Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

528.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири Ҳашаротлар – юқори ташкил топган мавжудотлар бўлиб, ўз ҳаёт фаолиятини бошқарадиган, бунинг учун, олдиндан муҳитнинг ҳар қандай ўзгаришларига тайёр туради. Ёруғлик ҳар қандай бошқа факторларга нисбатан огоҳлантирувчи сигнал функциясини етқазади. Табиатнинг ёруғлик манбаи – Қуёш, Ой, ўша қуёш нурини берувчи, аммо бир мунча ўзгарган акс эттирувчи атмосферанинг юқори қаватларини нурлантирувчи, фақат тунги вақтларда сезиларли ҳамда юлдузлар ёруғлигидир. Бунга айрим ҳашаротларнинг нур сочиши ҳам киради. Ҳашаротларнинг ҳаёти бутунлай табиий ёруғлик манбаига мослашган, ер юзасининг интенсив нурланиши мунтазам ва қонуний равишда ўзгариб туради. Ҳашаротлар жуда камдан-кам бўладиган ёруғлик манбаи - ўрмон ёнғинларига мослаша олмайдилар. Ҳар йили планетамизда кўпайиб бораётган сунъий ёруғлик манбаиига ҳам кўпчилик ҳашаротлар мослаша олмадилар. Шундай қилиб, ёруғлик ҳашаротлар ҳаётига бир мунча сезиларли аҳамият касб этади, чунки у ҳашаротлар танасида рўй берадиган физик ва кимёвий жараёнларга ва ташқи муҳит билан алоқада бўлган модда алмашувларга таъсир кўрсатади. Ёруғликнинг асосий икки ҳусусиятига яъни, унинг интенсивлиги (ёритишига) ва спектрал таркибига эътибор қаратиш зарур. Маълумки, ҳашаротлар кўзининг спектрал сезувчанлиги одамларнинг бундай сезувчанлигидан маълум даражада фарқланиб, қисқа тўлқинларни ва қисман ультрагунафша нурланиш қисмларини ушлаб қолади. Қуёш радиациясининг ҳашарот танаси ҳароратига қанчалик юқорилигини 37-расмдан билиб олиш мумкин.

Модомики, ёруғлик ўсимликларга ҳаддан ташқари катта таъсир кўрсатар экан, бу албатта ҳашаротларга, айниқса ўсимликхўрларга билвосита жуда кескин таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, ёруғлик тўғридан-тўғри ва билвосита ҳашаротларнинг тараққий топишига ёки уларнинг яшашини қийинлаштиришга ва тур таркибини ва биоценозларда алоҳида турлар популяцияларини шаклланишига таъсир кўрсатади. 37-расм. Қичитқи ўт капалаги ( Vaness urticae L.) қуртлари тана ҳароратининг қуёш радиациясига боғлиқлиги (Стрельников бўйича): 1- тана ҳарорати соя ва қуёшда, 2- тана ҳарорати сояда , 3- ҳаво ҳарорати Азалдан маълумки, айрим ҳашаротлар фақат тунда фаоллашса, бошқалари кундузи, учинчилари эса ғира-ширада фаолашадилар. Чивинлар (Culiccidae) ёки москитлар Phlebotomus Rd. авлоди, кечқурунлари ва тунги соатларда; май қўнғизи ( Melolontha melolontha L.) кечқурун 9-10 дан уча бошласа, март қўнғизи ( M. afflicta Ball.) қуёш ботишида фақат ярим соат учса, кавказ мармар қўнғизи ( Polyphilla olivieri Cast.) қуёш ботгандан 5-6 минут ўтгач уча бошлайди. Кўпчилик ҳашаротлар, жумладан, капалаклар (Lepidoptera) тунги ва кундузги гуруҳлари мавжуд. Уларнинг айримлари, масалан, кўпчилик майхўр

(Sphingidae) капалаклар фақат ғира-ширада учадилар. Хонаки асалари ( Apis mellifera L .) фаоллиги тўғридан-тўғри ёрқин қуёш ёруғлиги билан боғлиқ. Ҳашаротларга ёруғликнинг бевосита таъсири камдан-кам ҳолларда кузатилади. Кузатишларга қараганда ёрқин ёруғликнинг чақнаши, масалан фотографик, айримда майда ҳашаротлар (ўсимлик битлари, пардасимонқанотлилар) нинг нобуд бўлишига олиб келади, бал к им бу ҳол асабий шок туфайли юзага кел са керак (Чернышев, 1996) . Ультрагунафшавий нурлантириш тупроқда, пўстлоқ остида ё ки ёруғли к ўтказмайдиган субст рат ларда доимий ҳаёт кечирувчи ҳашаротлар личинкаларига аниқ ўлдирувчи таъсир кўрсатади. Очиқ яшовчи ҳашаротлар тана қоплами пигментирланган бўлиб, кўпинча ёруғликни яхши қайтаради ва амалда ультрагунафша нурланишни ўтказмайди. Доимий ёрқин (1000 лк ортиқ) ёритилиш, қоидага биноан ҳашаротлар ҳаётчанлигига, айниқса вояга етган ҳашарот яшаш давомийлигига салбий таъсир ўрсатади. Аксинча доимий қоронғилик ҳашаротлар яшаши учун етарлича қулай бўлиши мумкин . Табиатда кундуз ги ёруғликка фаол турларда н , трихограмма , дрозофил а ёки ўсимлик битлари ни кўрсатиш мумкин (Чернышев ва б . қ., 1986 , Чернышев , 19 9 6). Э.Пу ли айнен (1964) ўрнатишича Meligethes aeneus F . қ ўнғизининг ёруғликка интенсивлик реакцияси 100% ҳаво нисбий намлигида максимал даражада ва минимал эса 0%. Ижобий интенсивлик реакцияси 20 0 С энг юқори бўлса, 30 0 С нолгача пасаяди ва 40 0 С салбийга ўтади. Эҳтимол қилинишича реверсия (қайтиш) таксиси қўнғизларга сояроқ ва намлироқ жойларни топишга ёрдамлашади.

15,5 дан 21,5 0 С оралиғида кўк капалак ( Nygmia phaeorrhoea L .) қуртлари доимо жуда ёритиладиган жойларида ушланиб туради, ҳаттоки ҳа рорат қўшни жойларга нисбатан паст бўлсада. Қарағай кўк тилла қўнғизи ( Phaenops cyanea F .) Белоруссияда турли типдаги қарағай ўрмонларга ўрнашади, аммо ёритилиш даражасига яқин уча с ткаларидагина яшайди (Воронцов, 1951). В.Н. Старк (1954) бўйича терак айнақаноти (Sesia apifromis Cler.) Воронеж областида куннинг турли муддатларида терак дарахтларида ўрмон четидан турли масофаларга ёруғлик интенсивлигига мос равишда тақсимланади (38-расм). Бундан ташқари, аниқланишича ҳашаротларнинг ёруғлик ва қоронғуликни афзал кўрган турларида бир неча градусга ҳарорат билан фарқланади (Боденгеймер ва Шенкин, 1928). Экспериментал ўрнатилишича, ҳашаротларнинг нормал суткалик фаоллик ритми, масалан, тут ипак қурти ( Bombyx mori L.) ва Хитой эман ипак қурти (Antheraea pernyi Guer) қуртларининг суткалик фаоллик ритмини сунъий ёруғлик режими билан ўзгартириш мумкин. Мур ва Колнинг (1921) тажрибаларида япон қўнғизи личинкалари (Popillia japonica Newm.) ёруғроқ юқори бўлган муҳитда тезроқ ҳаракатланганлар (5 градация ёрқин ёруғлик – 85 дан 3276 свеча (шам) ёруғлигида синалган).

38-расм. Терак ойнақаноти ёруғлик интенсивлигига боғлиқ ҳолда терак дарахтзорларига тақсимланиши. А-капалаклар тақсимланиши, Б-тупроқдан 0,5 м баландликдаги ёритилиш даражаси (Старк бўйича): 1 - соат 9 00 да, 2 - соат 11 00 да, 3 - соат 13 00 да Сэйли (1928) маълумотларига кўра, ниначи (Aeschna umbrosa Wlk.) личинкаларининг метаболизм суръати қоронғиликда аста-секин пасайган, личинкаларни узоқ муддат ёруғсиз муҳитда сақлаш, уларни ҳатто ўлимига олиб келган. Р.С.Ушатинскаяга (1961) мувофиқ Хитой эман ипак қуртида каталазанинг фаоллиги қисқа ёруғлик кунда юқоридир, цитохромоксидазаларнинг фаоллиги эса сукциносидазалар сингари, аксинча, узун ёруғлик кунда кўтарилади. Қуртлар узун ёруғлик кунда тезроқ ўсади ва қисқа ёруғлик кунда ўсган қуртларга нисбатан йирикроқ бўладилар, шундай бўлсада уларнинг ривожланиш муддатлари бир хилда қолади. Ҳашаротларнинг кўзларини анатомик ва физиологик ўрганиш кундузги ва тунги ҳашаротлар тузилиши бир хилда эмаслигини

кўрсатди. Кўзлар аппозицион типда, одатда кундузги ҳашаротларда ва суперпозицион типда, тунги ҳашаротларга хос, ажратилади. Аппозицион типдаги кўзларда омматидиялар (фасеткалар) ёруғлик нурларини ютувчи асосигача пигментлар билан ўралган, бундай кўзларнинг оптик узунлик системаси эса, унинг фокус масофасига тенг ва ретинуласи хрустал конусга бевосита жипслашади. Ёруғлик сезувчи ҳужайраларга фақат омматидий ўқи бўйлаб ўтувчи нурларгина етиб боради, бу ўққа ётиқ ҳолда тушадиган нурлар эса пигментларда ютилади. Бу ерда ҳосил бўладиган буюм акси тўла мозаик бўлади, чунки бу акс буюмнинг айрим майда аксларининг қўшилишидан (аппозициясидан) ҳосил бўлади. Қийшиқ тушган нурларнинг ютилиши буюмнинг тескари акси тушмай, балки тўғри акси тушишини кўрсатади. Суперпозицион кўз омматийдиларининг ён томонларини пигментлар ўраб олган, аммо бу пигмент остки конусларга қадар етиб бормайди. Бундай кўзлардаги оптик системанинг узунлиги унинг фокус масофасининг иккитасига тенг келади, ретинула эса хрустал конусдан анча узоқда туради. Ретинулага фақат ўқ бўйлаб ёки унга параллел ҳолда тушадиган нурларгина эмас, балки унга бурчак ҳосил қилиб тушадиган ва ёндош омматидийларга тушадиган нурлар ҳам етиб боради. Суперпозицион кўзнинг ҳар бир омматийдиси, хуlди аппозицион кўзники сингари, ҳар қайси буюмнинг фақат бир қисмини кўради, аммо бу қисмнинг ёруғлиги айрим омматидийлардан келадиган қийшиқ нурлар туфайли кучаяди. Суперопозицион кўзлар ҳам жисмнинг тўғри аксини кўради, бу акс ҳам айрим қисмлардан ташкил топган, яъни мозаикдир, аммо бу ерда акс этилган буюмлар уларнинг айрим қисмлари аксининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Бироқ, айтилганлар барча кундузги ҳашаротлар тунги вақтда кўра олмайди ва барча тунги ҳашаротлар кундузги ёрқин ёруғда кўзлари

қамашади деган фикрни билдирмайди. Омматидийларни ўраб оладиган ҳужайралардаги пигмент силжиб юриш қобилиятига эга, бу адаптацияланиш (мослашув), яъни ҳашарот кўзининг ёруғлик кучига мосланиш имкониятини туғдиради. Ёруғлик равшан бўлганда пигмент бир омматидийни иккинчи омматидийдан батамом изоциялаши мумкин ва тўр пардага етиб борадиган ёруғлик нурларининг миқдори камаяди. Шундай ҳашаротлар борки, улар деярли бир хилда кундузи ва кечаси ҳам тенг фаол бўладилар; буларга, масалан, Passalus cornutus Fab. қўнғизи ёки Antheraea pernyi Guer ипакчиси биринчи ёшдаги қуртларини кўрсатиш ўринлидир. Суткали турли фаолликдан ташқари тўлиқ ўзгарадиган кўпчилик ҳашаротларда, ғумбаклардан вояга етган ҳашаротларнинг очиб чиқиши қатъий равишда маълум соатларда ўрнатилган, бу ҳам маълум даражада ёруғлик шароитлари билан боғлиқ бўлиши мумкин. Жумладан, H. Bremer (1928) ўз тажрибаларида омбор куяси ( Tinea granella L.) ғумбакларини сақлашда ёруғлик режимини ўзгартира бориб, капалаклар учиб чиқишини бошқарди. Айрим тунламлар (Noсtuidae ) паразити – тахин пашшаси ( Ernestia consobrina Mg.) Ленинград областида соҳта ғумбаклардан эрталаб соат 4 30 мин ва 7 да орасида очиб чиқади (Яхонтов, 1927); жўқа (липа) арвох капалаги (Smerinthus tiliae L.) ғумбакдан ҳар доим туш вақтида, тут ипак қурти (Bombyx mori L.) кундузи соат 5 ва 8 орасида, Acherontia atrops L. арвох капалаги соат 16 ва 19 да кун ярмидан кейин ғумбакдан очиб чиқади (Стрельников, 1934). Rhyacionia bioliana Schiff. баргўровчиси Канадада ғумбакдан эрта тонгда, аммо лаборатория шароитида доимий ёруғликда ёки қоронғуликда сутканинг ҳоҳлаган соатида очиб чиқиши мумкин (Грин, 1965).

Ҳашаротларнинг ғумбаклардан очиб чиқиш соатларига албатта нафақат ёруғлик таъсир қилиши мумкин, ваҳоланки у билан бир вақтда содир бўладиган бошқа факторлар, айниқса ҳарорат ва намлик ҳам таъсир кўрсатади. Ёруғлик ҳашаротлар онтогенезнинг давомийлигига, личинкалик ривожланиш даврида уларнинг ҳаётчанлигига, серпуштлигига, жинсий органларининг ривожланишига, тухумларнинг уруғланишига ва тухум қўйишига таъсир қилиши мумкин. Хефец (1966) тажрибаларида Latheticus oryzae Water қоратанли қўнғизлар қоронғиликда ўз имагинал олди ривожланишини ўртача 33,3 кунда, ёруғликда эса ўша шароитда онтогенез фақат 37,7 кунда якунлади. Қоронғуликда 30 0 С ҳарорат ва 75- 85% нисбий намликда личинкаларнинг ўлими 3% дан ошмаган бўлса, ёруғда нисбий намлик 75% бўлганда уларнинг ўлими жуда юқори, 85% нисбий намликда (30 0 С ҳарорат) эса личинкалар ривожланишни якунламасдан тўлиқ нобуд бўлди. Ёрқин ёруғда ўстирилган ипак қурти капалакларининг тухум сони, қоронғилаштирилган шароитда ўстирилган қурт капалаклари тухум сонига нисбатан бир мунча кам бўлган. Айрим ўсимлик битлари ( Aphidodea) нинг жинсий балоғотга етиши ёруғлик етарли бўлганда тезроқ етишади; тилла қўнғизлар ( Buprestidae) дарахтларда тухум қўйишда, қуёшнинг ёрқин ёритилганлигини ҳуш кўради; тенгсиз ипак қуртида (Ocneria dispar L.) паразитлик қилувчи браконид яйдоқчиси Meterus versicolor Wesm. нормал уруғланиши учун қуёш ёруғлиги керак (Смис, 1926). Сувараклар (Blattodea) жинсий қўшилиши фақат қоронғиликда амалга ошади; аксинча Чопард (1920) бўйича бешиктерватлар (Mantodae) жинсий қўшилишда ёрқин ёруғликни афзал кўради.

Блунканинг (1914) тажрибаларида сув қўнғизи ( Dytiscus marginalis L.) тухумининг ривожланиши қоронғига нисбатан, ёруғликда сезиларли кўпроқ вақт бўлишини талаб қилди. Ёруғликнинг ғумбакка таъсири ўрнатилганда, жумладан, халтачи капалак (Psuchidae оиласи) ғумбагининг нормал ривожланиши учун кундузги ёруғлик зарур (Штандфус, 1896). Ҳашаротлар фототаксиси юзасидан ўтказилган кўп сонли кузатишлар шуни кўрсатадики, ёрқин ёруғлик ва унинг кучи катта аҳамият касб этади: жумладан, безгак чивини ( Anopheles maculipennis L.) кучсиз ёруғлик ёрқинида ёруғлик оптимумига эга (Беклемишев, 1944). Килляф ва Уэйдхас (1964) бошқа турдаги безгак чивинини ( A.quadrimaculatus Say.) ёруғлик интенсивлиги табиатда қуёш ботишига мувофиқ, бошқариладиган махсус камерада «қоронғилик фаоллиги» чақирилиб кузатилди. Melidethes aeneus F. қўнғизларининг ёруғликка ижобий реакцияси унинг логарифма интенсивлигига тўғри пропорционалдир (Полиайнен, 1964). Ёруғлик оптимуми ҳатто ижобий ва салбий фототаксис белгисида бўлсада, ҳашаротлар яшаш даврида уларга мос келадиган шароитга боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин. Беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) биринчи ёшдаги личинкаси ва ғўза саратони (Сhloropsalta ochreata (Mel.) биринчи ёшдаги личинкаси тухумдан очиб чиқиши билан ижобий фототоксикдирлар. Кейинчалик эса улар ёруғликдан четлашадилар (Яхонтов, 1934). Ёруғлик нурларининг турлик спектрал таркиби ҳашаротлар феъл- атворига бир хилда таъсир қилмайди. Аниқланишича, ҳашаротлар кўзи орқали қисқа тўлқинли спектр қисмини яхши қабул қилади, кўпчилик ҳашаротларда қизил нурлар ҳам қора ранг сингари қабул қилинади (Фриш, 1914, 1923 ва б.қ.). Ҳашаротлар ультрагунафша нурларни

ажрата оладилар (Кюн ва Поль, 1921). Турли организмлар ультрагунафша нурларининг ўзига хос акс этиш ҳусусияти ҳашаротларга тирик атрофни билиб олишга ёрдам беради (Мазохин – Поршняков, 1957). Сариқ, яшил нурлар, ультрагунафша нурлар энергиясига тенг бўлиб, ижобий фототаксис ҳашаротларни, ультрагунафша нурларга нисбатан 20 марта кучсиз жалб қилади (Мазохин – Поршняков, 1956). Ультрагунафша нурларнинг бундай ҳусусиятлари амалда фаунистик тадқиқотлар ва қишлоқ ҳўжалик зараркунандаларини ҳисобга олиш хизматида фойдаланилади. Турли рангдаги ёруғлик нурлари ҳашаротлар ривожланишига ҳам бир хилда таъсир этмаслиги мумкин. Тажрибаларда (Шох, 1880) айиқкапалак Arctia caja L. қуртлари гунафша ранг ойна билан қопланган каталакларда, ҳаворангга нисбатан тезроқ ривожланган. Ўз навбатида ҳаворанг ойна билан қопланган катаклардаги қуртларнинг ривожланиши қизил ойна остидаги қуртларга нисбатан тезроқ ривожланган. Тунги ҳашаротларнинг ой ёруғлиги билан фаоллиги азалдан маълум. Қоидага мувофиқ ой ёруғлиги кўпчилик турлар айниқса капалаклар учишига бир мунча чек қўяди (39-расм). Бунда улар ойли тунларда электр ёруғлигига ҳам ёмон жалб қилинади. Ой ёруғлиги таъсирида яшаш фаолияти холсизланишини чивинлар ( Culicidae ) мисолида исботланган (Мончадский, 1953).

39-расм. Ой нурининг тунги капалаклар учиш интенсивлигига таъсири (соат кечқурун 7 00 дан ғира-ширада, кечаси 10 45 гача – тўлин ойда) (Чатэн бўйича): 1 -капалакларнинг учиши, 2 -ҳавонинг нисбий намлиги Бошқа томондан дастлаб Ҳиндистонда, кейинчалик эса бошқа мамлакатларда кунликлар ( Ephemeroptera) учишининг интенсивлиги тўлин ой даврига тўғри келиши қайд қилинган (Гори, 1927). Кўпчилик ҳашаротларнинг ҳаётида кун ёруғлигининг давомийлиги муҳим аҳамият касб этади. Шу муносабат билан турли ҳашаротларга хос кўпгина экспериментал маълумотлар тўпланган. Ҳашаротларнинг ф о т о д а в р и й реакцияси маълум даражада уларнинг мавсумий ривожланиши диапауза ва диапаузадан чиқиш ҳолати орқали бошқарилади. Бу реакция Nephotettix cinctipes Uhler . саратони учун, Калорадо қўнғизи ( Leptinotarsa decimlineata Say ), Culex pipiens L ., Anopheles maculipennis Full . чивинлари, карам пашшаси ( Hylemyia brassicae Borche ), лавлаги пашшаси ( Pegomyia hyosciami Panz ), кўпчилик капалаклар ( Lepidoptera ), паразитик пардасимон қанотлилар Apanteles puparum L . ва ( Musca domestica L .) ва бошқа кўпчилик турли ҳашаротлар систематик гуруҳларига хосдир

(Данилевский, 1961; Заславский, 1984; Валкович, 1986; Чернышев, 1996 ва б. қ. ). Кўпчилик экспериментал маълумотларнинг кўрсатиши ча, фото давр кўпчилик кенг тарқалган бивольтин ва поливольтин ҳашаротларга хосдир. Аммо мавсумий цикллари кучсиз дифференциалланган ҳашаротлар ривожланишида, масалан уй пашшаси ( Musca domestica L .), гўшт кўк пашшаси ( Calliphora erythrocephala Mgn .), карам куя ( Plutella maculipennis Curt ) ларида куннинг узоқлик ёруғлиги таъсир кўрсатмайди. Моновольтин турларда, қоидага биноан ривожланиш циклига қатъий белгиланган ирсий ҳусусият ва кун ёруғлигини узайтирилиши диапаузани тўхтата олмайди (Когуре, 1933; Данилевский ва Гейспиц, 1948). Барибир айрим капалакларда ( Lepidoptera ), айниқса, қишловчи қуртлик стадиясида, масалан, айиқкапалаклар Spilosoma menthastri Esp . ва Arctia caja L . да эксперимент шароитларда улар диапаузасини кескин қисқартириш мумкин (Гейспиц, Данилевский 1957). С.Г. Бобинская (1966) тажрибаларида моновольтин ҳашаротларга тегишли кулранг ғалла тунлами ( Hadena sordida Bkh . ) да кундузги ёруғликнинг узайтирилиши қуртларнинг, айниқса тўртинчи ёшдан бошлаб улар ривожланишининг секинлашишига олиб келди ( 40- расм ) . Масалан, ҳарорат 18 0 С ва кундузги ёруғлик узунлиги 12 соат бўлганда қуртларнинг 1нчи ёшдан 7нчи ёшгача ривожланиши ўртача 44 кун (42 дан 49 гача), ўша ҳарорат ва 20 соат кундузги ёруғликда қуртларнинг ўртача ривожланиши 56 кунда (52-60 кун) тугалланади. 25 0 С ҳарорат ва 12 с о ат суткалик ёруғликда ривожланиш тезлашиб қуртларнинг 1-7 ёшгача ривожланиши ўртача 33 кунда (30 дан 37 кунгача), 20 соатлик ёруғликда эса ўртача 54 кун (41-69 кун) да якунланади. Кундузги

ёруғликнинг қисқартирилишига қарамасдан тунлам моновольтинлигига ҳалақит бермайди; қуртлар 8нчи ёшда ҳар қандай ёруғлик режимида ҳам диапаузага тушади. 51-расм. Кулранг галла тунлами қуртларининг турли ёруғлик кун узунлигида ривожланиш суръати (Бобинская бўйича): 1-суткалик ёруғлик узунлиги – 18 соат, 2- суткалик ёруғлик узунлиги – 12 соат (Ҳарорат 1-3 ёшдагиларда 26 о С бўлган, 4 дан 8 чи ёшлардагиларда – 18 о С) Ҳашаротларнинг фотодаврий реакцияси ҳатто кучсиз 1-3 лк ёруғликда ҳам вужудга келади (Шулл, 1929; Диксон, 1949; Вей ва Диксон, 1950; Данилевский, 1948; Chibа, 1967 ва б.қ). У ёруғлик интенсивлигига боғлиқ бўлмайди, чунки бу ҳолда ёруғликнинг кучи таъсир кўрсатмай, балки ёруғлик ритми (мароми), қоидага биноан ҳашарот турининг маълум бир ривожланиш фазасига таъсир этади. Айрим ҳашаротларнинг бир қанча ривожланиш фазалари фотодаврий таъсири остида бўлади. Жумладан, бу Колорадо қўнғизи (Leptinotarsa decemlineata Say), ҳамда қон сўрувчи чивинлар Culex pipiens L. Anopheles maculipennis L. личинка ва имаголарига таълуқлидир. Ўсимликларга ўхшаш иккита фотодаврий реакция (ўсимликлар қисқа ва узун кун) типи маълум, ҳашаротларда ҳам қисқа кунлик ва узун кунли фотодаврий типлари ажратилади. Узлуксиз ёруғлик (ҳамда ҳароратларни узлуксиз қоронғида ўстириш) шароити узун кунли фотодаврий типда вақт ўтиши билан, критик

мезонидан ошувчи шундай пайтда табиий, одатдаги муҳитда ҳашарот диапаузага тушади, ривожланишдан тўхтамайди. 41-расм. Узункун фотодаврий реакция типи (Данилевский бўйича): 1 - Laspeyresia molesta Busck., 2 - Pieris brassicae L., 3-Acronicta rumicis, 4- Leptinotarsa decemlineata Say 42-расм. Қисқакун фотодаврий типи (Данилевский бўйича): 1- Stenocranus minutus F. (Мюллер бўйича), 2- ипак қурти (Когур бўйича) Критик ёруғлик мезони кузги табиий ёруғлик режимига мосланганлигини акс эттиради. Ўртача иқлимда кўпроқ узун кунли фотодаврий тип тарқалган. Масалан б у колорад қўнғизига ( L . decemlineata Say ), карам оқ капалагига ( Pieris brassicae L .), шарқ мевахўрига ( Laspeyresia molesta Burck ) хос ҳусусиятдир ( 41 -расм ). Қисқа кунли фотодаврий тип, масалан, тўлқинқанотли Dasychira pudibunda L ., тунламлар Graphiphora triangulum Hufn , ёки тут ипак қурти ( Bombyx mori L .) га хосдир ( 42 -расм ). Бундай типда кеча-кундуз давом этадиган ёруғлик (ва қоронғуликда қуртларни ўстириш), аксинча қуртлар ривожланиши секинлашишига, айримда эса уларни диапаузага олиб келади, қисқа кун шароитида ҳашаротларнинг ривожланиши тезлашади. Фотодаврий реакция маълум бир ҳарорат чегарасида фаоллашади.

Умумий қоидага асосан диапаузани юқори ҳароратда тўхтатиш мумкин, аксинча, паст ҳарорат ҳашаротлар диапаузасига стимул беради (Чернышев, 1996). Ҳарорат диапазонида кун узунлиги ёруғлигининг ҳашаротлар диапаузасига таъсир к ўрсатиши ҳар хил ҳашаротлар турларида бир хилда бўлмайди. Юқори ҳароратда ҳашаротларни диапауза (уйқуга) ҳолатига ўтқазиш ҳар бир 5 0 С , кун ёруғлигини тахминан ўртача 1-1,5 соатга қисқартириш талаб этилади (Горышин, 1957). Аммо бу қонуният умумий эмас. Масалан, карам оқ капалаги ( Pieris brassicae L .), кескин ёруғлик мезони 15-26 0 С ҳароратда бир хилдир. Бундан ташқари ҳарорат ва кун ёруғлигини биргаликдаги айрим ўзгаришларида у ёки бу тур популяцияси таркиби тўлиқ диапаузага ўтмайди. Ш.М. Забиров (1961) тажрибаларида, масалан, лавлаги пашшаси ( Pegomyia hyosciami Panz ), соҳта пиллачалари 21 0 С ҳарорат ва 16 с 30 м сутка ёруғлик давомида 50% диапаузага, 12 соатлик ёруғликда 85% индивидлар диапауза ҳолатига ўтган ( 43 -расм). 43-расм. Лавлаги пашшаси фотодаврий реакциясининг ҳарорат билан боғлиқлиги (Забиров бўйича) Ҳар хил кенгликларда ҳаёт кечирувчи, шу кенглик фотодаврий ҳусусиятларига мослашган ҳашаротлар турли географик популяциялари, табиийки ҳар суткалик ёруғлик узунлигига бир хилда

таъсирланмайди. Масалан, Acronicta rumicis L. капалагининг сухуми популяцияси ғумбакларининг диапаузага ўтиши қуртлар фақат суткасига 15 соат ёруғликда, ҳолбуки белгород популяцияси учун кескин кун ёруғлигининг узунлиги 16-17 соат бўлганда кузатилади (Данилевский, 1957) (44-расм). 44-расм. Acronicta rumicis L . ғумбаклари турли популяциялар диапаузасининг кун ёруғлик узунлиги билан боғлиқлиги (Данилаевский бўйича): I-Сухуми, II-Белград, III- Витеб, IV-Ленинград популяциялари Олма қурти (Laspeyresia pomonella L.) Ўрта Осиё популяцияси қуртларининг 100% диапаузага чорловчи кун ёруғлик узунлиги 12 соатга тенг , ҳолбук и Ленинград атрофи популяциясининг тўлиқ диапаузага ўтиши 18 соатлик кун ёруғлигида кузатилади ( Шельдешова , 1965). Ҳароратдан ташқари , фотодаврий реакция ҳашаротлар озиқаси сифатига ҳам боғлиқ . Айрим тадқиқотчиларнинг ( Бабаян , 1958, Мкртумян , 1958, Севумян , 1957, 1962) кўрсатишича , гулхайри куяси (Gelechia malvella Hb.) г улхайри ўсимликлари етилган уруғлари билан озиқлангандан сўнг кузда диапаузага ўтади , ёзда қуртлар ўша ўсимликлар ёш тугунчалари , гуллари ёки барглари билан озиқланганда эса ҳашарот диапаузасиз ғумбакка айланади . Аммо диапауза жуда

кўпчилик ҳашаротларнинг ҳаётида муҳим ўрин олган , шунинг билан диапауза бир қаторда , ўсимлик маҳсулотлари билан озиқланмайдиган турдарда ҳам мавжуд ( Чернышев , 1996). Шунга қарамасдан кузда кун ёруғлигини қисқартириш ҳар қандай озиқа режимига ҳам қарамасдан куяни диапаузага ўтқазади, аммо кескин ёруғлик реакцияси турли ўсимликларда озиқланганда бир хилда бўлмайди. Кузда ғўзада озиқланганда кун ёруғлигини 13 с 20 минутгача қисқартирилганда диапауза вужудга келади. 45 - расмда кўсак қурти ( Helicoverpa armigera Hbn . ) яшил памидор мева ва ғўза кўсаклари билан озиқланганида унинг диапаузаси бошқарилишининг фотометрик ўзгариши кўрсатилган. Олдинги айтганларга асосан ҳашаротларнинг фотодаврий реакцияси атроф муҳитнинг намлигига ҳам боғлиқ. Озиқанинг таъсири масаласи унинг эскиришидан ташқари, кузги фотодаврий реакция озиқа ўсимлиги намлигига ҳам боғлиқ. Шунингдек, озиқа сезиларли равишда диапаузанинг вужудга келишида фотодаврга таъсир кўрсатади. Жумладан қисқа ёруғлик куни оддий олтинкўз (Chrysopa cornea Steph.) диапаузасини тезлаштиради. Аммо ҳатто узун кун ёруғлигида ҳам йиртқич озиқланадиган ўсимлик битлари етишмаслиги 60-80% олтинкўз индивидларини диапаузага ўтишига олиб келади (Tauber et al., 1984). Шунга ўхшаш ёзда ўсимлик битларининг етишмаслиги хонқизи қўнғизлари диапаузасини стимуллаштиради (эстивация). Эстивация бошланишидан олдин, қишки45-расм. Ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.) фототермик реакциясига озиқанинг таъсири (Горишин бўйича): 1- қуртлари помидор билан озиқланган диапаузадаги ғумбаклар, 2 -у ҳам ғўзада озиқланганда

диапауза бошланишидан олдингига ўхшаш бу қўнғизларнинг кўчишга (миграция) интилиши кескин ортади (Семьянов, 1986). Ҳашаротлар диапаузаси мавсумий ритмикаси айрим йил фасллари ноқулай шароитлар (ноқулай шароитлар ҳарорат, намлик, озиқа етишмаслиги бўлиши мумкин ва ҳ.к.) оғир инжиқликларига мослашишидир. Диапаузанинг бошланиши метаболизм ҳусусиятларини стимуллаштиради, диапаузадан олдинги даврда фотодаврий шароитнинг мавсумий ўзгариши эса ҳашаротларни диапаузага тайёрланиши тўғрисида ҳабардор қилади, гарчанд кун ёруғлигининг узунлиги ўз ўзидан ҳашаротлар ҳаётчанлигини тўхтата олмайди. Диапаузага кун ёруғлиги узунлигидан ташқари, личинкаларнинг ривожланиш тезлиги, рангли белгилари ва айрим (кўпчилик эмас албатта) ҳашарот турларининг ўлчами ҳамда кўпчилик ўсимлик битларининг миграцияси таъсир кўрсатиши мумкин. P . Kisimota (1959) тажрибаларида Nephotettix cinctipes Uhe. саратончаси личинкалари узунроқ кун ёруғлигида тезроқ ривожланган ва улардан жуда йирик имаголар туғилган. А.С.Данилевский ва К.Ф. Гейспиц (1948) тажрибаларида тўрт турдаги капалаклар қуртларининг ривожланиш тезлиги фотодаврийлик таъсири деярли кузатилмаган. Araschnia levana – prorso L. капалаги рангига кун ёруғлигининг узунлиги қайд қилинган. Шунга ўхшаш ходисалар айрим бошқа ҳашаротлар турларида ҳам ўрнатилган. Масалан, баргўровчи Peronea fimbriana Thnb.-lubricina Mn. қуртлари кун узунлиги шароитида ривожланганда капалаклар сариқ рангда бўлади, кузда эса ғумбаклардан қорамтир капалаклар очиб чиқади. Олдинроқ буни иккита тур деб ҳисобланган ва сариқ капалакни Р. lubricina Mn., қорамтирни эса P.fimbriana Thnb деб ҳисоблаганлар (Кузнецов, 1955).

Stenocranus minutus F. саратончасининг диапаузадаги насли, узун кун шароитида диапаузасиз ривожланганларига нисбатан йирикроқ бўлади (Мюллер, 1957). Euscelis plebejus Zett ва шу авлоднинг бошқа турларига кун ёруғлиги узунлиги нафақат уларнинг ўлчами ва рангига ва ҳатто эркаклари гениталиясини тузилишига ҳам таъсир қилади (Мюллер, 1957, 1958, 1959). Турли ўсимлик битлари кеча-кундуз электр ёруғлиги ва қоронғи шароитларида ўстирилганда (Маркович, 1923, 1924, Шулл, 1928, 1929), ёруғликда ўстирилган ўсимлик битларидан фақат қанотсиз индивидлар ваҳоланки 16 соат қоронғида ва 8 соат ёруғликда ўстирилган ўсимлик битлари личинкаларидан фақат қанотли индивидлар ҳосил бўлган. Табиий шароитда ҳарорат пасайиши билан ёруғликнинг мос равишда алмашиши бир оз кейинроқ ойларда кузатилганда, шунингдек қанотли мигрантлар ривожланди. Кейинчалик шунга ўхшашликни бир қанча бошқа ўсимлик битлари турларида ҳам қилинган, шунинг билан бир қаторда айниқса кун ёруғлигининг қисқариши тирик туғишдан ўсимлик битларини тухум қўйишга ўтишига олиб келади (Банмезон, 1951, Вильсон, 1938, Кентен, 1955, Лиз, 1959 ва б.). Г.Х. Шапошников (1959) Dysaphis C.B. ўсимлик битлари авлодини ўргана туриб, шунингдек кузги ўсимлик битларида мигрантларнинг пайдо бўлиши кўп ҳолларда сутка давомида қоронғиликнинг узайиши ва ҳароратнинг пасайиши билан юзага келишини қайд қилди. И.Девидсон (1924) тахмин қилишича кун узун ёруғлигида қанотли ўсимлик битларининг ҳосил бўлиши озиқланадиган ўсимлик фотосинтези орқали билвосита ёруғлик таъсирида бўлиши мумкин. В.В. Яхонтовнинг (1956) Aphis gossypii Glov. ва A. craccivora Koch. ўсимлик битлари устида ўтқазган тажрибаларида, уларда қанотли индивидларнинг вужудга келиши ва кейин миграцияси ҳар қандай

яшаш шароити ёмонлашганда юзага келган. Кузги кун ёруғлигининг қисқариши ва ҳароратнинг пасайиши, албатта яшаш шароитини ёмонлаштиради, айниқса улар озиқа ўсимликлари орқали таъсир қилади. Тупроқ ҳашаротлари ва дарахтлар поялари ичида яшовчи ҳашаротларда фотодаврий реакция кузатилмайди (Горышин, 1957), аммо фотодаврий реакция мевалар ичида яшайдиган Шарқ мевахўри ( Laspeyresia molesta Busck.) да исботланган, бунинг устига қуртлар 32 лк паст бўлмаган ташқи ёруғликни қабул қила олади (Диксон, 1949). Шамол ҳашаротлар ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Ҳашаротларга шамолнинг катта таъсири, боғлиқлигини, ундан жуда кучли даражада ҳаво буғланиши кучининг боғлиқлиги, шундай экан бу таъсир ҳашаротларни атроф билан сув алмашишига яқиндан боғлиқдир. Айрим ҳашаротлар озиқланишига шамолнинг таъсири қайд қилинган. Масалан, қир чигирткаси ( Colliptamus turanicus Tarb.) личинкалари кучли шамолда эрталаб кечроқ озиқланишни бошлайдилар. Шамолли об-ҳавода улар ҳаво ҳарорати 20 0 С гача бўлганда, кучли шамолда эса ҳаво ҳарорати фақат 28 0 С озиқланадилар, ваҳоланки эрталабки шамол сезиларсиз бўлганда, уларнинг озиқланиши 16-18 0 С ҳароратдаёқ бошланади (Лепешкин, Зимин ва Спасский, 1931). Кўпчилик ҳашаротлар кучли шамолда умуман озиқланиш имкониятидан маҳрум бўладилар ва шамолдан ҳимояланган жойларга бекинадилар. Ҳашаротларнинг тарқалишида шамолнинг таъсири адабиётларда кўпгина маълумотлар мавжуд. Майда ҳашаротлар (ўсимлик битлари, майда капалаклар ва ҳ.к.) қисқа муддатда шамол ёрдамида узоқ масофаларга олиб бориб ташланиб, қулай муҳит шароитига тушиб, у ерда ўрнашиб олиши мумкин. Масалан, ғўза куяси (Pectinophora

gossypiella Saund) ни 1 км баландликда Мексикадан АҚШ га кўчирган ҳолатлар маълум. Қайд қилинишича (Бернер, 1927) мураккабгулдошлар ўсимлик бити ( Brachycauda helichrysi Kltnb.) ва бошқа бир қанча ўсимлик битлари турлари бир кун давомида материк Шимолий денгиз Меммерт оролларидан 20 км масофада ёпирилганлиги, бир кун олдин эса бу ўсимлик битлари мутлақо бўлмаганлиги кўрсатилган. Кола ярим оролларидан Шпицберген қор массивларига шамолда ўсимлик битларини кўчиб ўтилган ҳоллари ҳам белгиланган. 1959 йил 4 майда кучли шамолдан кейин АҚШнинг Миннесота штатида ғалла бити (Schizaphis gramina Rond.) ва арлекин (Murgantia histrionica Habn.) қандаласи аниқланган, улар бу штатнинг доимий яшовчилари эмас эдилар, арлекин қандаласи эса олдин бу ерда умуман бўлмаган. Бу иккала ҳашарот турлари Канзаснинг анча жануброғидан – Шимолий чегарасигача тарқалган (Годзон ва Кук, 1960). Братск шаҳри яқинида шамол орқали тўсатдан майда чивинлар (Simuliidae) нинг оммавий тўпланиши кузатилган бўлиб, уларнинг кўпайиши учоғи бу ердан 50-60 км масофада бўлган (Гербельский, 1964). Кучли шамол узоқ масофага нафақат майда ва енгил ҳашаротларни тарқатади. Уполу оролида (самоа архипелаги) кучли гирдобли шамол йирик ва оғир шохли (Orystes sp.) қўнғизларни айримда оролнинг жануби-шарқидан, шимолий ғарбига оммавий кўчириб ўтқазади. Картошка колорадо қўнғизи (Leptinotarsa decemlineata Say.) (Богданов-Катьков, 1947 ва б.қ.), ўтлоқ парвонаси ( Pyrausta sticticalis L.) (Мельниченко, 1934) ва бошқа айрим ҳашаротларнинг тарқалишида шамолнинг аҳамияти яхши ўрганилган. 2012 йил июл ойининг иккинчи ярмида кучли шамол Хоразм, Бухоро, Навоий вилоятларига Ўзбекистон фаунасига хос бўлмаган мирид қандаласи ( Orthotylus eleagni Jak.) кўчириб жуда йирик галаларни

келтириб ташлаши туфайли ҳашарот турар жойлар ва биноларга қалин тарқалган (муаллифлар маълумоти). Кучли шамол бўлиб турадиган жойларда қоидага биноан қанотли ҳашаротлар таркиби жуда сийраклашиб қолади. Жумладан, Шимолий денгиз Фризланд оролларида, одатдаги континентнинг унга яқин жойларида шамоллар таъсирида кўпчилик кундузги капалаклар ( Pieris, Vanessa ва б.қ.) ва айрим сирфид ( Syrphidae ) пашшалари учрамаганлиги қайд қилинган, Фризланд оролининг Галлигенда фақат 24 турдаги ҳашаротлар аниқланган. Шамол ёрдамида нафақат вояга етган ҳашаротлар кўчириб ўтқазилади ваҳоланки личинкалари ҳам кўчирилади, бунга уларнинг танасидаги узун туклар ёки улар ажратадиган ўргимчак иплари ёрдам беради. Масалан, Европада, Осиё ва Америкада бир неча бор узоқ масофаларга тенгсиз ипак қурти (Ocneria dispar L.) қуртларининг шамолда кўчирилганлиги қайд қилинган. Бир неча бор шамолда қалқондор ( Coccidae ) лар биринчи ёшдаги личинкаларнинг ҳам кўчирилганлиги кузатилган. Saissetia oleae Bern.нинг дайди личинкалари (кўпинча қалқондорларнинг биринчи ёшдаги личинкаларини шундай деб юритилади) шамолдан кейин улар тухумдан чиққан (туғилган) жойлардан 450 футгача масофаларда клейли қалқонларда ушланган (Куэйл, 1916; Бондарев, 1928 ва б.қ.). Шамол кўпинча ҳашаротлар учиш йўналишини белгилайди. Бир хил ҳашаротларда анемотаксис (яъни улар кўпинча шамолга қарши учадилар) ижобий, бошқаларида салбий анемотаксис (улар шамол йўналиши бўйича учишни маъқул кўрадилар) ҳусусият мавжуд. Масалан, олхўри узунбуруни ( Contrachelus nenupar Hbst.) шамолга қарши (Хюрд, 1920), ўтлоқ парвонаси (Pyrausta sticticalis L.) аксинча, шамол йўналиши бўйича (Мельниченко, 1934), шунингдек чигирткалар

(воҳа, қир, яримлалми, отбосар) ва темирчакларнинг ҳам шамол йўналиши бўйича учиши қайд қилинган (Хамраев ва б.қ., 2008). Муссон шамоллари йўналишида саҳро чигирткаси (Schistocerca gregaria Forsk.) олисларга миграция қилади (Шербиновский, 1952). Албатта, ҳашаротларнинг учиш йўналишини нафақат анемотаксис ва бошқа таксислар (жумладан, термо-, гигро-, хемотаксислар) ҳам аниқлайди. Кузатишларга (Пултон, 1921) қараганда бир капалак турининг ўзи 18 ҳолларда шамолга қарши, 9 ҳолларда – шамол йўналиши ва 4 ҳолда – шамол йўналишига перрендикуляр равишда учган. Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, шамол ҳашаротларнинг кўчиши ҳамда уларнинг географик тарқалишида муҳим аҳамият касб этади. Шамолли жойларда ҳаёт кечирувчи ҳашаротлар морфологик мослашиш белги ва феъл атворида ҳам мослашиш ҳусусиятига эга бўлади. Шундай қилиб тез-тез кучли шамолли ерларда (масалан, Оклендс, Жанубий Джорджия, Кергуелен оролларида) қанотсиз ҳашаротлар формалари ҳукм сурадилар. Тибетда Parnassius авлоди капалаклари шамолли об-ҳавода учмайдилар, безовта қилинганлари қисқа учишдан кейин кўчадилар ва қанотларини ёзиб тупроққа босиб ётадилар (Хингстон, 1925). Кучли шамолли худудларда бекинган участкаларда туришни афзал кўрадилар. Муҳитнинг бошқа метеорологик (ҳарорат, намлик, ёғингарчилик, ёруғлик, шамолдан ташқари) факторлари ҳозирга қадар етарлича ўрганилмаган. Аммо маълумки кўпчилик ҳашаротлар ҳаво атмосфера босимининг ўзгаришига жавоб берадилар. Масалан, қалдирғочлар яқинлашаётган ёмғир ёки бўрондан ҳабар берадилар, чунки улар бу

вақтда ердан пастлаб учиб ҳашаротларни қувғин қиладилар. Чумолилар бўрондан олдин чумоли уяси чиқиладиган тешикларини бекитадилар. Саҳро чигирткаси (Schistocerca gregaria Forsk.) юқори атмосфера босимли зонасидан паст босимлик худудларга миграция қилади. Н.Пановнинг (1911) хабар беришича Celerio livornica Esp. бражник капалагининг очиқ осойишта ҳавода қирғоқдан олис денгиз тепасида пайдо бўлишини денгизчилар қаттиқ шимоли-шарқ шамоли хабарчиси деб ҳисоблайдилар. Денгизчилар бу капалакни ҳатто шимоли-шарқ шамол капалаги деб ҳам атайдилар. Омбор узунбуруни (Stophilus granaria L.) нинг салбий фототаксиси атмосфера босими кескин ошганда, унинг сусайиши босим пасайганда кузатилади. N.E.Flitters, (1963) кузатишларича атмосфера босимининг кескин тушиши (“Карла” бўронида) турли ҳашаротларнинг (Periplaneta аmericana L., Blaberus giganteus L., Aedes aegypti L., Anastrepha ludens Loew., Stomoxys calcitrans L.) лаборатория ва очиқ табиатдаги фаоллиги жуда сезиларли даражада ошади. Атмосфера босими, шамол сингари ҳаво парланиш кучини ўзгартира бориб, ҳашаротларнинг муҳит билан иссиқлик ва сув алмаштиришига акс этиши керак (Яхонтов, 1969). Манбаларда булутли ҳаво ҳашаротлар фаоллигига салбий фактор сифатида таъсир этиши қайд қилинган. Аммо кўпчилик ҳолларда булутли ҳавони, шу билан бирга бўладиган бошқа факторлар таъсиридан (ҳарорат ва ҳ.к.) ажратиб бўлмайди. В.И.Сычевская ва В.С.Шайдуров (1965) ларнинг ўрнатишича булут қуёш юзини узоқ вақт қоплаганда радиация нурининг тарқалиши ҳисобига Phormia terra-novae R.D. Calliphora uralensis Vill. пашшаларининг тана ҳарорати Шарқий Памирда булутни қоплаш ҳусусиятига кўра ҳаво ҳароратидан 3-8 0 С юқори бўлиши мумкин.

Мабодо, ҳаво очиқ бўлиб сузиб юрувчи булутлар қуёш бетини қопласа бу пашшаларнинг тана ҳарорати тезда тушади. Сўзсиз булутнинг ёруғлик фактори билан алоқаси бор. Ҳатто қуёшни вақти вақти билан булут қопласа, бу бирданига озиқланиш интенсивлигига ва кўпчилик ҳашаротларнинг ҳаракатига акс этади. Юқорида келтирилган муҳитнинг барча физикавий факторлари, биргаликдаги турли комбинациялари ҳар-хил ерлар иқлимини белгилайди, шунинг учун улар комплекс таъсирини ҳисобга олганда ҳашаротларга иқлимнинг таъсири тўғрисида гапириш мумкин. Модомики, тропик худудларнинг иқлими, субтропик худудлар иқлимига, айниқса юқори кенгликлар иқлимига нисбатан метеорологик шароитининг аксарияти доимий ҳусусиятига эга бўлиши, комплекс физик факторларнинг ҳашаротларга таъсири тропиклардан шимолга ва жанубга бир мунча мавсумий ўзгаришлари ва кўпроқ турли характерга эга бўлишига мойилроқ бўлади. Ер шарининг ҳар қандай қисмида иқлим доимий қолмайди. Ер шарининг кўп асрли геологик даврини қамраб олган иқлим ва ўзгаришларидан (музликлар, музликлар ораси даврлари ва ҳ.к.) ташқари, унчалик катта бўлмаган, нисбатан даврий такрорланадиган иқлим ўзгаришлари ҳам маълум бўлиб, улар қуёш даврий фаоллиги билан боғланган. Бу йилларда қуёш майдони доғлари қуёш радиацияси интенсивлигини, айниқса қисқа тўлқинли нурланишларини кучайтиради. Қуёш доғланишлари максимал ва минимал даврларида тропикларда ҳароратнинг тебраниши 0,6 0 С атрофида кўтарилиб, унинг амплитуда тебраниши жануб ва шимол йўналишига қараб камаяди. Қуёш доғланишлари даврида атмосфера босими ва ёғингарчиликлар айрим минтақаларда ортади, бошқаларида аксинча камаяди. Албатта буларнинг ҳаммаси ҳашаротлар ҳаётида ўз аксини кўрсатади.

Ҳақиқатан ҳам, 11-йиллик даврларда айрим ҳашаротлар миқдорий сонининг тебраниши кузатилган. Қуёш доғланиши майдонининг ошиши билан саҳро чигирткаси ( Schistocerca gregaria Forsk.) нинг ҳар 11-13 йилда унинг табиий ўчоқлари ҳисобланган Ҳиндистон ва Покистонда оммавий кўпайиши бу ерларга арктик ҳавонинг бостириб кириши туфайли ёғингарчиликнинг ортиши туфайли юзага келади. Бир ёғингарчилик йилининг бўлиши, чигиртка миқдорий сонини 40 марта ошиши учун кифоя қилади. Мунтазам икки ёмғир йили бўлса унинг миқдорий сони 1600 марта кўпайиши мумкин (Боденгеймер, 1929; Щербиновский, 1952). Шунга ўхшаш 11-12 йиллик даврийлигида Франция ва Бельгияда пўстлоқхўр қўнғизларнинг қайроғочда кўпайиши кўрсатиб ўтилган. Melanoplus spretus Walsh. чигирткаси оммавий кўпайишининг такрорланиши, одатда 11 йилдан кейин қуёш минимум доғланиши даврларига тўғри келади. Colias croceus Fourc. ва Acherontia atropos L. капалакларининг оммавий миграцияси ҳар 11 йилда рўй беради. Шунингдек Брюкнеров деб номланган 35-йиллик иқлимий давр ҳам маълум. Бу даврларнинг характерли белгиси жуда қуруқ ва иссиқ ва кўп ёғингарчиликнинг жуда совуқ билан келиши ҳар 35 йилда такрорланади. Рохиба ( Lymanthria monacha L .) капа л агининг оммавий кўпайиши тўғрисидаги уч юз йиллик маълумот (Цедербауэр, 1911) нинг ўрнатилишича бу ҳолат қуруқ ва иссиқ йилларга тўғри келиб, кўпчилик ҳолларда тебранишлар билан Брюкнеров даврига мос келади. Буни М.Г.Хонис ло мов ва бошқалар (1962) тадқиқотлари рад этади. Уларнинг ўрнатишича, рохиба капалагининг оммавий кўпайиш алоқалари намгарчилик ва серёғин йилларига тўғри келган. 200 йиллик маълумотларни (Газов, 1925) таҳлил қилиш Tottrix viridana L . баргўровчисининг оммавий кўпайиши Брюкнеров даврининг (17 йил)

ярмига яқин келади. Академик Н.М.Кулагин (1921) Европа мамлакатларидаги XVIII ва XIX асрга оид айрим чигирткаларнинг миқдорий сонини таҳлил қилиши бу гуруҳ ҳашаротларнинг қатъий даврийлик оммавий кўпайишини рад этади. Шунга қарама й, барии-бир тўқай чигирткасининг кўпайишида айрим даврийлик - 7-9 йилда бир марта оммавий кўпайиши белгиланганлиги тўғрисида профессор Л.З.Захаров (1950) ўз охирги хулосасини айтган. 7-9 йил Брюкнеров чорак даврига мос келади. Ҳашаротлар ҳаёти д а иқлимий даврийликнинг таъсири тўғрисида ҳали маълумотлар етарлича эмас. Ҳашаротларга физик муҳит факторларининг таъсирини ҳисобга олганда жуда кўпчилик ҳолларда шуни унутмаслик керакки, метеорологик шароитлар алоҳида, бир-бирига ҳатто ёнма-ён жойлашган ерларда ҳам бир хилда бўлмайди. Масалан, ҳаво ва тупроқнинг ҳарорати, намлиги ҳамда шамолнинг кучи, инсоляция ва б.қ. бир тепаликнинг ўзида ҳам бир хил эмас. Ердан бир неча метр баландликда м е терологик шароитлар ҳашаротлар яшаш зонасига нисбатан бир мунча бир хилдир. Одатда тупроқдан 2 м баландликдаги кундузи қиздирилган ҳаво сақланиб қолинмай юқорига кўтарилиб, бир мунча оғир ҳаво билан енгилгина алмашинади. Ер юзасидаги кундузи қиздирилган ҳаво узоқроқ муддатда сақланади. Тунги тупроқ юзаси совуган ҳаво қиздирилган ҳаво билан тўқнаш келганлиги туфайли, кундузи ҳавонинг қизиши секин рўй беради. Тупроқ юзасида кундузи ҳарорат бир мунча юқори ва кечаси эса юқори баландликка нисбатан паст бўлади. Тупроқ юза қисмига яқин намлик, айниқса нисбий намликка алоқаси бўлса жуда юқори бўлади, аммо кундузги нисбий намлик сезиларли фарқланади.

Ер юзасига яқин ҳаво қатлами ва айрим специфик территория участкалардаги комплекс м е теорологик шароитлари бу жойлардаги м и к р о и қ л и м н и белгилайди. Иқлим элементларига, айниқса микроиқлимга ўсимликлар сезиларли таъсир кўрсатади. Ўсимликлар қоплами тупроқ юзасини кундузги қизиши ва тунги совушига тўсқинлик қилади, ер юзаси яқин қисми нисбий ва абсолют намлигини оширади, ёмғирда тупроқни ивиб кетишини, баҳорда қорнинг эриб кетишини секинлаштиради ва ҳ.к. Ўрмонларда ва боғларда, айниқса дарахтларнинг шоҳ-шаббалари микроиқлимга сезиларли таъсир кўрсатади, қуёш нурларини ушлаб қолади, тупроққа тушадиган ёғингарчилик миқдорини камайтириб, қор қопламининг зичланишига тўсқинлик қилади, баҳорги қорнинг эриб кетишини кечиктиришда афзаллик кўрсатади. Кундузи дарахт шаббалари остидаги ҳарорат ёзда улар тепасидаги ҳарорат га нисбатан паст, тунда эса аксинча юқори бўлади. Ўрмонларда ш амолнинг кучи ҳам воҳага нисбатан пасайган бўлади. Ўрмонлар, боғлар, бутазор ва ўт- ўлан ўсимликлари орасидаги микроиқлим учун махсус – ф и т о и қ л и м термини қўлланилади. Фитоиқлимнинг ўрмонлар д а тарқалган ҳашаротларга таъсири А.И.Воронцов (1960, 1995) томонида батафсил ёзилган. Ўтган асрнинг 60-70 нчи йилларидан бошлаб Lindauer , Martin , 1968, (Чернышев, Meetzko , X . Mlletzko , 1974, Gould , Oth , 1978) ҳашаротларга ернинг магнит майдони ва сунъий магнит майдонининг таъсири тўғрисида маълумотлар пайдо бўла бошлади. Айрим ҳашаротлар маълум даражада магнит кучланиш йўналишида ориентация (мослайди) қилади. Магнит майдони нафақат ориентация туфайли қабул қилинади. Тажрибалар нинг кўрсатишича ўргатилган (дрессировка қилинган)

асаларилар шарбат қуюлган косача остига кучсиз магнит майдони манбаи қўйилганда уни излаб топиш қобилиятига эга (Чернышев, 1996). Sarcophaga , Calliphora , Lucilia вояга етган пашша зотлари шамолсиз ёки кучсиз шамолли об-ҳавода, одатда учгандан кейин қўнганда шимол жануб ёки Шарқий-Ғарб йўналишида узунасига ўқи бўйлаб ўрнашади. Саркофаглар тинч ҳолатда қўнган ҳолат йўналишини сақлашга ҳаракат қиладилар. Тана ўқи бўйича ўрнашган ерида эслатиб ўтилган пашшалар йўналишининг ўзгариши қоидага мувофиқ кескин 90 ёки 180 0 сакрашда рўй беради. Ориентация магнит йўналиши кучланишларига боғлиқ ҳолда термитларда ( Isoptera ) ҳам аниқ ифодаланади. Масалан, 1962 йил кузатишлар (Беккер, 1963) Macrotermes ва Odontotermes термитлари ҳамма вақт термит уяларида шарқий-ғарб йўналиши бўйича ўрнашиши ни кўрсатди. Термит уяси ағдарилган тақдирда, бир неча соатдан кейин улар тинч ҳолатда олдинги йўналишни эгаллайдилар. Магнит майдони таъсири олиб ташланганда, темир қутида жойлаштирилган термитлар, ариентациялаш қобилиятини йўқотганлар. Магнит ёрдамида сунъий магнит майдони ҳосил қилинганда 15 минутдан кейин термитларни маълум перпендикуляр ёки магнит майдонига параллел ҳолатда ўрнашишига мажбур қилган. Магнит майдонларининг биологик таъсири 2 нчи халқаро симпозиумида G . Beckep (1963) нинг ҳабар қилишича кўпчилик ҳашаротлар учиш бошланишида ва унинг оҳирида асосан шимолий- жануб ёки ғарб-шарқ йўналишида ҳаракат қилади. Дрозофил пашшачаси магнит шимолий ва жанубий п о люсига йиғилади. Магнит майдони жуда кучли равишда ҳашаротлар фаоллигини бостиради.

46-расм. Сунъий магнит майдон таъсирида май қўнғизлари ориентацияси (Шнейдер бўйича) (матнда тушунтирилган) F.Schneider (1963) диққат билан пухта ўтқазган тажрибаларида май қўнғизи (Melolontha melolontha L.) Петри ликобчасида горизантал ҳолатда ўрмалаётган вояга етган ҳашарот ликобча остига магнит жойлаштирилганда (46-расм) магнит майдони кучланиш йўналиши бўйлаб маълум йўналишларда тўхтаб қолган. Қўнғизлар одатда улар тана ўқига нисбатан икки ўзаро перпендикуляр ҳолатни афзал кўрадилар. Ликобчалардаги афзал кўрадиган секторлари доимий бўлмайди, вақти-вақти билан соат стрелкаси йўналиши бўйича жойини ўзгартиради. Айрим секторлардан қўнғизлар ўзини четга олса, бошқалари маълум даражада географик ориентирланганни, афзал кўрадилар. Нисбатан унчалик катта бўлмаган (4 0 ) сунъий магнит майдони секторининг силжиши қўнғизлар афзал жойланиш ҳолатини сезиларли даражада ўзгартиради.

Қўнғизлар афзал кўрадиган жойланиш магнитнинг айланиш тезлигига ҳам боғлиқ.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 203. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири