншоотларини қурилиши ҳашаротларга бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Бундай иншоотлар атрофида айрим турлар қирилиб кетади, бунинг сабаби эса ишлаб чиқаришнинг газсимон чиқиндиларининг таъсири натижаси бўлиши мумкин (Медведев, 1957). Нефт конларида нефтни атрофга сачраши натижасида деярли ҳеч қандай ҳашаротлар ҳам, ҳеч қандай ўсимликлар ҳам учрамайди. Транспорт воситалари, инсонларнинг кўчиши, улар орасидаги савдо алоқалари ҳашаротларни турли жойларга тарқалишига сабаб бўлади (5- бобга қаранг). Ҳашаротларнинг янги худудларга иқлимлаша оладиган турлари биоценозларни ўзгартириб юборади. Айниқса ҳашаротлар самолетлар орқали тез ва узоқ масофаларга ташилади. Масалан, чивинларнинг 6 1 / 2 кун мобайнида самолетларда 70 000 км масофага олиб кетилганлиги аниқланган (Рейхардт, 1941). Ҳашаротлар диапауза ҳолатида юклар (буюмлар) билан бирга жуда узоқ масофаларга ташилиши мумкин. Шу йўл билан ғўзанинг пушти ранг кўсак қурти (Pectinophora gossypiella Saund.) тарқалган. Омборнинг кўплаб зарарли ҳашаротлари ҳозирги вақтда ҳамма ерларда учрайди ва улар космополитлар ҳисобланади. Улар бир жойдан иккинчи жойга омборларда сақланадиган маҳсулотлар билан тарқалади. Мағриб қўнғизи (Tenebrioides mauritanicus L.), суринам қўнғизи (Oryzaephilus surinamensis L.), ун митаси (Tenebrio molitor L.), омбор узунбуруни (Sitophilis granaria L.) лар космополит ҳисобланади, ер шарининг фақатгина шимолий чекка ва жанубий чеккаларида ғалла пармачиси

(Stegobium paniceum L.) учрамайди; капалаклардан кийим куяси (Tineola ilselliella Humm.) ва х.к.лар космополит саналади. Кўпгина ҳашаротлар кўчатлар, ўсимликларнинг тугунаклари ва пиёзлари, гул ғунчалари, одамларнинг қўл юки, аравалар, автомобиллар, вагонлар, пароходлар, кийим-кечаклар ва х.к. билан бирга бир жойдан иккинчи жойга кўчиши мумкин. 6 бобда ток филлоксера бити (Phyllo - xera vastatrix Planch.), олма қонли бити (Eriosoma lanigerum Hausm.) ва колорадо қўнғизи (Leptinotarsa decemlineata Say.) нинг инсон орқали кенг тарқалиши ёзилган. Охирги ўн йилликларда инсон туфайли кўплаб мамлакатларга дарахт кўчатлари билан ёки ўрамларда америка оқ капалагини (Hyphantria cunea Drury.) тарқалганлиги исботланган. Сув папоротники билан Америкадан Европага узунбурун Stenopelmus ruftnasus Gyll., арча уруғлари билан — уруғхўр Megastigmus spermotrophus Wachtl. кириб келган. Европадан Америкага боғ ва дарахтларнинг зараркунандаси тенгсиз ипак қурти (Ocneria dispar L.), дала экинларининг зараркунандаси — маккажўхори парвонаси (Pyrausta nubilalis Hb.) олиб келинган. Узоқ Шарқ мамлакатларидан Ўрта Осиёга комсток қурти (Pseudococcus comstocki Kuw.),— шарқ мева қурти (Laspeyresia тоlesta Busck.), Америкага япон қўнғизи (Popillia japonica Newm.) ўтган. Марказий Америкадан АҚШга мексика кўсак узунбуруни (Anthonomus grandis Boh.) ва оқ ўйиқли филча (Pantomorus leucoloma Boh.) ўтган ва жиддий зараркунандага айланган. Ҳозирги вақтга келиб Ўзбекистонга бошқа материклардан кириб келган ҳашаротларнинг 10 га яқин тури маълум, ваҳоланки уларнинг асосий массаси ихтиёрсиз равишда инсонларнинг савдо ва бошқа алоқалари натижасида кириб келган.

Айрим океан оролларининг энтомофаунаси асосан олиб келинган элементлардан ташкил топади. Савдонинг ўсиши, алоқа йўлларининг ривожланиши билан ҳашаротларнинг янги жойларга тарқалиши ортади. Шу сабабли, янги жойларга зарарли ҳашаротларни киритмаслик учун, ҳозирда деярли барча мамлакатларда махсус карантин хизмати ташкил этилган. Илгари кўрсатилганидек, янги жойларга барча турлар ҳам иқлимлаша олмайди. Чет эллардан кириб келган ҳашаротларнинг ҳамма тури ҳам маҳаллий турлар билан рақобатлаша олмайди, ёки маҳаллий текинхўр ва йиртқичлар янги келган ҳашаротларни қириб ташлаши мумкин. Янги жойларга келган ҳашаротларнинг рақобат, паразитизм ва йиртқичликка қаршилик қилишига қайсидир даражада тез-тез кузатиладиган янги яшаш муҳитида организм ҳаётчанлигини ортиши ҳам ёрдам беради, бу ҳақида 3 бобда айтиб ўтилган. Бунинг устига маҳаллий паразитлар, қисман йиртқичлар, одатда янги келгиндига тезда мослаша олмайди ёки умуман мослаша олмайди. Масалан, қонли битнинг, Европа ва Осиёда ҳозирда ҳам (уни Европага кириб келганидан сўнг 150 йилдан кейин) маҳаллий йиртқичлари жуда камдир. Темир йўллар ва шосселарнинг қурилиши ва улардан фойдаланиш кўп бўлмасада қайсидир даражада ҳашаротларга таъсир қилади, чунки бунда кўп миқдордаги ҳашаротлар нобуд бўлади. Ҳисоблашларга кўра, бир погон метр йўлда бир неча минглаб ҳашаротлар (айниқса чумолилар - Formicidae ва қўнғизлар - Coleoptera) т ранспорт ғилдираклари тагида қолиб ҳалок бўлиши мумкин (Наумов, 1963). Ҳашаротлар учун ёнғинлар, айниқса ўрмонлардаги ёнғинлар катта аҳамиятга эга; бунда улар қирилиб кетади ва жуда кўп ҳайвонлар, шу жумладан ҳашаротлар ҳам бошқа ерларга миграцияланишга мажбур

бўладилар, сўнгра ўсимликлар қайта тикланганидан кейин ёнғин бўлган участкаларда янги биоценозлар шаклланади. Инсон фаолияти таъсирида ҳашаротларнинг аҳоли пунктлари – қишлоқ ва шаҳарлар, уйлар, молхоналар, омборлар, ҳовлилар, кўчалар учун характерли бўлган ўзига хос фаунаси яратилган. Масалан, турар жойларда қора ва малла сувараклар (Blatta orientalis L., Blattella germanica L.), хона пашшалари (Musca domestica L., M. d. vicina Macq.), кийим куяси (Tineola biselliella Humm.) ва х.к. яшайди. Молхоналарда хона пашшаси кузги чипор пашша (Stomoxys. calcitrans L.), Fannia canicularis L., F. scalaris F r пашшалари ва б.; кўча ва майдонлар, бозорларда — уй пашшалари, бозор пашшаси (Musca sorbens Wied.), иморатларнинг ташқи қисмида Sceliphron К1. авлодига мансуб арилар ва бошқалар яшайдилар. Аҳоли пунктларида тошлар остида одатда кўплаб визилдоқ қўнғизлар (Carabidae), тошлар, бинолар ости ва шунга ўхшаш жойларда кўплаб чумолилар (хусусан Pheidole Westw. авлоди турлари ва б.қ.) ин қурадилар. Ҳовлилар, кўча чеккалари бўйлаб, деворлар ёнида ўзига хос бўлган, рудерал ўсимликлар ўзининг ўсимликҳўр ҳашаротлари ва уларнинг паразит ва йиртқичларининг комплекси билан бирга ўсади. Масалан, қичитқиўтда қичитқиўт капалаги (Vanessa urticae L.) нинг қурти, бутгуллиларда – карам куяси (Plutella maculipennis L.) ва х.к. яшайди. Омбор ҳашаротлари анчагина бўлиб, уларнинг кўпчилиги, масалан, қўнғизлардан омбор узунбуруни (Sitophilus granaria L.) ва капалаклардан ун парвонаси (Anagasta kuehniella Zell.). ҳамма ерларда тарқалган. Уй ҳайвонлари, одамнинг ўзи ҳам аҳоли пунктларидан ташқарида, хоналар паразит ҳашаротлар ҳужумига учрайди. Одамлар ва уй ҳайвонлари, ҳатто доимий типдаги паразитларига эга. Одамнинг ўзига

хос паразитлари, масалан бош ва кийим битлари (Pedicutus capitis L., P. uestimenti Nitz.), отларнинг ўзига хос паразитлари – от қолхўри (Trichodectes piosus N.), от бити (Haematopinus macrocephalus Burm.), йирик қорамолники – сигир қилхўри (Т. bovis De G.), битлари Linognathus vituli L., H. eurystemus Denny., Sole-nopotes capillatus Ended.; қўй ва эчкиларники - L. stenopsis Denny. бити, қўй тукхўри (Т. ovis- L.), эчки жунхўри (Т. caprae Gurl.); чўчқаларники – чўчқа бити (Н. suis L.); итларники – ит жунхўри (Т. canis De Geer.); мушук тукхўри Т. subrostratus N; қуён бити Haemodipsus ventricosus Denny.; патхўрлар Goniodes dissimilis N., G. truncatus Gb., Lipeurus heterographus N. ва б.; курка, цесаркаларда - G. meleagridis L. ва б.; ғоз, ўрдакларда — Anaioecus dentatus Scop., Anaticola crassicornis Scop., A. anseris L. ва б. ҳисобланади. Одам ва ҳайвонларнинг вақтинчалик паразитлари бўлиб одам бургаси (Pulex irritans L.), мушук бургаси (Ctenocephalides felis Bouche), ит бургаси (С. canis Curt.), чивинлар, пашшалар, чоқарпашша ва б.қ. ҳашаротлар ҳисобланади. Ҳашаротлар айрим паразитик турларининг инсон ва уй ҳайвонлари билан доимий ва тез-тез алоқада бўлиши, 11- ва 12- бобларда айтилганидек, улар орасида юқумли касалликларни ўзига хос ташувчиларини пайдо бўлишига олиб келди. Бошқа бир қатор ҳашаротлар - «инсонларнинг ҳамроҳлари» касаллик чақирувчи микроорганизмларни ёки механик йўл билан, масалан уй пашшалари (Musca domestica L. ва М. d, vicina Macq.) орқали дизентерия ва қорин тифини, ёки одам ва ҳайвонлар терисини тирнаганида очилган яраларга инфекция тушишига имкон яратиши орқали тарқатиши ҳам мумкин; бундай ҳолатлар сўналар (Tabanidae) чаққанида кузатилган ва битлар (Parasita) чаққанида ҳам маълум. Кўплаб ҳашаротлар – касаллик ташувчиларни одам ва унинг хўжалик ва бошқа фаолиятлари билан

алоқаси ҳозирги вақтда етарлича аниқ кўрсатиб берилган (Беклемишев, 1955; Павловский, 1947; Драбкина, 1954; Кузина, 1950 ва б.қ.). Аҳоли яшайдиган пунктлар (шу жумладан уй ва хўжалик бинолари) учун типик ҳисобланган ҳашаротлар турлари синантроплар дейилади. Синантроп ҳашаротлар фаунаси етарлича кўп бўлиб, турли иқлимлар ва киши маданиятининг турли даражаларида бутунлай бир хил эмас. Айрим синантроп ҳашаротлар, айниқса доимо инсон, унинг турар жойи ва қисман омбор билан боғлиқ бўлган ҳашаротлар, адабиётларда кўрсатилганидек, иқлим шароитларига унчалик ҳам боғлиқ эмас (Медведев, 1957 ва б.қ.). Юқорида айтилганларнинг барчасидан инсоннинг қарийиб ҳар қандай фаолияти ва асосийси унинг мавжудлиги (унда паразитлик қилиши орқали) ҳашаротларга кўпинча жуда кучли таъсир кўрсатишини, кўриш мумкин. Буларга яна инсоннинг онгли, ўзи учун фойдали бўлган ҳашаротларни ҳимоя қилиш ва зарарлиларини йўқ қилиш бўйича мақсадга йўналтирилган тадбирларни ишлаб чиқишини ҳам қўшиш мумкин. Қишлоқ хўжалиги, ветеринария, тиббий энтомология ривожланмоқда. Баъзи ҳашаротлар ўқув лаборатория ва илмий-тадқиқот мақсадларида кўпайтирилиб ишлатилмоқда. Масалан, кўп ҳолларда қора сувараклар (Blatta orientalis L.) ва хона пашшаси (Musca domestica L.), мева пашшачаси ( Drosophila melanogaster L.) ва ҳ.қ. лаборатория ҳашаротлари ҳисобланади. Инсон ҳашаротларнинг айрим турларини хонакилаштирган ва уларнинг экологик ҳусусиятларини тушуниш, уларнинг яшаши учун қулай шароитлар яратиш имконини беради. Асалари (Apis metlifera L.), ипак қурти (Bombyx mori L.), эман ипак қурти (Antheraea pernyi Guer.) хонакилаштирилган ҳашаротлар шулар қаторига киради. Одам ўзининг

эҳтиёжи учун кўпроқ фойдали бўлган асалари ва ипак қуртининг янги, табиатда учрамайдиган зотларини ҳам яратган . Зарарли ҳашаротларга қарши биологик курашишда уларнинг айрим паразит ва йиртқичлари дала ва боғларга қўйиб юбориш мақсадида оптимал шароитларда сунъий кўпайтирилмоқда. Мисол тариқасида капалаклар тухумларида паразитлик қилувчи тухумларининг паразити Trichogramma evanescens Westw., T.pintoi Voeg., капалак қуртининг паразитлари, Bracon hebetor Say яйдоқчиси, Macrocentrus ancylivorus Rohw., комсток қуртининг (Pseudococcus comstocki Kuw.) паразити, Pseudaphicus malinus Gah., тарновчасимон қурт (Lceria purchasi Mask.) қурти йиртқичига — Radalia cardinalis Mills. қўнғизи, унсимон қуртлар (Pseudococcinae) йиртқичига — Cryptolaemus montrouzieri Mills қўнғизи ва ўсимлик битларининг йиртқичи оддий олтинкўз ( Chrisopa cornea Steph.) лаборатория ёки лаборатория-дала шароитида кўпайтирилаётган бошқа энтомофагларни келтириш мумкин. Шу кунларда Ўзбекистонда зараркунандалар табиий кушандаларини оммавий кўпайтирадиган 900 дан ортиқ биолаборатория ва биофабрикалар фаолият кўрсатмоқда. Ҳозирги даврда микроорганизмлар ва уларнинг ҳаёт фаолияти ҳосилаларидан тайёрланган биопрепаратлардан ўсимликларни ҳимоя қилишда фойдаланиш биологик ҳимоянинг энг замонавий ва мукаммал йўналишидир. Зараркунанда ҳашаротларга қарши курашда, микроорганизмлар гуруҳига қараб, қўлланиладиган микробиологик препаратлар бактериялар, вируслар ва замбуруғлар асосида яратилади. Ҳозирги вақтда саноат асосида 30 га яқин бактериал препаратлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган, бунда бациллюс тюрингиензис гуруҳига мансуб кристалл ҳосил қилувчи спорали энтомопатоген

бактерияларнинг тўрт хил вариациалари асос қилиб олинган (Хамраев ва б., 2012). Қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши энтобактерин, дендробациллин, депидоцид, дипел, бактокулицид, новадор, децимид, битоксибациллин сингари бактериал препаратлар тавсия этилган. Асосида замбуруғлар бўлган биопрепаратлар кенг доирада таъсир этиш ҳусусиятига эгадир. Энтомопатоген замбуруғ препаратларнинг ассартименти бир мунча чегараланган бўлиб, асосан боверин ва вертициллин препаратлари ишлаб чиқарилади. Вирус препаратлари (виринлар) бакуловируслар асосида ишлаб чиқарилади. Бу гурух энтомопатоген вирувларнинг юқори спецификлиги туфайли уларнинг таъсири муайян зараркунандага афзалроқ бўлиб, одатда ҳашаротнинг номи вирус препаратини акс эттиради. Масалан, ВИРИН-ТИКЭ (ЭНШ)- тенгсиз ипак қуртига қарши; ВИРИН-ҒТ-(ХС) - ғўза тунлам ядро полиэдрози вируси асосида ишлаб чиқилган. Зарарли ҳашаротларга қарши курашиш учун бошқа жойлардан энтомофаглар олиб келиниб интродукция қилинган ва иқлимлаштирилган. Америка Қўшма шататларига, масалан, 1956 йили бошқа мамлакатлардан 90 турдан ортиқ ҳашаротларнинг 500 га яқин паразит ва йиртқичлари олиб келинган. 100 га яқин тури иқлимлаштирилган. Ка надага энтомофагларнинг 220 тури олиб келинган ва улардан 50 таси иқлимлаштирилган. Гавай оролларига қишлоқ ҳўжалиги экинларига зиён келтирадиган ҳашаротларнинг 25 тури импорт қилинган (Яхонтов, 1957).

Ўзбекистонда зарарли ҳашаротларга қарши курашиш мақсадида энтомофаглар интродукция қилинган. Шулардан олма қонли битига қарши курашда Aphelinus mali Halid. паразити, комсток қуртига қарши — Pseuda phicus malinus Gah. паразити ва б. Ушбу ҳайвонот оламининг паразит ва йиртқичларидан ташқари зарарли ҳашаротларга қарши курашиш учун бактерия ва замбуруғлар – улар касалликларининг қўзғатувчиларини бошқа мамлакатлардан олиб келиниб синаб кўрилган. Масалан, япония қўнғизи (Popillia japonica Newm.)га қарши курашиш учун Мериленд штатига (АҚШ) 1956 й. сут касаллигининг 160 000 англия фунтидан ортиқ спораси олиб келинган. Албатта, ҳашаротларни янги ерларга ўзи кириб келганидаги ҳолатда бўлгани каби, бу ҳолатда ҳам энтомофаглар олиб келинган жойларнинг биоценози бирмунча ўзгаради. Культураси ўстирилиб, интродукция қилинаётган энтомофаглар ҳашаротларнинг бошқа турлари ўртасида ёки олиб келинган турларнинг маҳаллий популяцияси ўртасида рақобатни кучайтириши мумкин. Шубҳасиз, бу ёввойи ва уй асалариси, Trichogram ma evanescens West.нинг табиий ва сунъий кўпайтирилган популяциялари; бир хил ҳашаротлар билан озиқланадиган, олиб келинган ва маҳаллий энтомофагларга тегишлидир. Албатта, ўхшаш экологик маконларни эгаллаган бошқа организмларга нисбатан ҳам рақобат кучаяди: трихограмма тарқатилганида – зарарли капалаклар тухумларининг кушандалари орасида; асалари уялари қўйилганда—уй асалариси қўнадиган гулларнинг нектари ва чангчилари билан озиқланадиган кушандалари орасида ва х.к. Инсон ўзи учун фойда келтирадиган ҳашарот турлари учун энг яхши яшаш шароитини яратиб беришга интилади. Бунинг учун у табиатда рақобатли муносабатларни заифлаштиради (масалан,

асаларилар учун асалга бой ўсимликларни экиш ва асалари уяларини оқилона жойлаштириш йўли билан; энтомофагларга нисбатан – уларни зарарли ҳашаротлар сони кўп бўлган ерларга қўйиб юбориш ёки у ерга жалб қилиш), ёки уларнинг рақобатбардошлигини кучайтиради (яшовчанлиги юқори бўлган ирқ ва формаларини яратиш ёки танлаш йўли билан). Инсон ўзи учун зарарли бўлган ҳашаротларни йўқ қилиш учун улар яшаётган худуднинг экологик ҳолатини улар учун ноқулай томонга ўзгартиради (масалан, синантроп турларга нисбатан санитария тадбирлари; қишлоқ ҳўжалиги ва дарахтларга зарар келтирадиган ҳашаротларга нисбатан – агротехник ва ўрмон химоя тадбирларини тўғри танлаш; инсон соғлиги, уй ҳайвонлари ва маданий ўсимликлар учун зарарли турларга қарши курашишда мелиоратив тадбирларни оқилона ташкил этиш; масалан, дарахтзорлар барпо этиш, бўш ерларни ўзлаштириш ва шу каби ташкилий-хўжалик тадбирлари). Инсон зарарли ҳашаротларга қарши курашда турли хил механик ва физикавий-механик тадбирларни ҳам қўллайди, бунда у ҳашаротларнинг таксисларини ҳам ҳисобга олади. Масалан, зарарли ҳашаротлар ёруғлик ёрдамида йиғилди; ёпиқ ерлар (иссиқхоналар, оранжерия) ва омборхоналарда сақланадиган маҳсулотлар зараркунандаларига қарши курашиш учун буғ, иситилган сув ва қуруқ иссиқдан фойдаланиш; экинларни учиб тарқалмайдиган зараркунандалардан ҳимоя қилиш мақсадида (18 0 С дан паст ҳароратда уча олмайдиган нескур қўнғизлар - Lethrus sp. sp., лавлаги узунбуруни - Bothynoderes punctiventris Germ, ва б.) тўсиш зовурлари қазилади; турли механик тутқичлардан фойдаланиб капалакларнинг қурти, сакрайдиган қўнғизлар, камҳаракатчан қандалалар ва бошқалар йиғилади. Боғларнинг айрим зараркунандалари – олма мевахўри (Сагроcapsa

(Laspeyresia) pomonella L.) нинг қурти, ғилофли куялар (Coleophora sp. sp.) ва бошқаларни йўқотиш учун дарахт танасига похол ёки қоплардан ясалган тутувчи белбоғлар боғланади, бу белбоғларга ҳашаротлар ғумбакка айланиш учун киради. Омбор ва тупроқ зараркунандаларидан холос бўлиш учун ультрақисқа электр тўлқинидан фойдаланиш усуллари ишлаб чиқилган. Зарарли ҳашаротларга қарши курашишда кимёвий усул – уларни ўлдирувчи, қўрқитувчи ёки уларнинг ҳаёт фаолиятини бўғиб қўювчи турли моддаларни қўллаш ҳам ривожланган. Кўпгина мамлакатларда қишлоқ хўжалиги учун зарарли бўлган ҳашаротларнинг тарқалишини чеклаш учун махсус карантин хизмати мавжуддир. Ушбу хизмат зараркунандаларнинг илгари улар бўлмаган, аммо иқлимий ва бошқа шароитда зарар келтирадиган даражада кўпайиши мумкин бўлган минтақаларга келиб қолишининг олдини олишга қаратилган давлат тадбирлари тизимидан иборат. Чет мамлакатлардан зараркунандаларни келиб қолишига йўл қўймайдиган ташқи карантин, ва маҳаллий зараркунандалар манбаини йўқотиш ва уларнинг ареалини кенгайишига йўл қўймайдиган ички карантин бирғбиридан фарқланади. Кўплаб давлатлар карантин ишидаги кучларни бирлаштириш учун ўзаро махсус битимлар – карантин хизматини ташкил қилиш бўйича конвенция тузганлар. Ўзбекистонда зараркунадаларга қарши барча курашиш усуллари комплекс, режали тадбирлар уйғунлаштирилган системасига бирлаштирилган бўлиб, бу системада турли вилоят ва районлардаги махсус экологик ва хўжалик шароитларига мос келадиган тадбирлар ишлаб чиқилади. Зараркунанда ҳашаротлар келтирадиган зарарни камайтириш ёки йўқотиш учун маданий экинларнинг зараркунанда ҳашаротларга чидамли навлари яратилади (11-бобга қаранг).

Инсоннинг фаолиятига, табиийки, ҳашаротларда мослашувчанлик реакциялари пайдо бўлади. Маҳаллий энтомофауна таркибидаги ҳашаротларнинг кўплаб турлари экинлар, маданий ўсимликларга мослашган бўлади, шу билан бирга мослашган турларнинг кўпчилиги илгари бошқалари билан, одатда уларга бирмунча яқин бўлган ўсимликлар билан боғлиқ бўлган. Бундай мослашув тури, албатта, фақатгина ҳаммахўр ҳашаротлар ёки олигофагларда, у ёки бу даражада эврибионт турларда бўлиши мумкин. Ҳашаротлар айрим турларининг маданий экинларга мослашуви баъзида шунчалик чуқурлашиб кетадики, улар ҳатто ёввойи ўсимликларда ривожланиш ҳусусиятларини йўқотиб борадилар. Масалан, нўхат қўнғизи (Bruchtis pisorum L.) нўхатнинг фақатгина экиладиган навларида яшайди. Ҳашаротларнинг нафақат экилаётган экинларга, балки тупроққа ишлов бериш системаси, алмашлаб экишга ҳам мослашиши кузатилади (Гиляров, 1945). Энтомофагларнинг маҳаллий турлари олиб келинган ҳашаротларга мослашади, булар яна кенг полифаглар ёки олифаглардир. Ўзбекистонга 1939 йили кириб келган комсток қуртини (Pseudococcus comstocki Kuw.) айрим маҳаллий турлар, айниқса Leucopis bona Rohd. ва олтинкўз Chrysopa vulgaris Schr. (Мейер, 1948 ва б.) ея бошлаган. Канадага 1925 йили кириб келган шарқ мева қурти (Laspeyresia molesta Busck.) га маҳаллий яйдоқчиларнинг бир неча тури мослашган, бироқ улар 1929 ва 1930 йй.да ушбу меваҳўрга қарши курашиш мақсадида олиб келинган уни ўз ватанида ҳам қириб ташлайдиган Macrocentrus ancylivorus Rohw. яйдоқчиси билан рақобатлаша олмаган. Синантроп энтомофаунанинг шаклланиши албатта ҳашаротларнинг инсонга тамоман мослашганлиги ҳисобланади, бинобарин, омбор

узунбуруни (Sitophilus granaria L.) сингари айрим омбор зараркунандалари эркин табиат билан алоқани бутунлай ёки деярли бутунлай йўқотганлар. Инсоннинг ўзига хос паразитлари (бош ва кийим бити каби) унинг ўзига бевосита мослашганлигини кўрсатади. Шуни таъкидлаш қизиқки, Anopheles Mgn. авлодига мансуб безгак чивинлари орасида биологик ирқлар ва кенжа турлар пайдо бўлди, улар уй ҳайвонларининг қонини сўришни ёқтиради, Ўрта Осиё ва Кавказ ортида тарқалган Anopheles maculipennis sacharovi Favre кенжа тури эса инсонларга ҳужум қилишни афзал кўради (Беклемишев, 1944). Қишлоқ ҳўжалиги экинларининг зараркунанда-ҳашаротлари орасида ҳар бир наслида мунтазам равишда диапауза ҳолатига тушадиган кўплаб турлари учрайди, бу уларни кимёвий йўл билан йўқотишни қийинлаштиради. Худди шундай масалан, олма қурти (Carpocapsa (Laspeyresia) pomonella L.), 7-бобда айтилганидек, Тошкент атрофида асосий массаси бир йилда 3 та насл беради, лекин унинг ривожланишдан тўхтаган қуртларининг биринчи наслнинг ўзида 5% ва иккинчи наслида 16% дан ортиғи кейинги йилнинг баҳоригача диапаузага киради. Популяцияларнинг айрим зотлари диапаузасининг физиологик сабаблари ҳозиргача аниқланмаган. Баъзи энтомологлар ушбу ҳолатга қандайдир катастрофик ҳалокатли сабабларга кўра популяциянинг нобуд бўлишига биологик мослашиш, деб қарайдилар. Лекин ушбу зараркунанданинг биологияси батафсил ўрганилганида ҳам, ушбу қуртни оммавий миқдорда ёз ва кузда йўқ қиладиган боғдорчиликда узоқ йиллар давомида унга қарши мунтазам равишда қўлланиб келинаётган қирувчи чоралардан бошқа ҳеч қандай сабаб топилмади.

ХХ асрнинг ўрталаридан бошлаб ҳашаротларнинг айрим кимёвий инсектицидлар таъсир қилмайдиган ирқлари ҳам ирсий ҳосил бўла бошлаганига “кўникиш” аниқланди, хусусан, ушбу препарат ишлатилганидан кейин биринчи йилнинг ўзидаёқ уй пашшасининг (Musca domestica L.) ДДТ (дихлордифенил-трихлорэтану) га чидамли алоҳида популяциялари пайдо бўлган. Руссель ва Кловер (1955) Луизиана штатида (АҚШ) мексика кўсак узунбуруни (Anthonomus grandis Boh.) нинг хлорланган углеводородларга чидамли бўлган ирқлари пайдо бўлганлигини аниқлаганлар. Майберг (1958) Жанубий Африкада олма қурти ДДТга аста-секин ўрганаётганини кўрсатган. Илгариги вақтларда бу ерда қуртни батамом йўқотиш учун ДДТдан йилига 3-4 карра фойдаланишнинг ўзи етарли бўлган. Ушбу инсектицидни амалиётга кириб келганидан 7 йилдан сўнг Капс провинциясида бир мавсумда 5-6 марта курашишга тўғри келган, 10 йилдан сўнг эса боғбонлар 8 мартадан сепишга мажбур бўлганлар. 1958 йилга келиб олма қуртининг ДДТга ўрганганлиги сабабли ушбу препаратга 0,03% паратион қўшиш зарурияти туғилган. 1958 йилга келиб хлорорганик ва қисман фосфорорганик инсектицидларга орттирилган чидамлилик одам касалликларини қўзғатувчи, ва вегетация давридаги маданий экинлар ва уларнинг омбор ва складлардаги уруғларини зарарловчи ҳашаротларнинг 27 турида аниқланган, ваҳоланки мазкур ҳашаротлар турли систематик гуруҳлар: ўсимлик битлари (Aphidodea), саратонлар ( Auchenorhyncha), қандалалар (Hemiptera), қўнғизлар (Coleoptera ), икки қанотлилар (Diptera), тангачақанотлилар (Lepidoptera) га мансубдир. Адабиёт маълумотларига кўра, (Georghiou, Mellan, 1983) ер юзида 428 турдаги бўғимоёқлилар турли гуруҳ пестицидларга чидалилик

ҳосил қилган, шулардан 260 таси қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларидир. Синтетик органик инсектицидларга чидамли популяциялар одатда 10-20 насл давомида, ноорганик заҳарли моддаларга 50-100 насл мобайнида шаклланади. Кейинги тадқиқотлардан маълум бўлишича, пашшаларнинг ДДТга таъсирчан бўлмаган ирқлари кимёвий таркиби ўзгарган липоидлар эга бўла бошлаган ва уларни кўп миқдорда тўплай олиш ҳусусиятигадир. Ушбу ирқларнинг ёғ тўқимаси кўп миқдордаги заҳарни эритади ва ўзида ушлаб қолади; нерв тўқимасининг заҳарлар учун ўтказувчанлиги пасаяди; ДДТни заҳарсиз дихлордифенилэтиленга айлантирадиган ферментатив реакциялар кучаяди (Стернбург, Керне, 1950). Зараркунанда ҳашаротлар ва бошқа бўғимоёқлиларга қарши курашда кимёвий усул жаҳон тажрибасида кенг қўлланилсада, аммо бундай инсектицидларнинг етарли танлаб, таъсир этиш ҳусусиятига эга эмаслиги аниқланди, яъни пестицидлар биологик агентларни, биринчи навбатда эса зараркунандалар оммавий ривожланишини олдини оладиган табиий кушандалари энтомофаг ҳашаротлар, ҳашаротхўр қушлар ва бошқа фойдали турларни қириб йўқотади (Вейзер, 1972). Бундан ташқари, кўпчилик зараркунандалар пестицидларга барқарорлик (“кўникиш”) ҳосил қилганлиги туфайли агробиоценозлар фитосанитария ҳолати ва қишлоқ хўжалик экинлари етиштириш иқтисодиётига ҳам салбий таъсир кўрсатмоқда. Бу эса ноанъанавий гуруҳлар янги моддалар бирикмалари ҳисобига кимёвий кураш воситалари арсеналини тўлдириб боришни ва мос равишда пестицидлар ишлаб чиқариш нархини эспоненциал ўсиб боришини талаб қилади (Metcalf, 1980). Аммо янги пестицидлар перекрест ва гуруҳли чидамлик

(барқарорлик) туфайли амалиётда қўлланишдан олдинроқ ҳам ўз самарадорлигини йўқотиш мумкин. Турли ҳашаротларда битта заҳарнинг ўзига чидамлилиги организмнинг турлича бўлган физиологик ва кимёвий бошқарилиши йўли билан ҳосил қилинади. Ҳаттоки маълум даражада бир-бирига яқин бўлган турларнинг чидамли ирқларни ҳосил қилиш ҳусусиятлари кескин фарқланади. Масалан, хона пашшаси ДДТга чидамлиликни 2-3 йил мобайнида орттиради, унинг кенжа тури М. domestica vicina Macq. эса бундан ҳам узоқ муддатларда ҳам чидамли популяцияларни ҳосил қилмайди. Агарда узоқ муддатга заҳардан фойдаланилмай қўйилса, у ҳолда ҳашаротларнинг чидамли ирқлари аста-секин ўзининг қаршилик кучини йўқотади. Индустриал марказлар яқинида айрим капалакларнинг махсус муҳитдан ажратиб бўлмайдиган рангга кириши жуда қизиқдир. Бу ҳолат индустриал меланизм номини олган ва ўсимликларнинг фабрика ва завод трубаларидан чиқаётган қурумлар билан ифлосланган шароитларга мослашишининг натижаси бўлиб хизмат қилади. Бу ҳолат бошланғич кўринишига қараганда тўқроқ рангли ирсий шаклларини ҳосил бўлишидан иборат. Биринчи марта индустриал меланизм 1848 йили Манчестерда оқ қарағай одимчиси Biston betularia L. да, бирмунча кейинроқ эса Йоркшир графлиги ва унга қўшни бўлган Англия графликларида аниқланган. Ушбу меланистик шакл В. betularia f. carbonaria деб номланган . Дастлаб унинг тўқ тусли шакли бир неча доналаб кузатилган, кейинчалик эса шарқий Англиянинг барча саноати ривожланган ҳудудларида учраган ва оқ қарағай одимчиси популяциясининг 90%ини ташкил қилади, Манчестерда эса унинг бошланғич шакли (В. betularia f. typica) ҳаттоки камёб бўлиб қолган.

Кейинчалик индустриал марказлар яқинида (айниқса Англияда) аниқланган 70 турдан ортиқ аниқланган капалаклар бўлиб, аста-секин аввалги оч тусли шаклларини ўрнини эгаллаётган ирсий тўқ рангли вариациялари пайдо бўла бошлаган. Кетлуэллнинг (1950) Дозетда фабрикадан узоқда ва Бирмингамдаги қурум билан кучли ифлосланган ўрмонга оқ қарағай одимчиси f. carbonaria ва f. typica нинг капалакларига белги қўйиб ёппасига қўйиб юбориш, кейин уларни тутиб олиб ўтказган тажрибаларидан маълум бўлишича, ҳашаротҳўр қушлар томонидан Бирмингамда тўқ тусли капалаклар анча камроқ, Дозетда эса оч тусли капалакларга қараганда тўқ туслилар кўп миқдорда йўқ қилинганлиги яққол кўринган. Бу бинокль ёрдамида осонгина кузатиб исботланган. Унда аниқланишича, меланистик капалаклар кучли қурум босган дарахтларга, оч ранглилари эса дарахт танасини қоплаган оч лишайникларга қўнишни афзал билган. Индустриал меланизм ҳодисаси фақатгина ҳимоя рангига эга бўлган турларда аниқланган, лекин бирор марта ҳам огоҳлантирувчи тусга эга бўлган турларда учраши кузатилмаган.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 203. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири

Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири

Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири

Популяция сони динамикасининг қонуниятлари. Популяцияни математик моделлаш