Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири - Zoologiya - Referatlar

Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

755 KB

Ko'chirib olish

Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири Ҳайвонларнинг ташқи муҳит билан трофик (озиқа) алоқалари энг мухим экологик факторлар сифатида сифатида Форбс (1888) томондан баҳоланган эди. У ёзган эдики, “... барча индивидни ўраб турган омиллардан хеч қайси бири озиқа сингари унга хилма хил, кучли ва чуқур таъсир кўрсата олмайди. Ҳатто иқлим, фасл, тупроқ ва анорганик муҳитнинг озиқа орқали билвосита ҳайвонга таъсирлари, аҳамияти бўйича озиқанинг бевосита таъсирига тенг». Онтогенез давомида ҳашаротларга озиқа тана ҳажмини ошириш учун, ва ҳаёт фаолияти давомида энергия сарфларини тиклаш учун зарурдир. Озиқа таркибининг муҳимлиги у организм ва ташқи муҳит ўртасидаги моддалар алмашинувига билвосита таъсир кўрсатишида яққол кўринади. Озиқа бевосита ёки билвосита ҳашаротлар пуштдорлигига, ривожланиш тезлиги, ҳаракатчанлиги, диапаузаси, ўлиш суръати (демак уларнинг миқдорига), уларнинг ҳудудда гуруҳланиш характерига (тур ичидаги, популяцияларида ва биоценотик боғланишларига), территория ва уларнинг географик тарқалишига, органларнинг тузилишига ва тана ўлчамига таъсир кўрсатади. Озиқланиш сифатининг пуштдорлигига таъсирини карадрина капалаги ( Spodoptera exigya Hb.) мисолида кўриш мумкин. Баҳорги ўсимликларнинг нектари билан озиқланадиган урғочилар, 1200-1700 тухум қўядилар. Ёздаги ўсимликларнинг нектари билан озиқланадиган урғочилар эса, 300-600 тухум қўядилар.

Кузги ва ғўза тунламларининг пуштдорлигига эса турли ўсимликлар нектари билан озиқланиши таъсир кўрсатади (Яхонтов, 1953; Хамраев, 1992). Жуда кўпчилик иккиқанотли қон сўрувчиларда, чивинларда (Culicidae) Phlebotomus авлодига мансуб москитларда, сўналарда, (Tabanidae), мошкаларда (майда пашшаларда Simulidae) генотрофик цикл деб аталадиган ўзгача ходиса аниқланган. Унга мувофиқ тухумларнинг ривожланиши урғочиларнинг озиқланишига қатъий даражада мувофиқ бўлади. Озиқланиш вақтидаги қоннинг истеъмоли ва овқат ҳазм қилиш махсулотларнинг сўрилиши, тухумларнинг тухумдонда ривожи билан паралел кетади; озиқланишсиз тухумлар ривожланмайдилар. Бундай ҳашаротларда тухум қўйишларнинг миқдори сўрилишларнинг миқдорига тенгдир (Беклимишев, 1944; Олсуфьев, 1940). Москит Phlebotomus papatasii Scop. тухумларнинг озиқасиз ривожланиши мумкин бўлса ҳам, тухумларнинг сони бунда икки баробар камаяди (Долматова, 1946). Озиқанинг сифати ва миқдорининг таъсири жуда кўп ҳашаротлар мисолида кўрсатилган. Ҳашаротлар пуштдорлигига фақатгина имаголарнинг озиқланиши эмас, балки урғочилар личинкаларнинг озиқланиши ҳам таъсир қилади. О.В. Козулина (1956) ўрнатишича, масалан кеча-кундузи 1 маротоба озиқланадиган личинкалардан олинган Pediculus humanus corporis De Geer. битларининг пуштдорлига, кеча-кундузига 2 маротaба озиқланадиган личинкалардан 2 марта, ва кеча-кундузси 3 маротаба озиқланадиган личинкалардан 2,5 марта паст бўлади. Ловия уруғҳўри ( Anacanthoscelides obtectus Say) ловияда ўстирилганда урғочи қўнғизларининг пуштдорлиги ўртача 79 тухумдан эди, нўхатда билан озиқланганда эса – 34 тухум, ва чечевицада – фақат 19 тухум (Бей-Биенко ва б. 1955) тенг бўлган.

Кузги тунам капалагининг қуртлари ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) шўра ўсимлиги ( Chenopodium album L.) билан озиқланганда капалакларнинг пуштдорлиги 940-1700 тухумга тенг бўлса, маккажўҳори билан озиқланган қуртлардан олинган капалаклар эса, 80- 120 тухум қўйишган. Руднев (1952) тажрибаларида тенгсиз ипак қурти капалаклари ( Ocneria dispar L.) эман дарахтида қуртлари ўстирганда ўртача 532 тухум қўйган бўлса, грабда эса- 496, олмада – 384, қайинда – 286 тадан тухум қўйган. 47-расмда қуртлар қўй печек, батат ва чой куртаги билан ўстирилган қўйпечак бражнига ( Herse convolvuli ) капалагининг пуштдорлиги ва 48-расмда қуртларнинг турли ўсимликларда ўстирилган ҳаммахўр барг ўровчиси ( Tortrix politana Hw.) капалагининг пуштдорлиги келтирилган. 47-расм. Қўйпечак баржниги қуртлари турлари ўсимликлар билан озиқланганда унинг ғумбаклари оғирлиги ва капалакларининг пуштдорлигиги (Сванидзе ва Островскийлар бўйича): I- ғумбакларнинг оғирлиги граммларда, II - бир урғочига тўғри келган тухум сони; 1- буйрак чойи, 2 -батат, 3 -қўйпечак%

48-расм. Қуртларнинг озиқа ўсимликларига боғлиқ ҳолда ҳаммахўр баргўровчи ғумбакларининг оғирлиги ва капалакларнинг пуштдорлиги (Сванидзе ва Островскийлар бўйича): I -ғумбакларнинг оғирлиги миллиграммларда, II-бир капалакка тўғри келадиган тухумлар сони: 1 -палали итузум, 2 -лаконус, 3 -черника, 4 -маймунжон Жуда кўпчилик турларда ҳашаротлар ривожланишнинг давомийилигига озиқанинг миқдори ва сифати ўртасида боғланиш ўрнатилган. Масалан, рапс арракаши ( Alhalia colibri Christ.) янги карам билан озиқлаганда ёш личинкадан имагогача 28 о С ҳароратда 18 кун ривожланади, 17,7 о С – 35,5 кун, эски карам билан озиқлаганда эса мувофиқ равишда 22 ва 39,3 кун ривожланади (Степанова, 1961). Эдельман тажрибаларда (1953, 1957) тенгсиз ипакчи капалаги қуртлари эман дарахтнинг барглари билан озиқлаганда унинг ривожланиши 37 кунда, терак барглари билан озиқлаганда – 38,2 кунда, қайин билан озиқлаганда – 43,4 кунда ва жўка билан озиқлаганда 43,6 кунда ўз ривожини тугатган. Шу муалифнинг бошқа тадқиқотларини (1956) кўрсатишича, тенгсиз ипакчи капалаги қуртларининнг ривожланиш суръатлари турли озиқа билан озиқланганда турли ёшларда бир хил давом этмаган. Биринчи ва иккинчи ёшдаги қуртлари эман, грабга ва олмага қараганда тезроқ ривожланади, тўртинчи ёшдаги қуртлари эса олмада тезроқ, ҳамда грабда эмандан кўра тезроқ ривожланади (49-расм ). 1 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 52 55 а б в г Ривожланиш давомийлиги, кунларда 1 2 43 5 6

49-расм. Турли озиқа режимида тенгсиз ипакчи ( Ocneria dispar L.) қуртларининг ривожланиш тезлиги (Эдельман бўйича). а - эман барлари билан озиқланганда, б - граб, в - олма; г – дўлана; 1-6 – биринчи – олтинчи ёшлардаги қуртлар. Агарда ток филлоксерасининг ( Phylloera vastatris Planch.) озиқасида намликнинг миқдори кам бўлса, филлоксеранинг ривожланиши тўхтаб қолади, намлик янада ҳам камайса, у нобуд бўлади (Ларченко, 1949). Шундай ҳалокат ёки бошқа жойларга миграцияси оқ акация новдаларнинг қотишида беда битида ( Аphis craccivora Koch.) кузатилган (Яхонтов, 1949). Геймонс ва Ленгеркен (1926) тажрибаларида ўлимтикхўр Silpha obscura L. қўнғизнинг личинкаси ҳайвон озиқаси билан озиқланганда иккинчи ёшга 5-10 кундан кейин, ўсимлик озиқаси билан ўртача 9 кунда, аралаш (ҳайвон ва ўсимлик) озиқланганда ўртача 8 кундан кейин ўтади. Кийим куясининг ( Tineola biselliella Humm.) қуртлари 20-25 о C ҳароратда қуён ва қорамол жуни билан боқилганда ўз ривожланишини 3,5-4,0 ойда тугатадилар, худи шу шароитда жун матоларда қуртларининг ўстирилиши уларнинг ривожланишини 10 ойгача чўздиради. Линден (1904) тажрибалари бўйича газанда ўт капалак ( Vanessa urticae L.) қуртлари озиқланадиган ачитқи ўтга темир альбуминатнинг қўшилиши уларнинг ривожланишини тезлаштирди, гидрохиноннинг қўшилиши эса, аксинча, уларнинг ривожланишини секинлаштиришига олиб келади. Лекин ҳар қандай озиқанинг ўзгариши унинг онтогенезига таъсир қилади деб ўйламаслик керак. Масалан, бир вақтнинг ўзида беда ( Аphis

craccivora Koch.) ва ғўза ( Aphis gossypil Glov.) битнинг барча шароит кўрсаткичлари бир хил бўлганда 2 тур ғўзанинг баргларида, қовун ва бўртирноқ ( Hibiscus trionum L.) ва тугмачагул ( Malva nigleca Wall.) ўтларида ўсимлик битларининг туғилишдан вояга етгунча ривожланиш муддатида фарқи кузатилмаган (Яхонтов, 1930; 1956). Озиқанинг етишмовчилиги, кўпинча ҳашаротларнинг ривожланишини тўхтатиб туради. Масалан бурга ( Pulex serraticeps Gerv.) озиқаси етишмаганда мўл озиқада яшаганга нисбатан 10 кун кўпроқ яшайди (Бахметьев, 1907). Баъзи ҳашаротлар турлари янада ҳам кўпроқ озиқанинг бўлмаслигига чидашлари мумкин. Тўшак қандаласи ( Cimex lectultarius L.) масалан, бир неча ой, ҳато бир йил давомида оч қолиши мумкин. Бу ҳусусият қандалада унинг яшаш ҳусусиятлари туфайли келиб чиққандир. Терихўр Trogoderma tursale Melch. личинкаларнинг оч қолиши уларнинг умрини 4-5 йилгача узайтириши мумкин (Водседалек, 1917). Бошқа томондан маълумки, озиқанинг етишмовчилиги индивидуал ривожланишни тезлаштириши ҳам мумкин. Охирги ёшдаги капалак қуртларида озиқанинг етишмовчилиги уларнинг муддатдан олдин ғумбакланишни стимуллайди. Имагинал формалар учун озиқа етишмовчилиги улар умрининг қисқаришига олиб келади (Жине, 1966). Личинкага сифатли озиқа етишмаса ушбу популяцияда индивидларнинг ўртача ўлчами кичиклашади. Лукин (1966) тадқиқотларининг кўрсатишича бу ҳолатда табиий танлаш юз беради. Популяцияда майда, озиқага камроқ талабчан экземплярлар яшаб қолади. Ўсимлик битларида озиқа етишмаслиги имагинал қанот дискларининг ривожланишини тезлаштириши мумкин (Яхонтов, 1962), ушбу ҳолат буёқ червеци ( Laccifer lacca Kerr.) эркагида ҳам қайд

қилиниб, сифатли озиқа етарли бўлганда популяцияда қанотли эркакларнинг фойизи камаяди (Бозе ва Тулсиан, 1965). Агар муҳитнинг бошқа омиллари сезиларли ҳалокатли таъсир кўрсатмаса мувофиқ озиқанинг мўллиги ҳашаротларнинг оммавий кўпайшига олиб келади. Боғлардаги, томорқа, далалардаги қишлоқ хўжалик ўсимликларининг иккиламчи биопотларида мазкур ўсимликларда озиқланувчи ҳашаротларнинг миқдори янада ҳам кўпайиб, сезиларли зарар етказиш мумкин. Шўрадошлар (Сhenopodiaceae) бўтазорлари лавлаги узунбурунларининг ( Bothynoderes punctiventris Germ., Chromoderus declivis Ol.) оммавий кўпайишига олиб келади. В.В. Яхонтовнинг Ўзбекистонда ғўзадаги ишларининг кўрсатишича, кокцинеллид ( Coccinella septempunctata L., Adonia variegata Gouze.) қўнғизлари ва баъзи бошқа қўнғизларнинг сони, улар озиқланадиган ўсимлик битларнинг миқдори ошган сари ошади. Ва, аксинча, ўсимлик битлари сонининг депрессияси кокцинеллидлар сонини камайишига олиб келади. Донлиларда зарарли хасва ( Eurygaster integriceps Put.)нинг оммавий кўпайиши унинг тухумларини тухумҳўр паразитлар томондан зарарланиши 90% гача ва ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин (Талицкий). Сувсузар ( Dytiscus marginalis L.) қўнғизининг личинкалари қанчалик кўп озиқани истеъмол қилса, шунчалик тез ривожланадилар. Озиқанинг сифати, ҳато анчагина ҳаммахўр бўлган ҳашаротларда уларнинг ҳаёти ва ҳаётчанлигида акс этади. Масалан, кузги тунлам ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) шўра поялари билан озиқлаганганда уларнинг ўлими беда, айниқса беда барглари билан озиқлагандга нисбатан юқори бўлади (Марков, 1958) (50-расм). Ўрта Осиё ва Кавказ орти республикаларда ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.) кўпчилик бегона ўтлар билан озиқланганида қуртлар ўлимининг юқори

фоизи аниқланди. Рапс арракаши ( Atlhalia colibri Christ.) карам барглари билан озиқлана туриб ўзининг ривожланиш даврида 20 о С ҳарароратда 9% гача нобуд бўлади, 17,7 о С да эса - 23% гача. Тенгсиз капалак қуртлари эман дарахтнинг барглари билан озиқлаганда 7,3% га, қайин барглари билан озиқлаганда – 19,6% га, липа барглари билан озиқланганда эса – 30,8% ча нобуд бўлади (Эдельман, 1937). 50-расм. Кузги тунлам ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) қуртларининг яшовчанлиги (Марков бўйича): 1 -шўра пояси билан озиқлаганда; 2 -беда поялари билан озиқлаганда, 3 - озиқасиз. Озиқа сифатининг пасайиши ҳашаротлар фаслий циклга ҳам таъсир қилиши мумкин. Уларнинг ёруғлик мезони оптимал ҳарорат бўлганда ёруғлик куннинг қисқариш томонга ўзгаради. Масалан, ҳарорат 20,3 о С ва кун узунлиги 14 соат бўлганда рапс арракашининг личинкалари эски турнепс билан озиқланганда 100% диапауза ҳолатига тушадилар, ёш турнепс билан озиқлаганда эcа 66%. 15 соатли ёруғлик кунда ёш турнепс билан озиқлаганда 26% диапаузасига тушади, эски турнепс билан озиқлаганда эса 70% (Степанова, 1961). Керакли ёки жуда мос келадиган озиқани излашни ҳашаротларнинг маълум бир ҳудудда озиқа ресурсларга мувофиқ равишда тарқалишини ва биотопларда турли экологик маконларни

эгаллашини таъминлайди. Ҳудудда ҳашаротларнинг тўрсимон ёки доғсимон ҳолатда тарқалиши жуда аҳамиятли даражада занжирли ўзига хос ва озиқланиш цикллари билан боғлиқ. Маълум бир ўсимликлар улар билан озиқланадиган ҳашарот маълум бир турларини жалб этадилар, оҳиргилари эса ўз навбатида, ўзларнинг паразит ва йиртқичларни жалб этади. Таркибида чириётган ўсимлик моддалари, ҳайвонлар мурдаси ва бошқалар бўлган гўнг ўзининг ихтисослашган ҳашаротлар фаунасига эга. Ҳашаротларнинг трофик (озиқа) алоқалари уларнинг нафақат кичик кўчишларини, балки улар яшаб турган биотопнинг чегарадан ташқари худудларга миграциясига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Баъзи холларда ҳашаротларнинг озиқа билан боғлиқ бўлган миграциялари тўғри фаслий характерга эга. Айниқса, бу жуда кўпчилик ўсимлик битлари (Невский, 1929; Мордвилко, 1931; Шапошников, 1955 ва б.) да аниқ кузатилди. Лавлаги ёки дуккак бити ( Aphis fabae Scop.) баҳорнинг биринчи ярмида турли оралиқ ўсимликлар (ловия, дуккаклилар, лавлаги, кўкнори, картошка, сабзи ва б.қ.) да ривожланади, кузда эса тухумлари қишлайдиган ва бахорда личинкалар ривожланадиган нормушк бутасига кўчади. Rhopalosiphum nymphaeae L. бити баҳорда ўриқ, шафтоли, олхўри, бодом, баргларида яшайди, ва ўша ердан баъзи сув бўйида ва сувда яшайдиган ўт ўсимликларга (оқ кувшинка, ряска, назабарг) кўчади. Brachycauda helychrysi Klhnb. битининг асосий ўсимликлари шафтоли ва олхўри бўлиб, улардан кейинчалик ўтсимон мурракабгулдошлиларга кўчади ва ҳ.к. Xanthia fulvago L. капалагининг куртлари баҳорда тол билан озиқланадилар ( Salix sp . sp.), кейинчалик эса Rubes L. авлоди турларида яшайди. Кўк капалакнинг куртлари ( Nygmia phaeorrhoea L.), баҳорда

таркибида танин сақловчи ўсимликлар билан озиқланадилар. Ёзда эса улар озиқа ўсимликларининг доираси кенгаяди. Ҳашаротларнинг озиқланиш характери кўпинча уларнинг ривожланиш фазасига боғлиқ равишда ўзгаради. Капалак қуртларининг кўпчилиги ўсимлик озиқаси билан озиқланади, лекин бошқа озиқани истеъмол қилувчи турлари ҳам мавжуд. Масалан мум парвонаси ( Galeria mellonella L.) мум ва уй асалари ( Apis mellifera L.) уяларида қолиб кетган асаларининг тулашдаги пўсти билан озиқланади. Кийим куяси ( Tineola biselliella Humm.) жун, пат ва пар билан озиқланади. 60 тадан ортиқ Lepidoptera турлари маълум бўлиб, уларнинг куртлари бошқа ҳашаротлар (кўпинча ўсимлик битлари ва кокцидлар билан) билан озиқланиб, йиртқичлик қилиб ҳаёт кечирадилар (Яхонтов, 1960), етук капалаклар эса ўсимлик нектари билан озиқланадилар. Баъзи капалаклар турлари, масалан кийим куяси, қишки одимчи ( Operophtera brumatia ) ёки ипак қурти ( Bombyx mori L.) умуман озиқланмайди. Имагонинг озиқланишига қачонки эҳтиёж бўлмайди, агар капалаклар ғумбакдан ривожланаётган тухумлари билан чиққанда ва улар такрорий тухум қўймайдилар. Личинкаларнинг озиқланиши бўлажак етук ҳашарот фазасининг жинсига ҳам таъсир қилиш мумкин. Масалан баъзи унли червецларда (Pseudococcinae), хусусан ток унсимон қуртида ( Pseudococcus citri Risso.), (Ларченко, 1940, 1946) ҳамда калифорния қалқондорида ( Quadraspidiotus perniciosus Comst.) (Попова, 1938), шундай эркаклар ривожланадики, озиқа етарли бўлганда улар умуман кўринмайди. Маълумки, полиморф жамоа ҳашаротларда турли шаклларининг пайдо бўлиши махсус озиқа режимини талаб этади, бу уй асаларисида ( Apis mellifera L.) тўлиқ ўрганилган.

Хўжайин турининг, унинг танасида озиқланаётган паразит личинкаси бўлажак вояга етган ҳашарот жинсларига таъсири бир неча бор пардасимон қанотлилар мисолида қайд қилинган. Ликвентов (1955) тажрибаларда тенгсиз ипак қурти урғочи капалакларнинг миқдори улар қуртларнинг озиқланувчи дарахт турига қараб 35,4 дан 61,8% гача ўзгарган эди. Мазкур ҳолатда қуртларнинг турли озиқа режимида урғочи ва эркак капалакларнинг ўлими эхтимоли бир хилда бўлмагандир. Баъзи ҳашаротларнинг урғочи ва эркаклари турли характерли озиқа билан озиқланадилар, баъзан эса жинслардан бири умуман озиқланмайди, иккинчиси эса озиқага мухтож. Маълумки, урғочи, ишчи ва эркаклар асал-арилари личинкалари сифати турлича бўлган озиқа билан озиқланадилар. Айрим қарсилдоқ қўнғизлар (Elatеridae) урғочилари, масалан узун мўйловсимон қарсилдоқда ( Сlon cerambycinus Sem.), ҳамда март хруши қўнғизида ( Melolontha affticta Ball.) ва баъзи бошқа бир ҳашаротларда имагинал фазасида озиқланмайди. Аксинча, қалқондорларда (Coccodea), ҳар холда уларнинг кўпчилигида, чивинларнинг (Cullcidae) кўпчилигида, мошкаларда (Simuliidae) эркаклари озиқа истеъмол қилмайдилар. Ҳашаротларнинг миграцияси ва турли ривожаланиш фазаларида озиқланиш турли ҳарактерда бўлиши, албатта улар томондан озиқа ресурсларни имкони боричи тўла ўзлаштиришни талаб этади ва биоценознинг бошқа аъзолари билан конкурент муносабатларни сустлаштиради. Озиқанинг ҳашаротларнинг пуштдорлиги, ривожланиш тезлиги, ўлими, ҳаракатчанлигига таъсири, улар сонини бошқариш ва тарқалишига мувофиқ ресурсларга таъсир кўрсатади. Ҳашаротларнинг географик тарқалишида озиқанинг таъсири шубҳасиздир (ўсимликда озиқланадиган ўсимликхўр турларда,

хўжайинда озиқланадиган паразит турларда), мабодо яроқли озиқа фақат маълум бир географик ҳудудларда учраса. Бироқ бу асло ҳашаротлар учун озиқанинг манбаи ва ҳашаротларнинг ўз тарқалиш ареали доимо бир хилда бўлиши дегани эмас, чунки ҳашаротларнинг тарқалиши озиқадан ташқари жуда кўп бошқа омиллар (масалан иқлим элементлари) га ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Аммо бундан келиб чиқадики, озиқаси мавжуд бўлган ареалдан кенгроқ ареални ҳашаротлар эгаллай олмайди. Бошқа томондан, барча ҳайвонларга хос бўлган озиқланиш характердаги географик ўзгарувчанлигининг бўлиши (Наумов, 1955), айрим кенг тарқалган ҳашаротларга ҳам хос. Масалан комсток қурти (P seudococcus comstocki Kuw.) Америкага узоқ Шарқ мамлакатлардан тушиб, у ерда олма дарахтларда оммавий тарқала бошлади, шу билан бирга Осиё мамлакатларида у олма дарахларига тарқалишдан тут, катальца, ва баъзи бошқа ўсимликларни кўпроқ ёқтириб уларда тарқалди. Яйлов тунлами, ( Cirphis unipuncta Haw. ) Шимолий ғарбий Хитойда асосан маккажўхори, хитой жўхориси ва буғдойда кўпайиб, Гавайя оролларида эса, у шакар қамишнинг биринчи даражали зараркунандаси бўлиб қолди. Олдинги бобларда айтилиб ўтгандек, стацияларни алмаштириш қоидаси, жуда кўп ҳолатларда озиқланиш характерининг географик ўзгарувчанлиги билан боғлиқ. Масалан, баҳорда кузги тунлам қурти ( Agrotis segetum Den. et Schiff) Россия Европа қисмининг марказий вилоятларида ва Сибирда асоссан ғалласимонлар билан озиқланади, Ўрта Осиёда эса, у баҳорда асосан ғўзани зарарлайди, айниқса эрта баҳорда тез қизийдиган қумлоқ тупроқли экин ниҳоллари жуда жиддий зарар кўради (Хамраев, 1992). Озиқланиш характердаги географик ўзгарувчанлик ҳашарот учун кенгроқ тарқалиш имкониятини яратади, бу эса турли муҳит

шароитларига мослашишдир. Албатта географик ўзгарувчанлик фақат эврибионт турларда учраши мумкин. Кўпайиш даврида кўпчилик ҳашаротларда бўлажак наслий озиқа билан таъминлаш инстикти ҳосил бўлади. Урғочилар, улар личинкалари озиқа билан таъминланадиган жойларга тухум қўядилар ёки тирик туғадилар. Карам куяси ( Plutella maculipennis Curt.), шолғом оқ капалаги ( Pieris rapae L.) ёки карам оқ капалаги ( P. brassicae L.) тухумларини фақат бутгулдош ўсимликларда қўйишади; гўшт пашшаси ( Calliphora erytrocephala Mg.) тухумларини фақат гўшт ва ҳайвонлар мурдасига қўяди. Тухум қўйиш учун жойи жуда кўп ҳолатларда хемотаксис ёрдамида аниқланади. Ҳашаротлар баъзи турларида наслни озиқа билан таъминлаш шакллари жуда ҳам мурракаб характерга эга. Масалан, Eumenes dimidiatipennis ариси тухум қўйиш олдидан уясига унинг захари билан ҳаракатсизлантирилган ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.), карадрина ( Spodoptera exigya Hb.) ва баъзи бир бошқа (Noctuidae) ларнинг қуртларни олиб келади. Ари мазкур қуртларда тухумларни қўйиганлиги туфайли бўлажак личинкалар улар билан озиқланадилар. Худди шундай феномен Odynerus Latr. авлодига мансуб ариларда ҳам кузатилади. Sceliphron KI авлодига оид сфегидлар, улар ясаётган лой уяларига ҳаракатсизлантирилган ўргимчакларни ғамлайдилар. Кескур (Кравчик) қўнғизлари (Lethrus Scop., Abrognathus Sem et Medv., Ceratodiris Fish. авлодлари) эрта кўкламда, яқинида яшил ўсимликлар кўп бўлган, заранг ер танлаб узун ин ясайдилар. Урғочи кравчик ини тагининг четидан овал шаклли катакча-чуқурчалар ясайди, катакчалар ичини ўсимлик қисмлари билан тўлдиради ва камераларга биттада тухум қўйиб кейин кириш қисмини, эшигини тупроқ билан беркитади. Жуда кўпчилик гўнг қўнғизлари, масалан муқаддас копр

( Scarabaeus sacer L.) ( Homalocopris tmolus Fish.) ёки Gumnopleurus Illid aвлоди гўнг қўнғизлари, гўнгдан шарсимон ёки ноксимон таначалари ясаб, уларни тупроққа кўмиб, уларнинг ичига тухум қўядилар. Личинкалари гўнг билан озиқланадилар. Барча жамоа бўлиб яшовчи ҳашаротлар ўз личинкаларини “боқадилар”. Уй асаларининг личинкалари ( Apis mellifera L. ) ишчи асалари ғамлаб қўйган асал билан озиқланадилар. Чумолилар (Formicidae) ўз наслини улар ўзлари олиб келган озиқаси билан боқадилар. Айрим термит турлари (Isoptera) маликаси ва личинкаларини боқиш учун инларида замбуруғ “боғлари” ҳосил қиладилар (Хамраев, 2008). Озиқа заҳираларни яратиш личинкаларни очликдан кафолатлайди ва озиқани излаш учун кетадиган энергия сарфини кафолатлайди. Охирги ҳолат озиқа ресурсларини тежамкорлик билан фойдаланишда кўпроқ имконият яратади. Ҳамма ҳашаротлар ҳаётида улар озиқланмайдиган даврлар: туллаш даври, тўлиқ ривожланадиган ҳашаротларда ғумбаклик даври, кўпчилик ҳашаротлар ноқулай ташқи шароитида узоқ муддатли диапауза ҳолатига ўтиши, қишки ёки ёзги уйқуга кетиши маълум. Ғўза куясининг ( Pecinophora gossypiella Saund.) ривожланишини тугатган қуртлари ҳатто 30 ой давомида диапауза холатида ҳам нобуд бўлмайдилар. Уйқу ва диапауза вақтида барча ҳаётий жараёнлари жуда кўп жиҳатдан тормозланиб, моддалар алмашинуви пасаяди. Ғумбак ривожланиш даврида ва туллаш даврларида организмдаги қайта қуриш шиддатли метаболик жараёнлари билан кузатилади. Энергетик сарфлар учун зарур моддалар ҳашаротларнинг туллаш, уйқу ва ғумбакланишидан олдин озиқланиш вақтида тўпланади. Бундай вақтда

ҳашаротлар айниқса хўра бўладилар. Масалан, маълумки, ипак қурти ( Bombyx mori L.) жуда кўп миқдорда озиқани истеъмол қилади. Озиқланиш бўйича ҳашаротлар фақат бир турдаги озиқани истеъмол қилувчи монофаглар ва бир неча турлардаги озиқани истеъмол қилувчи полифагларга бўлинади. Ҳашаротларнинг полифаглиги кўпинча чегараланган бўлади. Аммо, турли органик моддаларни хатто экскрементларини истеъмол қилувчи хашаротлар (айрим термитлар), жумладан, ( Anacanthotermes turkestanicus Jakobs.) ҳам учраб туради. Бундай ҳашаротларни ҳаммахўр деб номланган. Озиқани жуда танлаб ейдиган масалан, битта ботаник оилага мансуб ўсимликлар билан озиқланса, улар олигофаглар деб номланади. Монофаглар қаторига факат токда озиқланувчи ток филлоксера бити ( Phylloxera vastatrix Planch.), теракда озиқланувчи Pemphigus Hartig. битлар авлоди ва бошқа кўпчилик ўсимлик битлари турлари; фақат нокда яшаб озиқланувчи нок шири бити ( Psylla pyricola Forst.) маълум бир дарахт турларига мослашган баъзи пўстлоқхўрлар (Ipidae), бир доғли шоли парвонаси ( Schoenobius incertellus Walk.), ва фақат шоли экинларида ривожланувчи шоли сув филчаси ( Hydronomus sinuаticollis Fst.), фақат қонли бит ( Eriosoma lanigerum Hausm) ҳисобига паразитлик қилувчи Aphelinus mаli Halid., беда барг филчаси паразити яйдоқчи ( Bathyplectus curculionis Thoms.), комсток қуртида ( Pseudococcus comstocki Kuw.) паразитлик қилувчи яйдоқчи ( Pseudophicus malinus Gav.) ва бошқаларни кўрсатиш ўринлидир. Олигофагларга, масалан, карам бити ( Brevicoryne brassicae L.), карам ва шолғом оқ қапалаклари ( Pieris brassicae L. ва P. rapae L.), бутгулдошлар оиласига мансуб ўсимликлари билан озиқланувчи карам куяси ( Plutella maculipennis Curt., бутгулдошли ўсимликларда яшовчи Epithrik Fourd. авлоди баргхўрлари, фақат итузумгулдошларда

озиқланадиган ( Gracilaria syringella F.) ғовакловчи куя, фақат дарахтлар баргида яшовчи Oleaceae оиласининг вакиллари, Pentatomidae оиласига мансуб йирик қандалалар тухумларни зарарловчи тухумҳўр Telenomus sokolovi Mayrt. лар киради . Турли ўсимликларни истеъмол қилувчи чигиркалар (Acridodea), кузги тунлам ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) қуртлари, капалаклар тухумларини зарарловчи тухумхўр Trichogramma pintoi Volg., турли ҳашарот, чувалчанг ва моллюскалар билан озиқланувчи кўпчилик йиртқич визилдоқ (Carabidae) қўнғизлар жуда ҳаммахўрлиги билан ажралиб турадилар. Полифаглар жуда турли-туман озиқалар билан озиқлансаларда, қоидага мувофиқ ўзлари ёқтирган озиқалари бўлади, бу озиқа ҳашаротлар турли ривожланиш стадияларида бир хилда бўлмаслиги мумкин, ҳатто ташқи муҳит шароитларида бир ривожланиш стадиясида ҳам масалан, полифаглар - воҳа чигиркаси ( Calliptamus italicus italicus L.) жуда нам ва ширали озиқаларни жуда юқори ҳаво ҳарорати ва ҳавонинг паст намлигида истеъмол қилади. Шуни ҳам эътиборга олиш керакки, у ёки бу ҳашаротнинг турига хос бўлмаган озиқа, унинг учун мувофиқ озиқаси бўлмаганда мажбуран ҳам истеъмол қилиниши мумкин. Масалан Осиё чигирткасининг личинкалари ( Locusta migratoria L.) бошқа озиқаси бўлмаганда нўҳат ва чечевицани истеъмол қиладилар (Никольский, 1925). Турли тунламлар (Noсtuidae) қуртини зарарловчи паразит пашша Ernestia consobrina Mgn., тунламлар бўлмаганда бошқа оиладаги капалакларни ҳам зарарлаши мумкин (Яхонтов, 1927). Агар мувофиқ озиқаси бўлмаса, бошқа озиқага ҳато монофаглар ҳам ўтиши мумкин. Масалан, тут барглари бўлмаганда ипак қурти ( Bombyx mori L.) маклюра ва момоқаймоқ баргларини истеъмол қилиши мумкин.

Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳашаротларнинг уларга хос бўлмаган, ва умуман сифати турлича бўлган озиқа билан озиқланиши уларнинг фаолиятида акс этади. Тўғри келмаган озиқани мажбуран истеъмол қилиши ҳашаротларда жинсий пуштдорликни пасайишига, айримда пуштсизликка ва ҳатто ҳалокатга олиб келиши мумкин. Хос бўлмаган озиқадан ҳашаротларнинг ўлими, ҳатто кейинги наслларда ҳам сезиларли ортиши мумкин. Фақат ўсимликлар билан озиқланувчи ҳашаротлар-фитофаглар, фақат ҳайвон озиқаси билан озиқланувчилар-зоофаглар, чириятган озиқа моддалар билан озиқланадиганлар - сакрофаглар, ҳайвонларнинг мурдаси билан озиқланадиганлар - некрофаглар ва гўнгни истеъмол қилувчилар-капрофаглар деб номланади. Ноорганик маҳсулотлар билан ҳашаротлар бошқа ҳайвонлар сингари озиқлана олмайдилар, аммо уларнинг кўпчилиги сув ичадилар. Баъзи ҳашаротларларда зоофагия, фитофагия, сапрофагия ва некрофагия ўртасида аниқ чегараси йўқ. Масалан оқ пешонали ( Decticus albifrons F.) ва узунқуйруқ ( Tettigonia caudata Charp.) темирчаклар оддий вазиятда ўсимликхўрлар, лекин баъзан “иштаха” билан турли ҳашаротларнинг энг ширали қисмларини ажратиб озиқланадилар. Федченко қулоқковлагичи ( Oreаsobia fedchenkoi Sauss.) ҳам тирик ўсимликларда, ҳам чириятган ўсимлиқ қолдиқлари билан озиқлананиб, ҳамда ўлган ҳашарот ва чувалчангларни истеъмол қиладилар. Кўпчилик типик ҳолатларда ўсимликхўрлар, капалаклар қуртлари, масалан, кузги тунлам (Agrotis segetum Den. et Schiff.) , ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.) да каннибализм қобилияти мавжуд (ўзига ўҳшашларни истеъмол қилиш мумкин, шунинг учун бўлса керак, уларнинг капалаклари тухумларини тўдалаб қўйишдан, қочиб алоҳида-алоҳида ёки кичик гуруҳ қўринишида қўядилар). Каннибализм ҳашаротларда

уларга ўзига хос озиқанинг етишмовчилиги билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан, маълумки, ўсимлик битлари ёки қалқондорлар билан озиқланувчи, хонқизи қўнғизлари, ўсимлик битлари ва қалқондорлар етишмаганда ўзларнинг тухумларини истеъмол қилишлари мумкин. Шундай қилиб, ҳашаротларнинг юқорида айтиб ўтилган гуруҳларга бўлиниши нисбийдир, ва озиқланишнинг ўзига хос ҳусусияти турли ҳашаротларда бир хилда эмас. Ҳашаротларнинг тор доирада озиқланишига ихтисослашуви (стенофагия), озми ёки кўпми биоценозда айрим турларнинг биргаликда яшашга мослашуви, бундай турлар томонидан турли биологик маконларни эгалланиши турлар орасидаги конкурент муносабатларни сусайтиради. Бир хил озиқа билан тор озиқланишига мослашуви ферментлар секрециясининг ва бошқа керакли мослашувларга олиб келди, бу эса, ўз навбатида, озиқадан тўлароқ фойдаланишга ва озиқа захираларини рационал истеъмол қилишга олиб келади. Цвейгерт (1928, 1930) биринчилар қаторида ҳашаротлар озиқланишнинг полифагиядан, олигофагия орқали, монофагияга олиб келувчи эволюция йўналишларини асослаб берди. Лекин монофагия учун барқарор озиқа базаси ва ҳашарот турли ривожланиш фазаларининг вақти, керакли жойида ва вақтида керакли озиқанинг бўлиш ўртасида аниқ мувофиқлик шаклланиши керак. Зарур озиқа бўлмаган даврда уйқу диапаузага ўтади. Агар мазкур шароитлар бўлмаса, олигофагия, ҳато полифагия турнинг тараққий қилиши учун яхшироқ имкон яратади. Ҳашаротларнинг озиқага мослашувини ва озиқани танлашда уларнинг ривожланишдаги турли фаза ва стадия метаболизми, уларнинг ёғларга, оқсилларга, углеводларга, минерал тузларга, сув ва маълум бир

витаминларга бўлган эҳтиёжини аниқлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Озиқланиш характерига мувофиқ равишда ҳашаротларнинг ўрта ичакдаги ферментатив фаолияти ҳам ўзига хосдир. Ҳайвонларнинг жуни билан озиқланувчи ҳашаротларда кератинни ҳазм бўлишини таъминлайдиган махсус фермент – кератиназа ажралади. Фақат озчилик ҳашаротлар, масалан, ғовакловчи куя қуртлари ( Сemiostoma laburnella Staint.) ёки баъзи бир мўйловдор қўнғизлар личинкалари (Cerambycidae оиласи) ўсимлик клечаткасини ҳазм қилувчи целлюлаза ферментини ажратади. Lucilia L.D. авлодига оид гўшт пашшаларининг личинкалари ишқорий муҳитда бириктирувчи тўқимани ҳазм қилувчи коллагеназ ферментини ажратади. Кўпчилик ҳашаротларда ичакдаги оқсилларни ҳазм қилишда, нафақат ҳашарот без эпителийси ажратувчи секретлар ваҳоланки, озиқа таркибида мавжуд бўлган ферментлар ҳам ёрдам беради. Жумладан, ҳашаротларда оқсилларни парчалашда иштирок этувчи пепсин ферменти синтезланмайди. Айрим моддаларни ҳазм қилишда ичакдаги симбионт микроорганизмлар ҳам ёрдам беради; уларнинг фаолияти туфайли қисман бўлсада ўсимлик клетчаткасининг ўзлаштирилиши кўпчилик ўсимликҳўр ҳашаротларда рўй беради (Кузнецов, 1948 ва б.қ.). Айниқса, озиқадаги оқсил компонентлари катта аҳамият касб этади (Кожанчиков, 1946, 1951 ва б.қ., Шумаков, Эдельман, Борисов, 1960; Эдельман, 1961; 1962 ва б.), чунки турли оқсилларнинг таркиби ва уларнинг ташкил этган аминокислоталарнинг озиқа қиймати жуда хилма-хил ва ҳашаротларнинг ўсиш ва ривожланиш ҳусусиятлари жуда кўп жиҳатдан оқсил истеъмол қилишга боғлиқ. Озиқанинг тўлақонлик даражаси кўп жиҳатдан озиқа моддаларнинг энергетик ресурслар қийматига боғлиқ (Винберг, 1962).

Дастлабки энергетик тадқиқотлар 1922 йилдан бошлаб пайдо бўла бошлади (Бридж, 1922). Аввал бошида бундай изланишлар фақат сув организмларида амалга оширилди. Қуруқлик галаларига бағишланган дастлабки энергетик иш 1960 йили (Галли, 1960) чоп этилди. Кейинчалик тирик организм таркибидаги энергия запаси, унинг йўқотилиши, ёки турли озиқа занжирида йиғилиши тўғрисида ишлар диққатни ўзига жалб эта бошлади. Ҳашаротлар ва бошқа гетеротрофлар учун дастлабки энергия манбаи ўсимликлар ҳисобланади. Ҳашаротлар истеъмол қиладиган озиқа қуйидагича сарфланиши мумкин, биринчидан, ўзининг биомассасини оширишга (ва мос равишда бунда энергия кейинги трофик занжирларга берилиши мумкин) ва иккинчидан – метоболизм жараёнларига. 51-расм. Оёқдумлиларда тана массасига боғлиқ ҳолда кислород истеъмол қилиши юқорида абцисс ўқи логарифм шкаласида, пастда-арифметик. Нуқталар – турта оғирлик класслари бўйича ўлчаш натижалари: 0-0,001 мг; >0,001-0,1 мг; >0,1-1 мг; >1 (Бизова бўйича, 1975)

Биринчи энергия оқимини ҳашаротлар тўқимасининг калориялиги йўли билан аниқлаш мумкин. Иккинчи қисмда кислородни ўзлаштириш интенсивлиги орқали. Айримда номограммаларни қўллаш ёрдамида тана массасига мувофиқ кислород истеъмоли кўрсатилади. Бу ерда юқорида эслатилан аниқ фаоллик кўрсатиш қоидаси: ҳайвон массасининг ортиши билан масса бирлигининг модда алмашинув интенсивлиги пасаяди (51-расм). Метоболизм даражасини аниқлаш учун тур яшаётган микробионтлар ўртача ҳароратни ушлаб туриши керак. Мавсум ўтишида популяция учала ҳусусиятларининг ўзгаришига Одум (1975) қизиқарли мисол келтиради: сонлари, биомассаси ва шўрланган бошоқда ҳаёт кечирувчи Orchelinum fidiccnum тўғриқаноти мисолида энергия оқимини келтиради (52-расм). Бу ўсимликхўр ҳашаротлар йилига бир марта насл берган. Сони ва биомассаси ҳар 3-4 кунда аниқлаб борилган. Мос равишда биомасссини ўсишини калория ҳисобида ҳисоблаганда ҳам бўлар эди. Лабораторияда ҳашаротлар турли ривожланиш стадияларининг нафас олиш интенсивлиги ҳам ўлчаб борилган. Бу маълумотлар калорияга айлантирилган ҳамда мос равишда биотопдаги реал ҳароратга тузатилган. Албатта мавсум бошида тухумлардан биринчи ёшдаги личинкалар очиб чиққандан кейин ҳашаротнинг миқдорий сони максимал қайд қилинган, кейинчалик эса у камайган. Аксинча, биомасса йиғиндиси ҳашаротлар ўсган сари ортган. Максимал энергия оқими эса ёз мавсумининг ўртасидан илгарироқ, нимфалар интенсив озиқланиш даврида рўй берган. 52-расм. Миқдори (А), биомасса (қуруқ оғирлиги) (Б) ва энергия оқими (ассимиляция суръати) (В) 1 м 2 тўғриқанотли Orchelinum fidicinum популяцияси мавсум давоми (Одуму, 1975)

Фақат бу учта комплекс ҳусусият турнинг биоценоздаги тутган ўрнини тўлиқ тасаввур қилади. Чернов (1975) нинг қайд қилишича, Тундрада ўт-ўланлар ўсганда мавсум бошида майда индивидлар кўпчиликни ташкил қилса ва қуёш нурлари тупроқни кучлироқ қиздирса оёқ думлиларнинг нафас олиш интенсивлиги жуда юқори бўлади. Сўнгги йиларда ҳашаротларни сунъий озиқаларда ўстириш усуллари ишлаб чиқилади, бу эса, уларни озиқанинг турли компонентларига нисбатан эҳтиёжларини аниқлаш учун хизмат қилади. Ҳозирги кунда жуда чегараланган доирадаги фитофаглар ва сапрофаг ҳамда айрим кекрофаг ва йиртқич турлар учун озиқа рационлари ишлаб чиқилган. Шу билан бир қаторда ҳашаротларнинг витамин ва аминокислоталарга нисбатан жуда ҳам катта ўзига хослиги аниқланган ҳамда барча синалган ҳашаротларнинг у ёки бу озиқа компонентига нисбатан умумий эхтиёжи аниқланган. Барча ҳашаротларнинг ривожланиши учун 10 та алмаштириб бўлмайдиган ва 8 та алмаштириб бўладиган аминокислоталар комплекти зарур. Алмаштириб бўладиган аминокислоталар орасида глицин ва цистин ҳам жуда кўпчилик ҳашаротлар учун зарур (Либке, Френкель, 1956). Rhodnius prlixus Stal. қандаласи личинкалари устида ўтқазилган тажрибаларда, личинкаларга глюкоза, нишонланган радиоактивланган углерод билан инъекция қилинганда, аниқланишича личинкалар мустақил равишда глицин ва цистинни глюкоза ҳисобидан синтез қилиш қобилятига эга эканлар (Пиктет ва Френд, 1965). Ҳашаротлар учун алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарнинг кўпчилиги казеинда мавжуд. Қуруқ казеин ҳашаротлар томонидан яхши ўзлаштирилмаганлиги туфайли уларни ўстириш учун кўпинча сунъий озиқада казеин гидролизати қўлланилади. Аминокислоталарнинг

миқдорини озиқа муҳитда камайтириш ҳашаротлар ҳаёчанлигини бир хил даражада камайтирмайди. Гулҳайри қуясининг қуртлари ( Gelechia malvella Hb.) аминокислоталарнинг етишмовчилигидан ғўза тунламига ( Helicoverpa armigera Hbn.) ва маккажўхори парвонасига ( Pyrausta nubilalis Hbn.) нисбатан камроқ зарар кўради. Сунъий муҳитга ачитқиларнинг автолизатини киритганда гулхайри куяси аминокислоталарнинг қисқартирилган комплектида ҳам ривожланиши мумкин. Ғўза тунлами учун эса ачитқилар нафақат сифат, ваҳоланки миқдор жиҳатдан камайишини алмаштира олмайдилар (Эдельман, 1962). Худди шундай аҳвол витаминлар қўшилган сунъий озиқа муҳитлари ҳам қўлланилганда кузатилган. Баъзи витаминлар, масалан, айрим витаминлар никотин, фолий, пантотен кислоталари, В 1 , В 2, В 6 ва биотин барча ҳашаротлар ривожланиши учун зарур, аммо миқдор жиҳатдан уларга эхтиёж турли ҳашаротларда бир хилда эмас. Drosophila immigrans пашшачаси личинкаларида, масалан, D.funebris F. ва D. melanogaster L. личинкаларига нисбатан пантоген ва никотин кислотасига катта эҳтиёж мавжудлиги аниқланган. Бошқа витаминларга эҳтиёж ҳар хил турларда кескин намоён бўлади. Масалан сунъий муҳитда В 12 , витамин бўлмаса маккажўхори парвонасининг қуртлари ривожлана олмайди, гулхайри куясида эса бу фақат ғумбаклардан капалаклар чиқиши фоизини камайтиради. Озиқадан токоферолни олиб ташлаш қуртларнинг ривожига таъсир қилмайди, лекин капалаклар пуштсиз бўлиб қолади, ғўза тунламнинг куртлари эса нобуд бўлади. Барча ҳашаротларнинг ривожланиши учун холестрин зарур (Эдельман, 1962; Борисова, 1966).

Келтирилган далиллар шуни кўрсатадики, ҳашаротлар ўзига хос бўлмаган озиқа билан мажбуран озиқланганда ҳаётчанлиги пасаяди, айримда эса оч қолишига қарамасдан хос бўлмаган озиқадан тўлиқ воз кечса, ўсишдан ва ривожланишдан тўхтайди. Бу масалада айниқса, тут ипак қурти яхши ўрганилган. Озиқа химизимининг ўхшашлиги олифагия ва полифагия характерини белгилайди. Жумладан, зарарли хасва ( Eurygaster integriceps Put.) буғдой крахмали амилазасига нисбатан типик юқори фаоллик, бошқа ўсимликлар крахмалига нисбатан жуда паст фаоллик ҳосил қилади. Маълумки зарарли хасва бошоқдошли ўсимликларга мослашган бўлсада, айниқса буғдойни афзал кўради. Diaphania nitidalis парвонаси глюкозаси 1% юқори бўлган қовоқ меваларига хужум қилишдан ўзини четга олади. Карам оқ капалаги ( Pieris brassicae L.) бутгулдош ўсимликлар барг таркибидаги маълум глюкозидларга муҳтож бўлади ва ҳ.к. Бир озиқани иккинчи озиқага нисбатан афзал кўриш ҳатто ҳаммахўрликда ҳам ҳашаротлар эҳтиёжи билан тушинтирилади. Жумладан, терак тана парли бити ( Phloeomyzus passerinii Sign.) шираси (pH 6,5 паст бўлмаган) нордон терак турларига ҳужум қилиб, pH шираси 6,4 дан паст бўлган теракларга ҳужум қилишдан ўзини четга олади (Положенцов ва Булавин, 1964). Тенгсиз ипакчи ( Ocneria dispar L.) қуртлари танин ва специфик оқсилларга эҳтиёжи туфайли қорақайиндош ўсимликларни афзал кўради, иккинчи ўринда уларга кимёвий таркиби яқин бўлган толдошлар, кейин эса б.қ. Н.М. Эдельман (1956) табиий шароитда тенгсиз ипакчи учинчи ёшдаги қуртларининг физиологик ҳолатини турли дарахтларнинг барглари билан озиқланганда Азарбайжоннинг Кубин районида қўйидагича тасвирланган (1 жадвал).

1-жадвал. Турли озиқа режимида тенгсиз ипакчи қуртларнинг физиологик ҳолати Кўрсаткичлар Эман Граб Олма Дўлана Қуртларнинг ўртача массаси, мг 67 50 45 40 Нафас коэффициенти 0 ,86-0 , 9 1 0 , 77 0 ,8 3 -0 , 9 0 0 , 7 6-0 ,78 Тана қуруқ массасига нисбатан турли моддаларнинг миқдори, % Сув 83,2 84,5 83,4 84,4 Ёғ 8,2 8,0 13,7 8,3 Умумий азот 9,6 9,5 10,2 9,2 В.М. Березинанинг (1957) қайд қилишича, шарқ май хруши личинкалари оғирлигининг бир мунча оғиши ва танасидаги ёғ таркибининг фойизи уларнинг турли дарахтлар ва буталар илдизи билан озиқланганида илдизлар таркибидаги умумий азот ва қанд миқдорининг бир хилда бўлмаслигини кўрсатади (53-расм). 54-расмда озиқланиш режимининг от қулоқ найзасимон (Acronicta rumicus L.) қуртларига таъсири тўғрисида маълумотлар берилган. 53-Расм. Озиқанинг шарқ май хруши ( Melolontha hippocastani F.) личинкалари оғирлигига ва улар танасидаги ёғ таркиби фоизга таъсири (Березина бўйича, 1957)

Барг кемирувчи ҳашаротларнинг озиқа сифатига нисбатан талаби турли мавсумларда бир хилда эмас, бу ўсимликлар барча органлари биокимёвий таркибининг мавсумий ўзгариши билан боғлиқ. Ўсимлик қариган сари унинг баргларидаги намлик камаяди, ҳужайра шираси pH одатда кислоталиги озайиши билан характерланади ва х.к. Ҳашаротлар бундай ўзгаришларга мослашгандирлар (2-жадвал). 2-жадвал Эман ипак қурти ( Antherea pernyi Guer.)нинг турли озиқа шароитларига мосланганлиги (И.О.Швецова, 1953) Қуртларнинг ёши Куруқ баргларнинг таркиби, % Углерод- азот нисбати Баргларда сув миқдори, %Умумий азот Эрийдиган углеводлар Биринчи- иккинчи 5,45-4,70 6,81 1,2-1,6 78-65 Учинчи 3,75-2,85 6,25 1,6-1,5 68-58 Тўртинчи 3,25-2,66 7,50 2,3-2,0 60-55 Бешинчи 3,00-2,44 8,33 2,7-2,5 58-51 Ёш билан боғланган озиқа режимининг бузилиши ҳашаротларга ҳалокатли таъсир кўрсатади. Н.М. Эдельманнинг (1963) кузатишларида тошлоқ чўлда 1954 йили совуқ баҳор туфайли эман баргхўри ( Tortrix viridana L.)нинг қишдан чиқиши кечикиб ва чўзилган. Майда қуртчалар куртаклар билан озиқланмасдан эманнинг ёш баргчалари билан озиқланишга мажбур бўлганлар. Бу ўз навбатида 1-ёшдаги қуртларнинг ўлимини кучайтирган. Кўрсатилган қонуният эксперименталь текширишда батафсил сабабини тенгсиз ипакчи қурти ( Ocneri dicpar L.) сунъий озиқада боқилганда тушунтирди (Эдельман, 1963).

Амалда кўрсатилишича, ҳашаротлар томондан озиқанинг ўзлаштирилиши унинг кислоталигига боғлиқ. Тенгсиз ипакчи қурти (ичачигининг рН 9,36)учун кислоталиги баланд бўлган ўсимликлар билан озиқланиши маъқулдир, тут ипак қурти учун эса (ичагининг рН 9,8) кислоталилиги паст бўлган ўсимликлар билан озиқланиши маъқулдир. Озиқа унинг кислоталилига боғлиқ равишда одатда ичакда у ёки бу ўзгаришларни келтириб чиқаради. 54-расм. Озиқа шароитларининг от қулоқ найзасимони ( Acronicta rumicus L.) қуртлари ўсиши ва оғирлигига таъсири (Кожанчиков бўйича). 1- Alchemilla дa озиқланиши; 2-толда озиқланиши; 3-теракда озиқланиши Фитофаг ҳашаротлар учун озиқани ўзлаштирилишида унинг таркибидаги сув катта аҳамиятга эгадир. Озиқада сув миқдорининнг ошиши тенгсиз ипакчига ижобий таъсир кўрсатади. Юқорироқ қийматга эга бўлган озиқани афзал кўриш нафақат фитофагларга ва ҳоланки бошқа озиқа режимдаги ҳашаротлар учун ҳам тегишлидир. Масалан кўк гўшт пашшасининг ( Colliphora erythocephala ) личинкалари И.В.Кожанчиков (1945) маълумоти бўйича кўпроқ сут

эмизувчиларнинг, айниқса туёқлилар, гўштига мослашган бўлиб, қушлар гўштини унча афзал кўрмайдилар, ва ундан ҳам камроқ амфибий ва балиқлар гўштига эҳтиёж сезадилар. Жуда ҳам кўпчилик лўппи (Histeridae) қўнғизларнинг ҳайвонлар экскрементларни истеъмол қилишда жуда ҳам катта “мослашганлиги” аниқланган (Рехарят, 1930). Ҳар қандай ўсимликнинг кимёвий таркиби, доимо бир хил бўлмайди, ва шу муносабат билан, ўсимлик турли вегетация даврларининг маълум бир ҳашарот ривожланиш циклиги тўғри келишида синхронлиги кузатилади. Мазкур фазалар ва босқичларнинг келиб чиқишида узилиш кузатилса, баъзи ҳашаротларда диапауза кузатилади. Личинка ва имаголар озиқа режимининг алмашиниши жуда ҳам кўпчилик ҳашаротларга хос бўлган вақт давомида ўзгариб турган шароитга мослашишдир. Ченнинг (1943) фикри бўйича ҳашаротлар личинкаларнинг озиқланиши кўпроқ консерватив, тўлиқ ўзгарувчан ҳашаротлар имагоси озиқанинг ўзгаришига осонроқ мослашади. Одатда, ҳашаротларнинг имаго шаклларида личинкаларга нисбатан, оқсилларга нисбатан эҳтиёжи камроқ бўлади. Айниқса бу масалалар уй асаларисида батафсил ўрганилган ва Lepidoptera ларда яхши маълум. Полифаг, қисман олигофаг ҳашаротларда, озиқа режимининг ўзгаришига нисбатан кузатилган физиологик ўзгаришлар жуда ҳам тез, баъзан бир неча насл давомида намоён бўлиб, биологик шаклларнинг келиб чиқиши мисолларидан кўзга ташланади. Морфологик адаптация структура тартиби эса сўзсиз узоқ эволюцион вақтни талаб этади. Ҳашаротларнинг тузилиши улар истеъмол қилаётган озиқанинг характерига мосланиши энг аввало оғиз аппаратнинг тузилишида намоён бўлади. Оғиз аппаратнинг бирламчи типи, у ёки бу даражада

қаттиқ озиқани ўзлаштириш учун мослашган бўлиб, бу кемирувчи типидир. Бундай оғиз аппарати барча тубан (Apterygota) ва олий ҳашаротлар кенжа синфига (Pterygota) мансуб қатор вакилларда мавжуд. Ҳашаротларнинг дифференцияцияси уларнинг консистенцияси суюқ озиқа ва уни излашига мосланиши, оғиз аппаратининг кўп хилма- хиллигига олиб келди. Кемирувчи-яловчи (Apodea), санчувчи-сўрувчи (Hemiptera, Homoptera), кўпчилик қон сўрувчи (Diptera) ларда, кесиб- сўрувчи (Tabanidae сўналар оиласи), сўрувчи ёки яловчи (етук Lepidoptera), яловчи (баъзи пашшалар, масалан ( Stomoхys calcitrans L.) типдаги оғиз аппаратлари пайдо бўлди. Оғиз аппаратининг баъзи типлари турли вариацияларни ўз ичига оладилар. Масалан, қон сўрувчи икки қанотлиларнинг ва бўғим хартумли ҳашаротларда (Hemiptera ва Homoptera) сезиларли фарқланадилар. Қандалалар, саратонлар ва ўсимлик битларининг оғиз аппаратлари фақат суюқ озиқа истеъмол қилиш учун мослашгандир. Санчиб-сўрувчи оғиз аппаратининг устки ва остки жағлари қилчаларга ўхшайди. Улар бир-бирига жипс бирикади, бунда ҳартумлилар (Hemiptera) ва тенгқанотли ҳартумлилар (Homoptera) оғиз аппаратининг бир-бирига жипслашган остки жағлари ўртасида иккита найчасимон каналчалари ҳосил бўлади, чунки бу жағларнинг ҳар қайси бирида узунасига кетган иккита тарновча бор; бу каналчалардан бири орқали ҳашарот ўсимлик тўқимасига (ёки ҳайвон териси остига) сўлагини юборади, натижада бу жойга ўсимлик шираси (ёки ҳайвон қони) зўр бериб оқиб келади, бу эса сўришни осонлаштиради, иккинчи каналча орқали эса бу шира (ёки қон) сўрилади. Икки қанотлилар (Diptera) нинг санчиб-сўрувчи оғиз аппарати учун томоқ остининг яхши ривожланганлиги айниқса характерлидир.

Чивинлар (Culicidae)нинг санчиб-сўрувчи оғиз аппаратида қонни сўриш учун каналчаси юқори лабда жойлашган, у ҳам санчувчи қилчалар кўринишига эга. Қоннинг ивишига қаршилик қилувчи чивиннинг сўлаги махсус орган – халқумости орқали киради. Бўкаларда (Tabanidae) юқори жағлар одам ва ҳайвонлар терисини қирқиш учун мослашган. Гулларнинг некрати билан озиқланадиган етук капалакларда (Lepidoptera) остки жағларнинг ташқи ковшов бўлаклари узунчоқ тарновчасимон курак бўлиб чўзилиб, уларни букканида ичида сўрувчи найчасимон канали бўлган узун хартум хосил бўлади. Пастки лаб пайпаслағичлардан ташқари, капалакларнинг оғиз аппаратнинг қолган қисмлари, у ёки бу даражада редуцирланган, бу эса уларнинг гул нектари билан озиқланишига боғлиқ. Озиқани топиш усулига боғлиқ ҳолда мускуллар ҳам дифференцияланади, жумладан суюқ озиқани сўрувчи ҳашаротларда ҳалқум мускуллари кучли ривожланган; қаттиқ озиқа билан озиқланадиган ҳашаротларда эса, юқори жағларини ҳаракатга келтирувчи мускуллар айниқса кучли ривожланган бўлади. Озиқанинг характери ва таркибига мувофиқ равишда овқат ҳазм қилиш тракти ҳам ўзгаради. Одатда этхўр (йиртқич ва паразит) ҳашаротларнинг овқат ҳазм қилиш системаси ўсимлик билан озиқланувчиларга қараганда калтароқ бўлади; гўнгхўр ва ҳайвонлар ичагидан ўтиб ҳазм бўламаган озиқа билан озиқланадиган капрофагларнинг ичаги хусусан узун бўлади. Чигирткасимон ҳашаротлар гарчанд ўсимлик билан озиқлансаларда уларнинг ичаги калта бўлади; бундай ҳолларда ичакнинг узунлиги, унинг йўғонлиги, ҳажмининг йириклашуви билан тўлдирилади. Деярли барча ўсимликхўр ҳашаротлар, бошқа кўпчилик ўсимликхўр ҳайвонлар сингари клетчаткани ёмон (айримларида эса

деярли ўзлаштирилмайди) ўзлаштиради. Оғиз аппарати кемирувчи типда бўлган ҳашаротларда сўрувчи оғиз аппарати бўлган ҳашаротларга нисбатан мускулли ошқозон кучли ривожланган. Мускулли ошқозон озиқани ҳақиқий ошқозонга ўтишини тартибга солувчи клапан вазифасини бажаради. Мускулли ошқозонда ҳам сўлакнинг озиқага бўлган ферментатив таъсири давом этади ва озиқа механик равишда янада яхшироқ ишланади-қоришади ва мускулли қалин деворнинг тез қисқариши туфайли хитинли тишчалар, пластинкалар ёрдамида эзилади. Озиқага боғлиқ равишда сўлак безлари ҳам ўзига хос тузилган. Хусусан йиртқич ҳашаротларда, масалан, хонқизи (Coccinellidae) қўнғизлари ва олтинкўз (Chrysopidae) личинкаларида ёки чумолишер личинкаларида – озиқа махсус усулда – ичакдан ташқарида ҳазм бўлади ёки бундай усулда ҳазм бўлишни экстраинтестинал ҳазм бўлиш дейилади. Бундай усулда озиқани ҳазм қилишда юқорида қайд қилинган ҳашаротлар личинкаларида мускулли меъда кучлироқ ривожланганлиги туфайли сўлак ва қисман ўрта ичак ферменлари жағлардаги каналлар орқали, ҳали ютилмаган озиқанинг ичига юборилади. Сўнгра “ҳазм бўлган” ёки “чала ҳазм бўлган” озиқа йиртқич личинкалари томонидан сўрилади. Кўпчилик ҳашаротларда, шу жумладан кемирувчи оғиз аппарати бўлган ҳашаротларнинг ҳамма турларида истеъмол қилинган озиқа ўрта ва орқа ичак безли деворларига тегмай, балки структурасиз юпқа перитрофик пардага тушади. Бу парда ўрта ичакнинг бошланғич қисмидан тортиб анал тешигига қадар бўлган масофада ҳосил бўлади; у доимий қоладиган парда бўлмай, озиқа билан силжиб юради ва у ўрта ичакнинг олдинги қисмининг ҳужайраларидан чиқадиган моддадан узлуксиз равишда ҳосил бўлиб туради. Бу парда ўрта ичак безли

эпителиясини ҳазм бўлмаган қаттиқ озиқа заррачалари таъсирида жароҳатланишдан сақлайди. Перитрофик парда ферментни ўзидан бемаллол ўтқазади. Ҳашаротлар озиқаси билан ютиб юборилган ва ўрта ичагда жуда кўп учрайдиган бактериал флоранинг деярли барчасини перитрофик парда тутиб қолади. Перитрофик парда қандалалар (Hemiptera), бургалар (Aphaniptera), бўкаларда (Tabanidae) бўлмайди, чунки улар суюқ озиқа билан озиқланганлиги туфайли ўрта ичак безли деворини жароҳатланиш хавфи йўқ. Баъзи ҳашаротларда ҳазм бўлган озиқа маҳсулоти ичакнинг ҳамма жойидан сўрилмайди. Кўпчилик иккиқанотлилар (Diptera) да озиқа ўрта ичакнинг фақат бошланиш қисмидагина сўрилади. Тўшак қандаласи ( Cimex lectularius L.) ўрта ичагининг баъзи бўлимлари озиқа маҳсулотларини сўришда иштирок этмайди ва озиқа ўрта ичакнинг айрим участкаларидагина хазм бўлади. Кўпчилик ҳашаротларнинг ўрта ичагида озиқа кучсиз кислотали муҳитда (ичакдаги pH, одатда 6 дан 9 гача бўладиган) ва айрим ўсимликхўр ҳашаротларда эса ҳатто кучсиз ишқорий муҳитда ҳам озиқа ҳазм бўлади; ҳамма ҳашаротларни сўлаги нейтрал реакцияга эга. Турли фазадаги ҳашаротларнинг озиқланиш ҳусусиятлари туфайли улар баъзи ички ва ташқи органларнинг тузилиши сезиларли даражада ўзгаради. Капалакларнинг қуртлари, масалан, кемирувчи оғиз аппаратига эга, етук капалаклар эса, сўрувчи оғиз аппаратига эгадирлар, ёки уларда оғиз аппарати рудиментар, ривожланмаган, чунки етук фазасида улар, масалан тут ипак қуртининг капалаги, мутлақо озиқланмайди. Кўпчилик иккиқанотлилар (Diptera) личинкалари оғзида илмоқчалар бўлиб, озиқани кесишга ҳизмат қилади, улар вояга етган

зотларида эса оғиз аппарати суюқ озиқани ютишга мослашаган бўлиб, ялаш типида тузилган. Жуда кўпчилик ўзининг хўжайини танасида ривожланадиган паразит пардасимонқанотлиларда (Hymenoptera), ва ёпиқ ячейкаларда асал арилар (Apodea), арилар (Vespidae)да ривожланувчи баъзи пардақанотлаларнинг личинкаларида ўрта ичак орқа ичагидан ғумбакланиш давригача деярди ажралган бўлади. Озиқанинг ҳазм бўлмаган қолдиқлар ичакда улар личинкаларга зиён етказмаслиги учун умрнинг охиргача қолади. Ҳашаротлар сезги органлари ва озиқани изловчи органларининг шаклан ўзгариши ҳам ўзига хос озиқани излаш билан боғлиқ. Ҳашаротларнинг кўпчилиги озиқани излаганда хид билиш ва кўриш органларини ишлатадилар. Озиқаси доимо мавжуд бўлган ҳашаротларда мўйловлар, агар улар бошқа функцияларни бажармаса, рудиментар характерга эга бўладилар. Meloidae оиласига мансуб ва ўзини ўзи озиқа билан таъминловчи, биринчи ёшдаги личинкаларда ( Epicauta Redt., Mylabris F. авлодига мансуб чигирткалиларнинг кузачаларини излаш, ёки Meloe L. авлодига мансублар учун асаларнинг уяларига тушиш) яхши ривожланган мўйловга эга. Тулашдан кейин мўйловлар рудиментар бўлиб қоладилар. Иккиқанотли ҳашаротлар (Diptera) етук холатда озиқани излаш учун қисман кўздан ҳам фойдаланадилар, уларда ривожланган ва ривожланмаган кўзлар бўлади, кўришга эхтиёжи бўлмаган личинкаларда эса, мазкур органлар деярли бўлмайди. Озиқани излаш билан боғлиқ бўлган заруриятда ҳашаротларнинг харакатчанлиги, ҳамда ҳаракатчанлиги билан боғлиқ бўлган оёқ, қанотларининг, кўкракнинг дорзо-вентрал қисми ҳам ривожланган бўлади. Масалан, ўзини ўлжасини қувлаб тутувчи йиртқич визилдоқ (Carabidae) қўнғизларнинг оёқлари югуриш типидаги (pedes cursori),

гуллардан нектарини ичиб турувчи бражник капалагининг оёғи (Sphingidae), ниначилар (Odonata) ва хтир пашшалари (Asilidae), ўзининг ўлжасини учиб турганда ушлаганлари туфайли, яхши ривожланган учувчи аппаратга эга. Оёқларнинг озиқланиш ҳарактери тўғрисида гапирганда, бешиктерватар (Mantodea) ларнинг тутувчи олдинги оёқлари (Pedes raptatorii), ҳамда чангини йиғиши учун мослашган асаларининг (Apodea) орқа оёқлар (Pedes corbiculati) ўзига ҳос тузилиши ҳам уларнинг озиқланиш ҳусусияти билан боғлиқ.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари