Популяция сони динамикасининг қонуниятлари. Популяцияни математик моделлаш - Zoologiya - Referatlar

Популяция сони динамикасининг қонуниятлари. Популяцияни математик моделлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2185 KB

Ko'chirib olish

Популяция сони динамикасининг қонуниятлари. Популяцияни математик моделлаш Атроф-муҳитнинг барча биотик ва абиотик омиллари ҳашаротларнинг серпуштлиги, ҳалок бўлиш суръати ва онтогенезининг тезлигига таъсир қилганлиги сабабли уларнинг популяцияси сонига катта таъсир кўрсатади. Ҳашаротлар сонининг ўзгарувчанлиги қайсидир даражада популяциянинг яшовчанлигини белгиловчи ирсий ҳусусиятларининг ўзгаришига ҳам боғлиқдир. Популяция зичлигини белгиловчи ташқи ва ички омилларнинг барча комплексини 88-расмда келтирилган схема кўринишида бериш мумкин. Организмлар сони ўзгарувчанлиги қонуниятлари ҳақидаги масала замонавий экологиянинг марказий масалаларидан бири ҳисобланади. У нафақат ўта муҳим назарий, балки амалий аҳамиятга ҳам эгадир. Қишлоқ хўжалиги, ўрмончилик ва соғлиқни сақлашда зарарли ҳисобланган ҳашаротларнинг оммавий кўпайишини олдиндан кўра билиш, баъзида эса уни тўхтатиш имконияти унга боғлиқ бўлганлиги учун ҳам у амалий энтомологияда ўта муҳимдир.

88-расм. Ташқи муҳит омиллари ва ирсий ҳусусиятларнинг популяция сонига таъсир этиш схемаси (Олли, Эмерсон, О.Парк, Т.Парк ва Шмидт бўйича) 89-расм. Қарағай одимловчиси, қарағай тунлами ва қарағай иапк қурти Шёнебек ва Колпин популяцион эгри чизиқлари (Швердтфегер бўйича) Ҳозиргача ўрганилган авж олиб кетиш ҳусусиятига эга бўлган барча ҳашаротлар популяцияси сонининг ортиши ва камайиши бирмунча

тўғри даврийлик билан такрорланиши, шу билан бирга ялпи кўпайишдан сўнг популяция зичлиги тез ва кескин камайиши аниқланган. Бунга 1911 йилдан 1940 йилгача Гросс Шёнебеке ва Колпине (Берлиндан 45 км шимолийроқ ва жанубий-шарқийроқ) да қарағай ипак қурти (Dendrolimus pini L.), қарағай тунлами (Panolis flammea Schiff.) ва оққарағай одимчиси (Bupalus piniarius L.) лар сонининг ўзгарувчанлиги тўғрисидаги 89-расмдаги график тарзда берилган маълумотлар мисол бўла олади. Афсуски, бундай маълумотлар узоқ вақтлардан бери ҳашаротларнинг бор-йўғи бир нечта турлари ва бир нечта географик пунктлар учун мавжудлигича қолмоқда. Шунинг учун ҳам улар популяцияси сонининг қонуний даврий ўзгарувчанлигини белгиловчи механизмни тушунишнинг ўзи ҳозирги вақтга келиб ҳам етарли эмас ва экологлар ушбу масала бўйича баҳслашиб келадилар. Мазкур мунозара кейинги йилларда кўплаб тажриба тадқиқотларини ўтказишга сабаб бўлди. Экологлар мактабларидан бири (Рубцов, 1948, 1953 и др.; Теленга, 1950, 1953, 1956 ва б.қ.; Томпсон, 1922—1956; Никольсон, 1958; Холдинг, 1959; Хюберт, 1962, Яхонтов, 1969; Черныешев, 1996; Хамраев, 2011 ва кўплаб бошқа муаллифлар) ҳашаротлар сонининг циклик ўзгарувчанлиги механизмини деярли (ёки бутунлай) популяция зичлигига боғлиқ бўлган муҳит омилларигина белгилаб беради, деган фикрни билдирган. Улар ўзларининг фикрларини ёрқин исботи сифатида кўп йиллардан бери қишлоқ хўжалиги экинлари зараркунандаларига қарши кимёвий кураш олиб борилаётганлигини келтирганлар (Никольсон, 1958 ва б.қ.). Кимёвий курашишда (лаборатория ва лаборатория-дала шароитидан ташқари) дала ва боғлардаги ҳашаротлар сонини жуда ҳам кучли камайтириш мумкин,

лекин инсектицидлар тез-тез интервал оралиғида қўлланилмаса, у ҳолда зараркунандалар сони тезда яна аввалги ҳолига қайтади, чунки қолган зараркунандаларнинг кўпайиш суръати уларнинг табиий ўлими суръатидан юқори бўлади. Кўп йиллардан бери қишлоқ хўжалиги энтомологияси амалиётидан яхши маълумки, кимёвий курашиш усуллари қўлланилганидан кейин айрим зараркунандалар тез орада аввалги сонидан ҳам ортиқ кўпаяди, чунки инсектицидлар айрим вақтларда зараркунандаларнинг ўзидан кўра уларнинг паразит ва йиртқичларини нобуд қилади. Никольсон (1958) бу ҳодисани “кимёвий усулнинг инкор этиб бўлмайдиган характерли белгиси” деб номлаган. 1960 йилда Вена шаҳрида бўлиб ўтган XI Халқаро энтомология Конгрессида Новак ва Шкуравилар Чехословакияда кичик майдонни эгаллаган қанд лавлаги экинларида ушбу далаларга ДДТ дусти билан ишлов берилганидан 3-5 кундан кейин ҳаттоки яхши учмайдиган ва уча олмайдиган ҳашаротлар сони қайта тикланганлигини маълум қилганлар. Худди шундай ҳолат картошка далаларида колородо қўнғизида (Leptinotarsa decemlineata Say.) учун ҳам кузатилган. Катта массивдаги далаларга инсектицидлар билан ишлов берилганда ҳам ҳашаротлар сони узоғи билан кейинги вегетацион мавсумгача камайиши мумкин. Ушбу қараш тарафдорлари популяция зичлигига боғлиқ бўлмаган омиллар қанчалик аҳамиятга эга бўлмасин (масалан, қишда совуқдан кўпчилигининг нобуд бўлиши ва х.қ.), маълум даражада тасодифан таъсир қилиши мумкинлигини исботлаганлар. Бунинг сабабини қуйидагича тушунтирганлар: агар улар популяция зичлигини бошқаришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўладиган бўлса, у ҳолда эҳтимоллар назарияси бўйича популяция сони чексиз ўсиши ёки нолгача тушиши керак. Хюберт (1962), ГДР, ГФР ва Англиянинг айрим ҳудудларидаги 80-150 йиллар давомидаги метеорологик маълумотларни

таҳлил қилиб, ушбу вақт давомида метеорологик шароитларнинг кузатилган вариациялари ҳашаротлар сони ўзгарувчанлигини тушунтириш учун асос бўла олмаслигини кўрсатиб берган. Кўпчилик энтомологлар зичликка боғлиқ бўлган муҳит омиллари ҳашаротларнинг айниқса табиий душманлари (паразитлар, йиртқичлар ва уларнинг касалликларини қўзғатувчилар) катта рол ўйнаса керак, деб тахмин қиладилар. Адабиётларда ушбу масала юзасидан кўплаб мисоллар келтирилган, ва 15 ва қисман 12 бобларда айтилганидек, зарарли турларга қарши курашишда ҳашаротларнинг табиий душманларидан кенг фойдаланилади. Бироқ, зараркунандаларга қарши биологик курашда табиатнинг тегилмаган кучлари эмас, балки янада кучли антропоген омиллари таъсир қилишини ҳам назарда тутиш лозим. Инсон табиатни онгли равишда ўзи учун керакли бўлган йўналишда ўзгартиради, натижада эса эркин табиатдаги фойдали ва зарарли турлар популяцияси зичлигининг даврийлик билан қонуний тарзда ўзгариб туриши бузилади. Ҳашаротлар популяцияси сони ўзгарувчанлигида уларнинг табиий душманлари аҳамиятга эга, деб ҳисоблайдиган олимларга келсак, бу ерда монофаг ва полифаглар паразит ва йиртқичларининг рол ўйнаши тўғрисида иккита қарама-қарши фикр билдирилган. Кўпчилик энтомологлар - қишлоқ хўжалиги зараркунандаларига қарши биологик курашиш соҳасидаги мутахассислар - монофаглар устун келувчи рол ўйнайди, деб ҳисоблайдилар, айниқса буни Н.А.Теленга (1953) аниқ айтган. Дарҳақиқат, қишлоқ хўжалиги зараркунандаларига қарши биологик курашиш соҳасида ихтисослашган энтомофаглардан (монофаглар ёки жуда чекланган олигофаглар) фойдаланиш, масалан, олма қонли бити (Eriosoma lanigerum Hausrn.) га қарши Aphelinus mali Halid. ва комсток

қурти (Pseudococcus cotnstocki Kuw.) га қарши Pseudaphicus matinus Gah., ёки унли қуртлар (Pseudococcinae) га қарши хонқизи қўнғизи Radolia cardinalis Mull. паразитларидан фойдаланиб курашиш борасида улкан муваффақиятларга эришилган. Бунга қарама-қарши бўлган яна бир фикрга кўра, монофаглар ҳашарот-хўжайин бирмунча мослашган доимий омил бўлиб ҳисобланади, ҳаммаҳўр табиий душманлар эса ўзига хос шароитлардагина қўшимча таъсир қилиш мумкин. Ҳашаротлар популяцияси ўзгарувчанлигини уларнинг табиий душманлари сонининг ўзгариши билан тушунтирадиган назария одатда паразитар назария дейилади. Унинг айрим ўзгарган шакли биоценотик назария ҳисобланади. Мазкур назариянинг тарафдорлари (Фридерикс, 1927; Таленгорст, 1939; Викторов, 1955 ва б.қ.) биоценознинг барча турлараро бевосита ва билвосита алоқаларнинг турли-туманлигини таъкидлайдилар ва бу орқали паразитар назарияни кенгайтириш зарурлигини асослайдилар. Ҳашаротлар сонининг ўзгарувчанлигини популяция зичлиги билан боғлайдиган мазкур мактабнинг яна бир тармоғи кўпайиб кетиш назарияси ҳисобланади. Ушбу назария бўйича оғирлик маркази бевосита ўрганилаётган турга тушади. Бунда турнинг ҳаётий ресурслари ҳар қандай жойда чекланган бўлади, деб тахмин қилинади. Кўпайиб кетиш таъсирида популяциянинг эҳтиёжи тўлиқ қондирилмайдиган бўлса, унинг ҳаётийлиги (касалликларга қаршилик қилиш даражасининг пасайиши, зотлар серпуштлигини пасайиши ва б.қ. кузатилади, бир- бирларига ҳалақит бера бошлайдилар) кескин пасаяди (Эйдман, 1931, 1934, 1937; Уинн-Эдуардс, 1963). Бунда муҳитнинг барча шароитлари қулайлигича қолиши мумкин, аммо асосан зичликдан тўғри функция ҳисобланадиган эндоген омиллар таъсирида зичлик энг юқори даражага

етганида уларнинг сони катастрофик пасаяди ва кейин қайтадан кўтарилади. Кўпайиб кетиш назариясининг бир мунча ўзгарган кўринишини асосан Дэвидсон, Андрюарса (1948) ва Соломон (1949)лар ривожлантирган муҳит сиғими назарияси бўлиб, унда ҳам ишонч билан яшаш воситалари чекланган, деб ҳисобланади, бироқ биринчи ўринга эндоген омиллар эмас, балки бундай шароитларда популяция зичлигининг бўлиши мумкин бўлган энг юқори нуқтасидан ортиши натижасида ҳаддан ташқари кўпайиб кетган зотларнинг яшай олмаслиги қўйилади. Ўша ёки бошқа турда популяция зичлиги ҳаётий ресурслар йиғиндиси билан чекланиши юзасидан бир қатор тадқиқотлар олиб борилган ва буни одатда турларнинг ичида ёки турлараро рақобат билан боғлашади (Головянко, 1926; Ильинский, 1928; Никольсон, 1954, 1958; Кэрн, 1956; Фуллер, 1934; Солт, 1932; Уллиетт, 1950 ва б.қ.). Керн гўнг қўнғизи Aphodius howitti Норе. мисолида гўнгқўнғиз личинкаси мўл бўлганида унинг яшовчанлиги пасайишини кўрсатиб берган. Фуллер (1934) ўлган қўйни ерга кўмилганидан 2 кун ўтгандан кейинги жасадида кўмилмаган жасадга қараганда гўшт пашшасининг личинкалари кўплигини аниқлаган, ваҳоланки пашшалар кўмилмаган жасадга кўпроқ тухум қўйган бўлсада, унинг фикрича, бундай ҳолатнинг сабабини рақобатдан бошқа нарса билан тушунтириш мумкин эмас. Кўпайиб кетиш, муҳит сиғими ва рақобатнинг аҳамиятга эгалиги ҳақидаги тасаввурлар ушбу назарияларнинг яна бир ўзгарган шакли – популяция зичлигининг бошқарувчиси сифатида турнинг ёйилиши ва миграцияси гипотезасини илгари суришга имкон берди (Томпсон, 1939). Бошқа бир экология мактаби (Бремер, 1928; Цвольфер, 1930 ва б.; Боденгеймер, 1928-1936; Эйгенсоп, 1948, 1957; Щербиновокий, 1952; Уэллингтон, 1954; Воронцов, 1957 ва б.) популяциянинг зичлигига

боғлиқ бўлган муҳит омилларининг ҳал қилувчи ролини иккинчи ўринга суриб уни инкор этадилар, ушбу мактабнинг ашаддий вакиллари (Поляков ва Шумаков, 1940) эса умуман муҳитнинг популяция зичлигига боғлиқ бўлган омиллари ҳашаротларнинг ялпи кўпайишига умуман таъсир қилмайди, деб унинг аҳамиятини йўққа чиқарадилар. Мазкур мактабнинг вакиллари метеорологик шароитларнинг аҳамияти катта, деб ҳисоблайдилар. Уларнинг таъкидлашича, популяция сони мавсумга қараб ўзгариб туради, ва бунда об-ҳаво катта аҳамият касб этади. Буни Андрюарса ва Берч (1954)лар Элтон (1949) ишларидан цитата келтириб, ушбу муаллиф ва муҳитнинг биотик омиллари аҳамият касб этишини ёқлайдиган тарафдорлар бошқа жойлардан кўра ҳашаротларнинг табиий душманлардан яшириниб яшаши мумкин бўлган жойларнинг гетерогенлигини эътиборга олмайдилар, деб ёзадилар. Андрюарса ва Берчлар Дэвидсоннинг (1948) атиргулдаги Thrips imaginis Bagn. трипси популяцияси зичлигини узоқ ўрганганлигига таяниб, уларнинг ҳар йилги ўзгарувчанлигига фақатгина об-ҳаво шароити сабаб бўлган, деб ҳисоблайдилар. Кейинчалик Андрюарса ва Берчлар ишонарли деб топган ушбу мисолларнинг ўзи ҳам адабиётларда тескари талқин қилинган (Соломон, 1957; Никольсон, 1958). Экологларнинг мазкур мактаби иқлимий деб номланган назарияни ривожлантирадилар. Юқорида айтиб ў тилган муҳитнинг турли омилларига қиёсий баҳо берувчи биотик назариялар сингари абиотик (иқлимий) назариялар ҳам бир хил эмас. Баъзи экологлар (Боденгеймер ва б.қ.) айниқса ҳароратнинг ўзгариб туришига катта аҳамият берадилар, чунки ҳарорат ҳашаротларнинг фаоллиги, онтогенезининг тезлиги, имагинал ҳаётининг давомийлиги қанча вақт давом этиши, кўп ҳолларда эса серпуштлигига ҳам таъсир қилиши тажрибаларда

исботланган (7-бобга қаранг). Цвольфер (1934) рохиба (Lymanthria monacha L.) капалагини мисол сифатида келтириб наслидаги урғочи ва эркак ҳашаротлар сонининг нисбатига ҳароратнинг таъсир қилишига ҳам аҳамият берган. Бошқа муаллифлар ҳашаротлар сонининг ўзгарувчанлигига кўпроқ намлик ва ёғингарчиликлар таъсир қилади, деб биладилар (Ильинский, 1938-1955; Лозовой, 1957 ва б.), учинчилари эса бош ролни қуёш радиацияси, очиқ кунларнинг қанча бўлишига қаратадилар (Лаушер, 1948, 1953, Сапунов, 2009). Иқлимий назария тарафдорларининг аксарияти метеорологик шароитларнинг комплекси ва айниқса, ҳарорат ва намликнинг, ёки ҳарорат ва ёғингарчиликнинг биргаликдаги таъсири ҳақида гапирадилар, бу борада Уваров (1932) марокаш чигирткаси (Dociostaurus maroccanus Thnb.) устида батафсил махсус ишлар олиб борган. 8-бобда ҳашаротларнинг ўлими сони, демак уларнинг популяция зичлигига ҳарорат ва ёғингарчиликларнинг биргаликда таъсир қилишига кўплаб бошқа мисоллар ҳам келтирилган. Адабиётларда ҳашаротларнинг авж олиб кўпайишини бошланиши ва уни якунланишига атмосфера циркуляциясининг кучли таъсир қилиши ҳақида ҳам ёзилган (Пятниц кий, 1950; Щербиновский, 1952; Уэллингтон, 1954; Во ронцов, 1957, 1962). А.И.Воронцов (1957, 1962) ҳашаротларнинг оммавий кўпайишининг синоптик назариясини илгари суради, бу назарияда ҳашаротларнинг ялпи кўпайиш даврини ғарбдан шарққа томон ҳудудий силжишига аҳамият берилган. Баъзи муаллифлар (айниқса Щербиновский, 1952; Эйгенсон, 1957 ва б.) эса популяция сонига об-ҳаво ўзгарувчанлигига сабаб бўладиган қуёш фаоллигининг даврий алмашиниши катта таъсир қилишини таъкидлайдилар.

Бундан ташқари ташқи муҳит барча омилларининг комплекс таъсир кўрсатиши тан олинган бўлиб, бундан популяция сони ўзгарувчанлигини белгилаб берувчи механизмларни тушунтириш учун янги назариялар ҳам пайдо бўлган Хусусан, Швердтфегернинг (1941, 1944, 1945) градоцен назарияси (7-расмга қаранг), унда муҳитнинг абиотик омиллари ҳам, биотик омиллари ҳам ҳисобга олинади, лекин ушбу назария популяцияни ўз-ўзини бошқариб мувозанатда бўлишга интилиши хатодир. Варли (1949) градоценни ақл бовар қилмайдиган назария сифатида тавсифлаган. Янада янглиш назариялардан бири 1925 йилда Чепман бошлаган муҳит ва биотик потенциалнинг қаршиликлари назарияси бўлиб, унда деярли фақатгина абиотик омиллар назарда тутилади. Кейинроқ, 30-йиллардан бошлаб ушбу назарияга биотик омиллар ҳам киритилган. Цвольфер (1930) биотик потенциалдан ҳашаротларнинг табиий душманлари таъсирини чиқариб ташлашни таклиф қилиб ушбу назарияга математик формула берган. Ушбу назариянинг идеа листик моҳияти 3-бобдаёқ ёритиб ўтилган. Муҳит омилларининг комплекс таъсир қилиши аниқ бўлишига қарамай, унинг асосида ҳалигача популяция зичлиги ўзгарувчанлигининг асосий қонуниятларини тўлиқ тушунтириб бера оладиган назария яратилмаган. Қандайдир мантиқий тахмин ва далилларга асосланган назариялардан ташқари бошқа назариялар ҳам пайдо бўлган бўлиб, улар реал асосларга эга бўлишига қарамай ўз тарафдорларини топмаган, масалан, Томпсон (1956) таклиф қилган организм сонининг туғма чекланиши ҳақидаги фараз унинг шахсий фикрига кўра, фалсафий томондан “метафизикага бориб тақалади”. Ваҳоланки, Томпсон ушбу ишида “популяция” тушунчасининг реаллигини ҳам инкор этади. Шу сабабли муаллифнинг фикрича, “ҳақиқатда реал дунёда фақат реал

жонзотлар мавжуддир” ва “фақат уларгина мослашиш кучига эга”, “популяция эса фақатгина онгда мавжуд бўлади”. Шунга ўхшаш назарияни 1940 йилда Белановский ҳам илгари сурган ва у ҳашаротлар сонининг ўзгарувчанлиги асосан уларнинг серпуштлигини “спонтан” ўзгаришининг оқибати деб ҳисоблайди. Францнинг (1950) ҳайвонлар сонини бошқарувчи махсус генлар бор, деган фикри ҳам идеалистик бўлиб, уни ҳам ҳеч ким ёқламаган. Ҳашаротлар популяцияси сонини бошқариш механизмининг турли- туман назариялари ва турли мактабларининг мавжудлиги, шубҳасиз, нафақат фанда тўпланган далилий материалларнинг етарли эмаслиги, балки ҳашаротларнинг турли турлари муҳитнинг битта омилининг ўзига бир хил жавоб бермаслиги билан ҳам тушунтирилади, бу қисман олдинги бобларда келтирилган материаллардан ҳам кўринади. Кейинчалик адабиётларда ташқи муҳит омилларига организм реакцияларининг турга хослиги бир неча марта таъкидланган (Наумов, 1963; Наумов, Никольский, 1962 ва б.қ.). Ташқи муҳитнинг худди шунга ўхшаш омиллари ва ҳашаротнинг қайси турга мансублигидан қатъий назар турли географик популяциялар сони учун турли қийматга эга бўлиши мумкин. Адабиётларда бир неча марта турнинг кўпайиши учун иқлим шароитлари одатда қулай бўлган, ёки айрим йиллари ушбу шароитлар унча ўзгармайдиган жойларда, масалан тропикларда, популяция сонини бошқариш учун мазкур турнинг қалинлигига боғлиқ бўлган муҳит омиллари алоҳида аҳамият касб этади (Наумов, 1963; Никольсон, 1958 ва б.қ.). Масалан, Бухоро вилоятидаги метеорологик шароитлар камдан-кам йиллари беда барг филчаси (Phytonomus variabilis Hbst.) нинг кўпайиши учун ноқулай ҳисобланади. Агар хўжаликларда ўз вақтида мазкур зараркунандани қириш тадбирлари қўлланилмаса, у ерда деярли ҳар

йили ялпи кўпайиб бедапояларга жуда катта зарар келтиради. Беда барг филчасининг сони айрим йилларда ўзгариб туради ва бу ҳосил олинганда билинади. Тадқиқотлардан маълум бўлишича, сон ўзгарувчанлиги бу ерда тамоман паразитларга, асосан энтомофтор замбуруғ Tarichium phytonomi Jacz. ва яйдоқчи Bathyplectus curculionis Thons. ларга боғлиқ. В.В. Яхонтов (1934), А.Ш Хамраев, Д.Р.Абдуллаева (2005) Бухоро атрофидаги Ширабудин қишлоқ хўжалиги тажриба станциясидаги 20 га майдондаги филча личинкаларининг сонини ҳисоблаб ва уларнинг паразитик замбуруғлар ва яйдоқчи, ҳамда яйдоқчини иккинчи тартибдаги паразит — Habrocitus crassinervis Thorns билан зарарланиш даражасини аниқлаган. Улар 3 йил давомида олинган тажриба натижалари асосида кетма-кет зараркунанда сони келаси йили қанча бўлишини аниқ олдиндан айтиб бера олган (Яхонтов, 1934, 1969). (90-расм). Иқлим шароитлари тур учун ҳар доим ҳам қулай бўлмайдиган жойларда, айниқса, унинг ареали чегараси яқинида (Никольсон, 1957 ва б.қ.) ёки шимолий районларда (Наумов, 1963) популяция зичлигига боғлиқ бўлган омилларнинг аҳамияти камроқ, об-ҳаво шароитларининг аҳамияти эса катта бўлади.

90-расм. Кетма-кет тўрт йил давомида Бухоро атрофидаги 20 га бедазорда беда барг филчасининг баланси (Яхонтов бўйича, 1934): 1 -беда барг филчаси, 2 -паразитлар замбуруғлари, 3 -паразит ҳашаротлар, 4 -устама паразитлар Юқорида айтилганларнинг барчаси популяция зичлигининг бирмунча узоқ вақт давомидаги даврий ўзгарувчанлигига тегишлидир. Айрим мавсумларда турнинг қалинлиги қанча бўлишига келсак, ҳозирги вақтда популяция учун кўпроқ масъул бўлган даврлар мавжудлигини кўрсатадиган етарлича маълумотлар тўпланган. Мўътадил ва совуқ иқлимли худудларда, айниқса қишда ҳарорат одатдагидан пастроқ бўлса, кўплаб турларнинг сони кескин пасайиб кетади. Тропик иқлимли минтақаларда ҳашаротлар сони ёмғир мавсумида кескин камаяди. Бундан популяция зичлигининг одатдаги мавсумий ўзгарувчанлиги фақат об-ҳавога боғлиқ, деб хулоса чиқариш керак эмас. Айрим

мавсумлар паразит ёки йиртқичлар ҳашаротларни оммавий қириши билан ҳам характерланади. Масалан, Ўрта осиё тоғолди худудларида соч ( Pastor roseus L.) ўзининг полапонларини боқаётган даврида кўплаб чигирткасимон ҳашаротларни қиради. Соннинг мавсумий ўзгариши ҳашаротнинг ривожланиш фазасига ҳам боғлиқ, чунки уларнинг озгина фоизигина деярли ҳар доим имаго ҳолатигача етиб боради. Шундайми ёки йўқ, ҳашаротлар сонининг мавсумий ўзгариш қонуниятлари ҳозиргача даврий градологик ўзгарувчанлик қонуниятларига қараганда кўпроқ аниқланган. Шунга кўра, муҳит айрим омилларининг аҳамиятига тўғри қиёсий баҳо бериш учун популяция сонини бир неча, ҳеч бўлмаганда биттадан кўпроқ, насллар давомида ҳисобга олиш муҳимдир, дейилган (Моррис, 1957). Шундагина популяциянинг градологик тенденциясини аниқлаш мумкин бўлади. Юқорироқ даражадаги ўзгарувчанликлар янада муҳимдир, ундан ташқари ҳашаротларнинг ўлимига сабаб бўладиган у ёки бу омилнинг давомий таъсир этиши ҳам муҳимдир. Популяция зичлиги ўзгарувчанлиги характеридаги тенденцияни нафақат юқори даражадаги ўлим, балки паст даражадаги ўлимга сабаб бўладиган омиллар ҳам аниқлай олади. Моррис (1957) Канадада қарағай куртак гирдаги Choristoneura fumiferana Clem сонини ўзгарувчанлиги бўйича тўпланган материалларни таҳлил қилиб, ҳашаротларнинг нобуд бўлишига сабаб бўладиган муҳит омилларининг аҳамияти популяция зичлигини ўзгарувчанлигини тушуниш учун, илгари Боденгеймер (1938) ва унинг издошлари ўйлаганидек, ўлим даражасига нопропорционал эканлигини кўрсатиб берган. Ўтган асрнинг 2-чи ярмидан бошлаб организмлар сони динамикасининг асосий хоссалари ва қонуниятларини очиб бериш учун “жуда кенг диапазондаги техник системалар ва биологик объектлар

ўртасида юзага келадиган чуқур аналогиялардан фойдаланишга асосланган” математик моделлаш янада кенгроқ қўлланила бошланди (Сисакян, 1962). Катталикларнинг (функционал, корреляцион ва х.к.) бир-бирига боғлиқ бўлиши математик моделнинг принципи ҳисобланади, бундай боғлиқлик амалга ошадиган имкониятлар сонини камайтиради (Эшби, 1962) ва озми-кўпми эҳтимоллик билан муҳитнинг турли омиллари таъсирида организмлар сонининг характери ва кўламини олдиндан кўра билиш мумкин. Математик моделларни тузиш учун турли катталикларнинг ўзаро боғлиқлиги узлуксиз бўлиши шарт эмас. Кўплаб биологлар исталган назарий хулосалар математик ифодаланса аниқ ва исботланган бўлади, деб ҳисоблайдилар (Терентьев, 1961 ва б.қ.). Популяция сони динамикасининг математик моделларини ҳақиқий математик йўл билан ўзгартириш орқали аввал яратилган математик тенгламаларни қайтадан тузиш ва кузатувлар ёки ҳисоблашлардан бевосита келиб чиқмайдиган ҳолатларнинг моҳиятини тушуниш имконини беради. Улар маълум бир конкрет шароитдаги турли омиллар таъсирини қиёсий баҳолаш имконини беради. Улар зарарли ҳашаротларга қарши курашиш учун инсон қўллаётган ҳар бир тадбирнинг (инсектицидлар, энтомофаглар, агротехник усулларни қўллаш ва х.к.) самарадорлигини тўғри баҳолаши, ҳеч бўлмаганда ушбу тадбирларни комплекс қўллаш мумкин ёки мумкин эмаслигига жавоб бериши керак. Кибернетиканинг ривожланиши билан фан ривожланиши ва амалий ютуқларга эришишда математик моделлашнинг аҳамияти шак-шубҳасиз исботланган. Математик моделлар физика соҳасида ҳал қилувчи рол ўйнаган. Физикавий қонуниятларни математик моделлаштирилиши аниқ исботланган далиллар ва тажриба материаллари асосида

ривожланганлигига ҳам эътибор қаратиш керак, ва бу назарий тахминларни реаллигини таъминлаган. Физиканинг ривожланиш тарихи ўргатишича, энг аниқ хулосалар индуктив ва дедуктив тадқиқот методларини биргаликда тўғри олиб бориш орқали чиқарилади (Уатт, 1961, 1962). Ҳозирги вақтгача популяция зичлиги динамикаси учун кўплаб математик моделлар таклиф қилинганига қарамай, уларнинг ҳеч бири қониқарли деб топилмаганлиги ажабланарли эмасдир, Андрюарса ва Берч (1954) лар эса умуман биологик ҳолатларни математик моделлаш мумкинлигига шубҳа қилганлар. Уларнинг ёзишича, «экологлар ва айниқса биологияни яхши билмайдиган математиклар» ўзларининг математик моделларида ҳайвонларнинг сифатини билдирадиган символлардан фойдаланадилар, “сўнгра математика қоидаларига кўра символлар ёрдамида манипуляция қиладилар ва ниҳоят, айрим биологик қонунларни ёритиш мақсадида натижаларни сўзларга ўгирадилар”. Андрюарса ва Берчлар буни “найранг” деб номлашган, чунки “символлар билан белгилаш учун ҳайвонлар жуда мураккабдир”. Бироқ Андрюарса ва Берчларнинг ўзлари ҳам қандайдир гипотетик хоссага эга деб, гипотетик популяциядан хулоса чиқарганлар. Популяция динамикасининг барча дастлабки математик моделлари (Томпсон, 1922, 1924, 1939; Лотка, 1923, 1932; Вольтерра, 1937, 1938; Бейли, 1931, 1933; Николь сон и Бейли, 1931, 1935) маълум бир даражадаги мантиқий, лекин серпуштлик, ўлим, рақобат, паразитизм ва йиртқичликнинг таъсири бор деган тахминларга асосланган тажриба ёки амалиёт кузатувларидан келиб чиқмайдиган априор тахминларга асосланган. В. Томпсон (1922, 1924) биринчилардан бўлиб, ҳўжайин-паразит сонининг нисбатини маълум бир формула кўринишида берган; ушбу

формулалардан кўпинча илгари айни жойларда бўлмаган паразит ҳашаротларнинг интродукциясида зараркунанда ҳашаротларга қарши биологик курашиш методларида фойдаланилган ва олиб келинган текинхўр қайси муддатда зараркунандани йўқ қилиши мумкинлиги тахминан аниқланган. Бу формулада зараркунанданинг бошланғич сони — п, урғочи ва эркак зараркунандаларнинг миқдорий нисбати — i, ҳар бир урғочи зараркунанданинг қўядиган тухумларининг ўртача сони — h, қўйиб юборилган паразитларнинг бошланғич сони — р , паразитлар жинсининг (урғочи ва эркак) миқдорий нисбати – f , ҳар бир урғочи паразит қўядиган тухумининг ўртача сони — s, i ни h = w га кўпайтмаси — зараркунанданинг умумий серпуштлиги; f ни s = z га кўпайтмаси — паразитнинг умумий серпуштлиги ҳисобга олинади. Булардан формула қуйидагича ифодаланади : nw — pz = х 1 ва унда паразитнинг биринчи насли зарарламасдан қолган зараркунандалар сони x 1 аниқланади, ёки: w(nw—pz)—pz 2 = x 2 , қисқаси wx 1 — pz 2 = x 2 , x 2 - паразитнинг иккинчи насли зарарламаган зараркунандаларнинг сони; wx 2 - pz 3 = x 3 х 3 — паразитнинг учинчи насли зарарламаган зараркунандаларнинг сони ; wx 3 — pz 4 = х 4 , х 4 — паразитнинг тўртинчи насли зарарламаган зараркунандаларнинг сони ва ҳ.к.

Аввалги бобларда келтирилган маълумотлардан кўринганидек, ушбу формула тахминий қийматга эга бўлиши мумкин, чунки унда ҳўжайиннинг нобуд бўлиши фақатгина қўйиб юборилган паразитга эмас, балки бошқа кўплаб биотик ва абиотик сабабларга боғлиқлиги ҳисобга олинмайди. Паразитлар қанчадир миқдорда ҳар бир наслда ҳам нобуд бўлади, бинобарин, паразитлар ва хўжайин турли сабабларга кўра бир хил миқдорда нобуд бўлмаслиги мумкин ва ушбу нисбатнинг ўзгарувчанлиги турли вақтларда турлича бўлиши мумкин. Бундан ташқари Томпсон формуласи паразит ва ҳўжайиннинг ўзаро муносабатининг кўп томонларини ҳисобга олмайди. У паразит хўжайинни зарарлашини уларнинг популяцияси зичлигига боғлиқ эканлигини ҳам ҳисобга олмайди. Масалан, Солт (1936) (91-расм) дон куяси (Sitotroga cerealella Oliv.)нинг лабораториявий популяциялари устида ўтказган тажрибаларида тухумҳўр Trichogramma evanescens Westw. маълум даражада хўжайинни йўқ қилган ва унинг сони ортган вақтида дон куяси тухумига 2 та ва ҳаттоки учталаб тухум қўйган, натижада нафақат хўжайиннинг тухуми, балки трихограмманинг тухуми ёки личинкалари ҳам нобуд бўлган, шунда ҳам паразитлар куянинг тухумларини ҳаммасини ҳам топа олмаган. Паразит ва хўжайиннинг учрашиш эҳтимоллиги кескин ўзгарган.

91-расм. Trichogramma evanescens Westw. тухумхўри популяция қалинлигининг ошиши хўжайиндон куяси популяцияси сонига таъсири (Солт бўйича): 1 -паразитнинг насли, 2 - паразитлар хужумидан зарарланмай қолган хўжайин тухумларининг сони, 3 -на хўжайин, на паразит очиб чиқмаган паразит билан қайта зарарланган хўжайин тухумлари сони Ушбу сериянинг узоқ вақт давомида эътироф этиб келинган энг яхши ишлаб чиқилган серияларидан бири Лотка — Вольтерра (1931) модели ҳисобланади. Лотка (1925 ва ундан кейинги ишлар) хўжайин ва паразит ўртасидаги муносабатни ифодалаш учун қуйидаги формулаларни яратган: Бу ерда N 1 – хўжайин популяциясининг сони; N 2 – паразит популяциясининг сони; r 1 - битта хўжайинга тўғри келадиган туғилиш (сабаби паразитизмга боғлиқ бўлмаган ўлимларни ҳисобламаганда)

d 2 – битта паразитга тўғри келадиган ўлим; t – вақт; kN 1 N 2 – паразитларнинг хўжайинни йўқотиш тезлиги; d 2 N 2 – паразитлар популяциясидаги ўлим сони. Тез орада Вольтерра (1926, 1931) Лоткадан мустақил равишда ўлжа- йиртқич системаси учун шунга ўхшаш формулани яратган. Вольтерранинг биринчи формулаларида: бу ерда N 1 ва N 2 – ўлжа ва йиртқичлар сони; ε 1 ва ε 2 – популяциянинг ортиб бориши коэффициентлари (кўпайиш суръати айирув ўлим суръати) γ 1 ва γ 2 - йиртқичнинг ҳашаротни қириши константа коэффициентлари. Лотка-Вольтерранинг математик модели, албатта, йиртқичлар ва унинг ўлжалари ёки паразитлар ва уларнинг хўжайинлари ўртасидаги кўп қиррали муносабатнинг барча томонларини ҳам қамраб олмайди, табиатда ушбу системалар биоценозлардан ажралган ҳолда мавжуд бўлмаслиги ҳақида эса гапирмаса ҳам бўлади. Лотка-Вольтерра формулаларида муҳитнинг абиотик шароитлари турнинг яшаши учун қулайлигини айтадилар. Паразит ёки йиртқич ва ўлжанинг учрашиш сони эҳтимоли улар популяцияларининг зичлигига тўғри прпопорционал, деган хато фикрни билдирадилар. ε 1 ва ε 2 катталикларининг константалиги ҳам ўзига хос ҳолатлар учунгина ҳаққонийдир, лекин қоида эмас.

Лотка-Вольтерра формулаларида серпуштлик ва ўлимни популяция зичлигига боғлиқ эмаслигини тан олинган. Бу илгари кўрсатилганидек, ҳар доим ҳам ҳаққоний эмас. Tribolium confusum L. нинг лабораториявий популяцияси натижалари келтирилган 92-расмдан, масалан, кўпайиш суръати популяция зичлигига боғлиқлиги кўринади. Утид (1941) хитой донҳўри (Callosobruchus chinensis L.) устида олиб борган тажрибаларида урғочи қўнғизга тўғри келадиган наслнинг ўртача сони айрим критик зичликка етгунича ортиб борган, лекин контейнердаги қўнғизларнинг сони 192 тага етганида қўнғизларнинг серпуштлиги пасайган. Бунда популяция зичлигининг ўзгариш суръати ҳавонинг турли нисбий намликларида (32,52 ва 72%) бир хил бўлмаган (93-расм). Муҳитнинг популяция зичлигига боғлиқ бўлмаган омиллари, шундай қилиб, зичликка боғлиқ бўлган омиллар таъсирига ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. 92-расм. Кичик ун ( Tribolium confusum Duv.) хрушаги иккала лаборатория популяциясининг эгри чизиқ бўйича ўсиш логистикаси (Гауз бўйича): юқори эгри чизиқ 64 г унда, пастки эгри чизиқ – 16 г унда

93-расм. Хитой донхўри популяцияси қалинлигининг насл сони ва ҳаво нисбий намлиги ўртасидаги муносабати (Утид бўйича) Адабиётларда Лотка-Вольтерранинг математик тенгламасига ўринли танқидий эътирозлар ҳам учрайди (Андрюарса ва Берч, 1934; Бевертон ва Холст, 1957; Никольсон ва Бейли, 1935; Уллиетт, 1953; Уатт, 1959 ва б.қ.). Ушбу математик ва унга ўхшаш моделлар ҳақиқий биологик системаларни, табиатда мавжуд бўлган қонуниятларни ифодаламайди. Худди шу нарса Никольсон-Бейли (1935) математик моделига ҳам тааллуқли, у ҳам ўттизинчи ва қирқинчи йилларнинг бошларида популяцион экологияда машҳур бўлган. Ушбу модель фақатгина битта омилни (хусусан йиртқичларни) таъсирини таҳлил қилиш учун мўлжалланган. Агар h — ҳашарот популяциясининг зичлиги, К — ўрганилаётган омил таъсири остида бўлган h пропорцияси , S= h (1— К) — популяциянинг қоладиган сони, п — ҳашаротнинг қандайдир (исталган) насли, п + 1 — п дан кейинги насл , F — К= 0 бўлганида популяция сонининг наслидан наслига ўсиш даражаси бўлса, у ҳолда h n+1 = Fh n (l-K n ) = FS n , ёки log h n+1 = log F + log h n + log (1 - K n ) = log F+ log S n . Ҳайвонлар популяциясидаги ўзгарувчанлик арифметик эмас, балки геометрик бўлганлиги учун h ўрнига log h ишлатган маъқул. Шунга асосланилса популяция зичлигининг ортиши, масалан, 2 дан 4 гача ортиши, 200 дан 400 гача қанча катталикка эга бўлса бу ҳам шунча катталикка эга бўлади.

Ҳақиқатга жавоб бермайдиган айрим тахминлардан ташқари Никольсон—Бейли формуласи йиртқич хўжайинни унинг ёки бунинг зичлигини ортиши билан чексиз зарарлаши мумкин, деган хулосага олиб келади. Холлинг (1959) фикрича, бундай ҳолда йиртқич иштаҳасининг чексиз бўлиши маъносиз эканлиги ҳақида гапиришга тўғри келар эди. 94-расм. Хона пашшаси ва унинг яйдоқчиси Mormoniella vitripennis Wlk. Популяция қалиликларининг ўзгарувчан нисбати (Де-Бач ва Смис бўйича): 1 -тажрибага асосланган маълумотлар, 2 -назарий ҳисоблаш Ҳар ҳолда айрим шароитларда Никольсон ва Бейлининг математик модели паразит ёки йиртқич сони нисбатини ифодалайди ва уларнинг ўлжалари ҳақиқатгагина анчагина яқин бўлади. Де Бач ва Смислар (1941) хона уй пашшаси (Musca domestica L.) ва унинг сохта ғумбагини зарарловчи яйдоқчи Mormoniella vitripennis Wlk. мисолида уларнинг тенгламаларини текшириб кўришган. Тўғри, уларнинг бу тажрибалари анчагина соддароқ эди. Ҳисоблаш ишлари пашша ва паразитнинг 7 насли давомида олиб борилган. Олинган назарий ва амалий натижалар бир-бирига жуда яқин бўлган. Афсуски, ҳисоблашлар 13 наслгача давом эттирилмаган, бу даврда эса формула бўйича хўжайиннинг сонида ҳам, паразит сонида ҳам жуда қизиқ кескин ўзгаришлар бўлиши керак эди (94-расм).

Ушбу формула бошқача шароитларда текшириб кўрилганида эмпирик олинган натижалардан анча оғишликларни кўрсатган, хусусан бу қарағайнинг зараркунандаси ва арчанинг Acleris variana Ferm. ва қарағай пармачиси (Diprion hercyniae Htg.) зараркунандасини 12 йил давомида олиб борилган ҳисоблашларига тегишлидир. Уларнинг сони озуқанинг бор ёки йўқлиги билан чекланмаган. Никольсон-Бейли формуласида битта ўзгариб турувчи омил ҳисобга олинган ва ундан S n — h n (1— К) келиб чиқиши керак эди, ҳақиқатда эса ўрганилган зараркунандаларга паразит лар ва йиртқичлар билан бир вақтда бошқа омиллар ҳам таъсир қилган (Моррис, 1959). Ихтиёрий тахминлар қўллаб яратилган динамик популяцион системаларнинг дастлабки математик моделларининг хатоликлари исботланган бўлишига қарамай, Лотка-Вольтерра ғояси нафақат йўқолиб кетмаган, балки охирги вақтларда кўриниши ўзгарган ҳолда кенг ишлатилмоқда. Бунинг сабаби шуки, Лотка-Вольтерранинг содда тенгламаси осонгина стохастик шаклга айланади. Янги моделлар (Барлетт, 1949, 1957, 1960; Лесли, 1957, 1958; Вильяме, 1961 и др.) - биринчиларининг стохастик ўхшашлари пайдо бўла бошлаган. Барлетт (I960), масалан , популяция сонини ўзгарувчанлиг и ва организмларни стационал тақсимланишини таҳлил қилиш учун Марковский тенгламасидан N ( t ) фойдаланишни тавсия этган. Бу тенгламада N (популяци я сони) 0, 1, 2... қийматга эга бўлиши мумкин ва вақт оралиғида t , t + dt турли эҳтимоллик билан + 1 ёки —1 га ўзгариши мумкин. Алоҳида зот туғилганида ёки ўлганида биттага ортади ёки камаяди. Вильямс (1961) худди шу мақсадда турли фазаларда ҳашаротларнинг ўлими сонини дифференциал ҳисоблаш билан

Лапласнинг ўзгартириш формуласи ва ҳ.к. ни ишлатиш мумкин, деб ҳисоблайди. Кейинги пайтларда экологлар популяция зичлиги динамикасининг ҳақиқатга яқин бўлган назариясини яратиш учун эҳтимоллар назариясини қўллаш билан бирга далилий материалларни ҳам таҳлил қилиш зарурлигини ва тўғрилигига шубҳа қилинган тахминларни максимал даражада йўқотиш муҳимлигини тан олдилар. Бу 1965 йили Копенгаген университети ҳузуридаги ЮНЕСКОнинг Табиий ресурсларни тадқиқ қилиш бўлими томонидан ташкил қилинган экосистемалар бўйича Биринчи Халқаро симпозиумида эълон қилинган материалларда акс этган, ва бу математик моделлашни мукаммаллаштиришга йўлланма берган. Миллер (1959, 1960) қорақарағай куртак гирдаги (Choristoneura fumiferana Clem.) ва унинг паразитлари Apanteles fumiferanae Vier. ва Glypta fumiferanae Vier. популяциялари динамикасини узоқ вақт давомида ўрганиш асосида иккита шундай математик моделларни тузган. Популяция сонига кўплаб ўзаро таъсир қилувчи омилларнинг комплекс таъсир қилиши сабабли, айниқса антропоген омиллар ҳам жалб қилинган ҳолатларда, янада мураккаб математик моделларни ривожлантиришга тўғри келмоқда. Масалан, инсектицид таъсири ҳароратга боғлиқ, ҳарорат эса паразит ва хўжайиннинг серпуштлиги ва ривожланиш тезлигига таъсир қилади; паразит ва хўжайин популяциясининг зичлиги паразитнинг кўпайишига ҳам таъсир қилади. Бундан ҳарорат, инсектицид концентрацияси, агротехника шароитлари, паразит ва хўжайиннинг зичлиги ва б.қ. хўжайин сонига комплекс таъсир қилади. Муҳитнинг кўплаб омиллари популяция зичлигига бир вақтда ва турлича таъсир қилади. Масалан, ҳарорат ҳашаротнинг серпуштлиги ёки унинг ривожланиш тезлигини ўзгартириб уларнинг

ўлимини чақириши орқали бевосита таъсир қилиши ҳам, озуқанинг сифатига таъсир қилиши ва б.қ. орқали билвосита таъсир қилиши ҳам мумкин. Холлинг чоп этилган тадқиқотларида (1966), Hierodula crassa Gig. бешиктерватарини унинг йиртқичлари (1-3-ёшдаги бешиктерватар личинкалари мева пашшачалари Drosophila melanogaster L. ва D. virilis Sturt., кейинчалик эса уй пашшаси Musca domestica L. билан боқилган) популяциясининг зичлигига таъсирини батафсил ўрганиши натижасида ўлжани йиртқичга яқинлашишини таъминловчи шароитга боғлиқ бўлган озуқанинг мунтазам эмас, балки бўлиб-бўлиб берилиши муҳим эканлиги, вояга етган йиртқичнинг иштаҳаси эса унинг жинси ва ёшига боғлиқлиги аниқланган. Дастлабки 4 кунда туллаб имагога айланганидан кейин иккала жинснинг хўралиги орта боради, сўнгра эркакларда яна пасаяди ва 10 кундан кейин барқарорлашади, урғочиларда эса тухум шаклланганлиги сабабли ўсишда давом этади ва кейингина эркакларникига нисбатан янада юқори даражада барқарорлашади (95-расм). 95-расм. Hierodula crassa Gigl. – Tos. Бешиктеврати ёши ва жинсининг унинг ҳўралигига таъсири (Холлинг бўйича)

Ҳашаротларнинг сонига таъсир қиладиган омиллар жуда хилма-хил ва жуда кўп сонлидир. Бундай шароитларда математик модель янада мураккаблашади. Математик моделларни тузишда модель тенгламасини қайтадан ўзгартириш ҳолатни шунчаки шарҳламасдан, балки уни тушунтириб бериши талаб қилинмоқда. Масалан, Уатт (1962) таъкидлашича, агар модель паразит В га нисбатан паразит А зараркунандага қарши курашиш учун самарали эканлигини олдиндан тўғри айтиб бера олса ҳам, у ҳолда бундай модель ҳолатни тушунтириб бера оладиган моделга қараганда фойдаси камроқ бўлади. Бундай талаб ҳам математик моделларни қийинлаштиради. Экологларнинг моделлашга қўя бошлаган яна бир талаби, бу моделлар ёрдамида нафақат иккита тур популяциялариаро алоқаларни ёки муҳитнинг алоҳида омилларини у ёки бу турнинг популяцияларига таъсирини эмас, балки комплекс экологик системаларни ҳам таъсирини таҳлил қилиш мумкинлигидир (Моррис, 1962; Уатт, 1959; Рубин, Фохт, Наумов, 1966). Рубин, Фохт ва Наумов (1966) лар озуқа занжири бўғинлариаро энергия алмашинуви учун моделлар тузиш муҳим эканлигини таъкидлайдилар. Ҳодисаларнинг экологик системалардаги комплексининг математик модели бир-бирига боғлиқ бўлмаган ўзгарувчан катталикларга эга бўлмоқда. Кейинчалик математик моделлаш кўрсатилган позициялардан ихтиёрий тахминларни бартараф қилиш учун далилий материалларнинг етарли эмаслигини аниқлаган ва навбатдаги экологик ва физиологик тадқиқотлар учун ечилиши лозим бўлган масалаларни белгилаб берган. Масалан, ҳаттоки турли шароитларда ҳарорат ва намликнинг

аҳамиятини аниқлашда ҳам кўплаб камчиликлар аниқланган. Биотик ва абиотик омилларнинг ўзаро таъсир қилиш механизми етарлича англаб етилмаган (Холлинг, 1961; Мук, 1960; Моррис, 1963; Холлинг, 1966 ва б.қ.). Популяциялар динамикасининг янада тўлиқ қийматга эга бўлган математик моделларининг жуда ҳам мураккаблиги ҳодисалар системасини кетма-кет таъсир қилувчи бир қатор компонентларга ажратиш тенденциясини юзага келтирди, яъни – “яқинлашиш блоклари”ни, охиргиларидан эса элементларнинг алоҳида гуруҳларини ажратиш ва аввал “суб-суб-модели»ни, кейинчалик улар ёрдамида қайтадан “субмоделлар”ни тузиш, охиргиларидан чиқарилган хулосалардан эса анча соддалашган якуний математик моделлардан фойдаланиш имконияти туғилган (Уатт, 1961; Моррис, 1962, 1963; Холлинг, 1966). Агар муҳитнинг ҳамма омиллари ҳам бирдек муҳим эмаслиги ҳисобга олинадиган бўлса моделларни фақатгина етакчи омилларини таҳлил қилиш ҳисобига соддалаштириш мумкин, деган таклиф ҳам берилган. Масалан, Холлинг (1959) соддалаштирилган “йиртқич-ўлжа” системасида ўлжани қиришда унинг популяцияси зичлиги асосий аҳамиятга эга, деган фикрни илгари сурган. Шундан сўнг у лабораторияда ушбу системага ўхшаган системани яратган. У майдони 3 кв. фут бўлган стол устига қумқоғоздан кесилган диаметри 4 смли доирачаларни пистон ёрдамида столга маҳкамлаган. Доирачалар ўлжани билдирган. Стол олдида турган кўзи боғланган одам йиртқич ролини бажарган. Бир дақиқа давомида у доирачаларни пайпаслаб топиб уларни олиб қўйган. Сўнг доирачалар “зичлиги” ўзгартирилиб туриб яна кетма-кет 7 марта қидирувлар қайтарилган. Натижада қуйидаги тенглама тузилган:

y = aT s · . x, бу ерда у — олиб қўйилган дисклар сони; Ts — қидириш учун берилган вақт; х — « дискларнинг қ алинлиги»; а — қидирувлар тезлигининг констант а коэффициент и . Агар доирачаларни олиб қўйиш учун лозим бўлган константа вақти ҳисобга олинадиган бўлса, у ҳолда T s =T t -by, ва, биринчи тенгламадаги T s ўрнига унинг иккинчи тенгламадаги қийматини қўйсак, у = а ( T t — by ) х ҳосил бўлади. Албатта, бундай лаборатория тажрибаларида тўлиқ асосланмаган оғишликларга йўл қўйилган. Масалан, ўлжа йиртқичнинг борлигига умуман эътибор бермайди ва ҳамма вақт қимирламасдан туради, деб фараз қилишга тўғри келади. Кейинчалик тажрибалар бирмунча мураккаблаштирилган, бунинг устига а константа эмас, балки вариацияланувчи катталик, деб қабул қилинган ва йиртқичнинг тўйиши деган тушунча киритилган, тўқлигида унинг дам олиши d ҳарфи билан белгиланган. Математик модел бирмунча мураккаблашган: Т f ах у = ——————. 1+(b + d)x Барибир ҳам, у жуда сунъий ва соддадек кўринади. Шунга қарамай, муаллиф маълум бир майдонга маълум бир сондаги арракаш Neodiprion sertifer Geoffr. ғумбагини, бошқа ҳолатда майда сут эмизувчи Dohlbominus fuliginosus Ness қидириши учун N. lecontel Fisch. ни ж ойлаштириб кўрган ва ўзининг моделини табиатда экспериментал

популяцияни таҳлил қилиш учун яроқли эканлигини таъкидлаган. Муаллиф яна ушбу формула Cryptus inornatus Pratt нинг ўтлоқ парвонаси (Pyrausta sticticalis L.) ғумбагида текинхўрлик қилиши (Уллиетт, 1949) ва текинхўрларнинг хўжайин сонига таъсир қилиши бўйича бошқа чоп этилган мақолаларга яқин натижаларни берди, деган хулосага келган. Лаборатория шароитида Холлингнинг «диск тенгламаси»ни кейинчалик Моррис (1963) қуртларнинг маълум сонли симпедийларига ўхшатиб ясалган турли ҳажмдаги банкаларга жойлаштирилган йиртқич қандала Podisus maculiventris Say. ва америка оқ капалаги ( Hyphantria cunea Drury) нинг қурти мисолида текшириб кўрган ва таҳлил қилган. Аниқланишича, қандала озиқланиши ва уни ҳазм қилиши вақтида (у 5-ёшли қуртга ҳужум қилган пайтида бир кунда қурт оғирлигининг 84%игача ейди) ўлжани қидиришга кетадиган вақтга ҳам таъсир қилади. “а”. Ўлжанинг ҳимояланиш хулқи “в” ва йиртқичнинг ёши ҳам “а” ва “в” катталикларининг қийматини ўзгартириши мумкин. Маълум бўлишича, ўлжани қидиришга кетган вақт, айниқса, ўлжа популяцияси зичлигига кучли боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, юқоридаги қандала каби йиртқичларга ўлжанинг ҳимояланиш хулқининг таъсири кескин пасайганлиги аниқланган, чунки йиртқич кичик ёшдаги кам қаршилик кўрсатадиган қуртлар, ҳамда ҳолдан тойган ва касал қуртларни афзал кўрган. Моррис тажрибалари Холлинг тенгламаси ўлжа сонинг қалинлиги жуда катта бўлган ҳолатлардан ташқари бошқа ҳолларда ҳақиқатга яқин натижаларни беради, деган хулосага олиб келган. Шундай бўлса-да, ҳозиргача Холлинг формуласидан деярли ҳеч ким фойдаланмаган ва у етарлича исботланган, деб тан олиниши ҳам эҳтимолдан йироқдир.

Одатда популяция сонига таъсир қиладиган муҳитнинг барча омилларини ҳисобга олиш имкони бўлмаган тақдирда комплекс математик моделларни соддалаштиришга тўғри келади (Моррис, 1959), лекин тадқиқотчилар илгари кўрсатилган усуллар ёрдамида моделларнинг ўта мураккаблигини бартараф қилиб иложи борича кўпроқ омилларни ҳисобга олишга ҳаракат қиладилар. Моррис қорабошли куртак қурти (Acleris variana Fern.), арракаш Diprion hercyniae Htg. (1959), ва айниқса узоқ вақт ва батафсил ўрганилган қорақарағай куртак гирдаги (Choristoneura fumiferana Clem.) (1962, 1963), ва қисман америка оқ капалаги (Hyphantria cunea Drury ) (1963) мисолида тўғри танланган омиллар таҳлили муҳит (муаллиф терминологияси бўйича «калит» омиллар) табиатда ҳашаротлар популяциялари қалинлигининг ўзгаришини ифодалаган ҳақиқатда жуда аниқ тенглама яратиш имкониятини яратади. Популяция динамикасига идеалистик қарашларни математика ёрдамида ҳам асослашга ҳаракат қилинган. Бу ҳолатда логистика – математик мантиқнинг идеалистик талқин қилиниши, мантиқни рамзий ҳисоблашга айлантиришда ишлатилади. Популяция ўсишини таҳлил қилишга биринчи марта 1838 й. Ферхалст Мальтуснинг машҳур қарашлари асосида аҳоли динамикаси учун уриниб кўрган. Ферхалст аҳоли сони ўсишининг логистик эгрилигини яратган. 1920 й. Пэрл ва Ридд Ферхалст назариясини қайтадан тиклашган, 30-йилларда эса у биологияда, айниқса, Гаузе (1934 ва б.), Пирл (1930 ва б.), Боден-геймер (1937) ва бошқаларнинг ҳашаротлар популяцияси динамикасига оид ишларида тез-тез кўзга ташланадиган бўлди, хорижий адабиётларда эса у кейинчалик ҳам тез- тез ишлатилган (Томас Парк, 1939, 1950 ва б.қ.). Логисти к назариялар қуйидаги тенглама билан асослаб берилади :

, бу ерда, b — тур серпуштлигининг бўлиши мумкин бўлган максимал юқори суръати ; N — қандайдир вақт давомида п опуляции сони ; t — вақт ёки ёш ; К — популяциянинг айни шароитларда бўлиши мумкин бўлган максимал сони. Сўз билан у қуйидагича ифодаланади: популяциянинг ўсиш суръати – бу вақт бирлиги давомида популяциянинг мумкин бўлган максимал потенциал ўсиш суръатини ўсишнинг потенциал имкониятини сарфланиш даражасига кўпайтмасидир. 96- расм. Atta sexdens rubropilosa ишчи чумоли уясидаги популяция эгри чизиғи ўсишининг логистикаси; эҳтимол қилинишда чумолини тешикларининг сони чумоли сонига мос келади (Битанкурт бўйича) Популяция зичлиги динамикасининг логистик эгрилиги ҳар доим аввал секин, кейин тез кўтарилиши, мувозанат даврига етиши ва сўнгра пасайиши лозим, у сигмоид, S-симон бўлиши керак (92, 96 - расмларга қаранг). Популяция сонининг ўсиш чегараси зотнинг серпуштлигини пасайишини билдириши шарт эмас, бу фақатгина янгидан пайдо бўлган

ва нобуд бўлган зотлар сонининг тенглашишидир. Сон лимитини популяция зичлигига боғлиқ бўлган омиллар белгилайди. Логистик эгрилик давомида популяция зичлиги бирмунча ўзгарувчан бўлиши мумкин, бироқ бунда муҳит популяция зичлиги кўтарилиши керак бўлган даражани аниқлаб беришда асосий ўрин тутади.. Агарда озиқа заҳиралари тикланмаса ёки зарарли метаболитлар йўқолмаса барча популяция аста-секин ёки кутилмаганда нобуд бўлиши мумкин. Логистик назариялар ҳаётий ресурслари чекланган лаборатория популяциялари ва колониал организмларнинг айрим популяцияларида ўтказилган тажриба натижалари билан исботланган. Бу ҳашаротларда, хусусан, мева пашшаси (Drosophlla melanogaster L.) ни лабораторияда кўпайтирилиши мисолида (Пирл, 1930) кичик ун хрушаги (Triboliutn confusum Duv.) учун кўрсатиб берилган (Гаузе, 1931, 1934) (111-расмга қаранг). Жамоат бўлиб яшайдиган ҳашаротлардан Atta sexdens rubropilosa чумолиси (Битанкурт, 1941) (115-расмга қаранг), Lasius alienus чумолиси , Neotermes tectonae, термити уй арилари ва ари (Vespidae) (Боденгеймер, 1937)лар учун маълумотлар бор. Логистик эгриликка яқин келадиган жамоат бўлиб яшамайдиган ҳашаротларнинг популяцияси сони фақатгина битта тур – атиргулдаги трипс Thrips imaginis Bagn. учунгина ҳисобланган (Дэвидсон, 1944). Бироқ эгрилик унинг юқори нуқталарига яқинлашганида у назарияга тўғри келмай қолади. Ушбу турга оид трипслар сонининг ўзгарувчанлиги бўйича (Дэвидсон ва Андрюарса, 1948) кейинчалик олиб борилган ишлар логистик эгриликка эмас, балки Андрюарса ва Бёрчлар (1954) ишлаб чиққан тенгламага янада мос келишини кўрсатган.

Логистик эгрилик назарияси тарафдорлари уни догма каби бирор нарса деб қабул қиладилар. Томас Парк, (1950) маълумотларига кўра, агар тажрибаларда олинган лаборатория натижалари ва айниқса, табиий популяцион ҳисоблашлар бир-бирига тўғри келмайдиган бўлса, унинг сабабини бор-йўғи синама ва намуналарни олаётган пайтда хатолар бўлганлиги, ёки турнинг ўзгача биологик хоссаларга эгалиги, ҳамда муҳитнинг ўзгача ҳусусиятлари билан тушунтиришган. Агроценозларни ривожлантиришда тижорат моделларининг муҳим бўлаклардан бирига динамик миқдор модели киради (P.M.Ives, A.B.Hearn, 1987). Бундай молеллар қишлоқ хўжалиги экинларини ривожлантиришнинг субмодел иммитацияси ва жиддий зараркунандалар миқдор динамикаси меделини бирлаштиради. Бу маълумотлардан ташқари компьютерга мунтазам равишда метерологик маълумотлар хам киритиб борилади. Бунда модел холисдорлик башароти бўйича маълумотлар, шуннгдек экинларни суғориш, ўсимликларни ҳимоя қилишда кимёвий воситалар билан ишлов бериш юзасидан тавсиялар беради.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи

Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири