Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1789 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари Биотик муҳит омиллари ўз таъсири бўйича абиотиклардан фарқли ўлароқ ҳашаротларга айрим ўзига хос ҳусусиятга эга. Биоценотик алоқа таъсири кўпчилик ҳолатларда озми ёки кўпми фоизда популяция индивидларига тегишли бўлади. Жуда камдан-кам ҳоллардагина қайси бир паразит билан зарарланиши ёки ушбу популяция индивидлари йиртқич томонидан тўлиқ еб битирилиши мумкин. Деярли ҳеч қачон қайси бир юқумли касалликдан популяциянинг тўлиқ қирилиб кетиши кузатилмайди. Фақат камдан-кам биотик омиллар ўзгача ҳусусиятга эга бўлади. Масалан, айрим симбиотик муносабатлар, жумладан, ичакда ўрнашган микроорганизмларнинг ўша ёки бошқа озиқа моддасини (ўсимлик клетчаткасини ва б.қ.) ҳазм қилишда ёрдами, қолаберса, бу симбиотик муносабатлар етарлича ўрганилмаган. Биотик омилларнинг популяцияга таъсир даражаси одатда индивидларнинг маълум бир майдондаги миқдорий сонига, яъни популяция қалинлигига боғлиқ. Мабодо, ҳарорат 100 м 2 майдонда маълум турнинг 10 ёки 10 000 донасига бир хилда таъсир қиладиган бўлса, у ҳолда паразитлар учун бу бефарқликдан бир мунча йироқдир. Ушбу худудда хўжайин сони қанчалик тиғиз бўлса, паразит хўжайинини излаш шунчалик осон бўлади. Маълум майдонда индивидларнинг тўпланиши қанчалик кўп бўлса, битта ҳашаротдан бошқасига касаллик инфекциясининг юқиши шунчалик тезроқ тарқалади. Бир хилдаги ўсимликлар билан озиқланадиган ҳашаротлар ўртасидаги рақобат, бу биотопда бундай ўсимликлар қанча кўп бўлса,

шунчалик ўз аҳамиятини йўқотади ва бундай ҳашаротларнинг биотопдаги зичлиги қанчалик қалин бўлса, шунчалик катта аҳамиятга эга. Ҳашаротларнинг абиотик муҳит билан боғланганлиги, уларнинг муҳитга бир томонлама мослашганлигини кўрсатади. Бу албатта ҳашаротлар атроф абиотик муҳитига таъсир этмайди дегани эмас. Ҳашаротларнинг муҳит билан модда алмашиши ва энергетик алмашиши олдинги боблардан етарли аниқ кўриниб турибди. Бироқ ҳашаротларнинг ўзлари яшаб турган физикавий муҳитга таъсири (бу таъсир кичикроқ участкалар микроиқлимий ўзгаришларга унчалик тарқалмаслиги тўғрисида гапирмаса ҳам) ўз-ўзидан кўпчилик ҳолларда физикавий муҳитга мосланганлигини билдиради. Биотопик алоқалар бўлса, организмлар ўртасидаги алоқалар, типик ўзаро мослашиш, организмларни бир-бирига икки томонлама мослаштиради (соддалаштиради). Мабодо йиртқич ёки паразит ўлжасини излашга ҳаракат қилса, у ҳолда ўлжа паразит ёки йиртқичдан қутилиш учун ҳаракат қилади. Модомики, ҳашаротлар гулли ўсимликлар, улар нектари билан озиқланишга мослашган экан, у ҳолда ўсимлик ҳам унга ҳашаротларнинг қатнаши фойдали, ҳашаротлар чанглатишига мослашади ва ҳатто ўзидан нектар ажратади. Ҳатто нектарининг ўз-ўзидан ажратилиши ҳашаротларнинг адаптив қатнашишидан келиб чиқади. Модомики касаллик қўзғатувчилар, ҳашаротларни ҳаммадан кўра ўзлари учун яхшироқ зарарлаш усулларини ишлаб чиқарар (тарихий аспектда) экан, у ҳолда зарарланадиган ҳашаротлар жавоб сифатида касалликдан қутилиш йўллари ва усулларини яратади. Организмларнинг икки томонлама адаптацияси жуда мураккаб юзага келади, айниқса организмлар орасидан тўғридан-тўғри

алоқалардан ташқари билвосита алоқалар ҳам мавжуд, ўзаро муносабатлар иккала турлардагина чегараланмайди, бироқ барча биоценозни ҳам қамраб олади. Ундан ташқари, шуни ҳам алоҳида қайд қилиш керакки, ҳашаротлар ишлаб чиққан адаптив белгилар кўпчилик ҳолларда турли абиотик омиллари комбинациясига ҳам боғлиқ. Популяция миқдорий сонига биотик ва абиотик муҳит омилларининг таъсири комплекс ҳусусиятга эга. Барча кўпқиррали ўзгарувчан муҳит шароитлари ҳар қандай биотопда барча ҳашаротлар миқдорий сонининг ўзгаришига олиб келади. Организм ва уни ўраб турувчи атроф муҳит ўзаро бирликни ифодалайди, аммо бу бирлик алоҳида организмда бир хилда эмас, гарчанд энди биттадан ўша организмлар орасида жуда ўзига хос тур орасида ва турлар орасидаги алоқалар мавжуд. Ю қорида айтиб ўтилган эдики, биоценозда турлар орасидаги биоценотик муносабатларнинг асосида озиқа занжири ётиб, улар озиқа цикли билан боғланадилар ва ҳар бир ушбу занжирлар қоидага мувофиқ ўсимликдан бошланади. Ҳашаротлар озиқасида, барча бошқа ҳайвонлардаги каби, оқсиллар, ёғлар ва углеводлар бўлиши керак, чунки улар фақат органик моддалар билан озиқланадилар. Бу моддаларнинг манбаи ёки бевосита, ёки бошқа фитофаг-ҳайвонлар орқали фақат ўсимликлар бўлиши мумкин. Шундай қилиб, ўсимлик ҳар қандай ҳашаротнинг ҳаётида бевосита ёки билвосита ўрин тутади. Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари, асосан ўсимликларнинг турли қисмлари озиқланишда, шунингдек бошқа фитофаг-ҳайвонлар ҳисобига билвосита ва паразитизмда, камдан кам ҳолларда айрим ўсимлик организмларининг ҳашаротлар йиртқичлигида ифодаланади. Кўпчилик ҳолларда ўсимликлардан ноқулай

метеорологик шароитлардан ёки улар табиий кушандаларидан (паразитизм ва йиртқичлар) бекинишда бошпана сифатида фойдаланилади. Айрим ҳашаротлар ҳудудга ўсимлик уруғлари ёки бошқа қисмлари билан тарқалиши мумкин. Ҳашаротлар тана бўшлиғида яшовчи бир хужайрали замбуруғ ва бактериялар билан ҳашаротларнинг симбиоз ҳоллари маълум. Ҳашаротларнинг ўсимликлар учун аҳамияти, уларда ҳашаротларнинг озиқланиши, ҳашаротларнинг бошқа ўсимликхўр хайвонлар миқдорий сонига ва яшовчанлигига таъсири ҳашаротлар орқали ўсимликлар касаллик қўзғатувчиларининг юқтирувчиси ҳашаротларнинг тупроқ жараёнларига таъсири билан белгиланади. Айрим ўсимлик организмлари ўз навбатида, бевосита ҳашаротларда ривожланади, жумладан, энтомофторали ва айрим бир хужайрали замбуруғлар. Кўпчилик бактериялар хам ҳашаротлар ҳисобига ривожланади. Олий оқсилли моддаларни ўзлаштириш ҳусусиятига эга бўлган ҳашаротхўр ўсимликлар ҳам маълум. Ҳашаротлар ўсимликларни ҳудудлар бўйича тарқалишига ёрдам беради. Ўсимлик ва ҳашаротлар ўзаро боғлиқ равишда географик тарқалганлар. Ҳашаротларнинг ўсимликларда озиқланиши ҳамма ҳолларда ҳам антогонистик муносабатлардан бир мунча йироқ бўлиб, айниқса чанглантирувчи – ҳашаротларнинг озиқланиши ўзаро фойдали аҳамияти улкан аҳамиятга эга бўлади ва бундай ҳолда симбиотик алоқа яратилади. Ўсимликларда озиқланувчи ҳашаротларнинг зарари нақадар юқорилигини жуда кўпчилик кузатувлар, ҳисобга олишлар ва қишлоқ ва ўрмон хўжалиги энтомолог мутахассислари махсус тадқиқотлардан маълум. Айрим мисолларни келтирамиз. Беш дона зарарли хасванинг

вояга етгани чорак квадрат метр майдончадаги буғдой ва арпани бошоқ чиқариш фазасида батомом нобуд қилиши мумкин (Родд, Гусаковский , Антова, 1933), хасва тушган участкадан олинган уруғлик доннинг 50 % и униб чиқмайди. Лавлаги бити (Aphis fabae Scop.) қанд лавлаги илдизлари қанд моддасини 69% гача, уларни оғирлигини - 7,4% камайтиради. Уруғлик лавлагида бу ўсимлик бити айримда уруғлик ҳосилни батомом йўқ қилади. Нўхат қўнғизи (Bruchus pisorum L.) билан зарарланган нўхат донининг униб чиқиши 75% гача пасаяди. Тариқ пашшаси ( Stenodiplodis panici Round) оммавий кўпайиб кетган айрим далаларда экин ҳосили батомом нобуд бўлади, бундай ҳолларда тариқ фақат похоли учунгина ўрилади, холос. Сув бўйи чивини (Epedra macellaria Egg.) нинг зарари натижасида Ўрта Осиёда баъзан шолини қайта экишга тўғри келади. Вояга етган лавлаги оддий узунбуруни (Bothynoderes punctiventris Germ.) Украинада катта майдонлардаги лавлаги кўчатларини батамом еб битиради. Мингдевона (Heliothis peltigera Den et Schif.) тунламининг қуртлари Ўрта Осиёда масхар шона ва гулларини 50-85% гача зарарлаб йўқотади. Кунжут тилла қўнғизи (Acmaeodera ballioni Gangl.) зараридан 97% гача ўсимлик нобуд бўлганлиги кузатилган. А.Ш.Хамраев ва б.қ. (2006) маълумотларига кўра, сўқир қандалалар (беда ва дала қандаласи) билан зарарланган ғўза ҳосил органларининг катта қуриб қолиши ҳисобига ҳосилдорлик 22-50,8 % гача, кеч экилган ғўза майдонларида эса ҳосилнинг 90% ортиғи нобуд бўлиши кузатилган. Ёш шафтоли кўчатлари айримда иссиқхона битидан (Myzodes persicae Suls.) ёш олма кўчатлари эса қонли битдан ( Eriosoma lanigerum Hausm ) тўлиқ нобуд бўлади. Декоратив, мевали ва ўрмон дарахтлари

қисман ёки тўлиқ барг кемирувчи зарари туфайли яланғочланиб қолади. Масалан, олма куяси ( Vponomeuta malinellus Zel.), тенгсиз ипак қурти ( Ocneria dispar L.), тут одимчиси ( Apocheima cinerarius Ersch.) ва кўпчилик бошқалар томонидан зарарлаши туфайли мева ва уруғ ҳосилининг кескин камайишига олиб келади. Жумладан, Б.Г.Шуровенков (1953) нинг маълумотига кўра, Алма-ота вилояти шароитида олма куяси Апорт олма нави баргларини 25 – 100% гача еганлиги туфайли ўша йили мева ҳосилдорлиги 16,4 – 71,1% гача камайган, заифлашган дарахтлар кейинги йили зарарланишдан кейин зарарланмаган дарахтларга нисбатан 21 – 100 % паст ҳосил берган. Маккажўхори поя парвонасининг ( Ostrinia (Pyrausta) nubilalis Hb) ўртача зарарлаш коэффициенти маккажўхорида 15-25 беда барг филчасининг ( Phytonomus variabilis Hbst.) ўртача зарарлаш коэффициенти Ўрта Осиёда бедада 65% га тенг ( Яхонтов, 1962). Ҳаммага маълумки кўпчилик мамлакатларда шарқий осиё чигирткаси ( Locusta migratoria manilensis Meyen.), осиё (тўқай) чигирткаси (L. migratoria migratoria L.), пуштиранг кўсак қурти ( Pectinophora gossypiella Saund.), шоли парвоналари ( Schoenobius incertellus Walk. ва Chilo simplex Buller.), буғдой пашшачаси ( Sitodiplosis mosellana Gehin.), ўтлоқ тунлами ( Cirphis unipuncta Haworth.), ғўза бити ( Aphis gossypii Glov. ) ва бошқа ҳашаротлар ката талафот етказадилар. Ҳашаротларнинг ўсимликлар учун зарарлаш коэффициенти деб, зараркунанда билан зарарланган ўсимликнинг зарарланмаган ўсимликка нисбатан йўқотилган ҳосили фоизда ифодаланади. Бунда соғлом ва зарарланган ўсимликлар бир хил навда, вегетация даврини бир вақтда бошлаши ва атроф – муҳитнинг бошқа тенг шароитларида бўлиши керак. Зарарлаш коэффициенти қуйидаги формулага биноан ифодаланади:

Бунда, К – зарарлаш коэффициенти; а – соғлом ўсимлик ҳосили; b – зараркунанда билан зарарланган ўсимлик ҳосили. Маданий ўсимликларда зараркунанда ҳашаротлар озиқланиши туфайли ҳосилнинг жуда кўп қисми йўқотилади. Жумладан, АҚШда 1946 йилда 15,1 % пахта ҳосили йўқотилган бўлса, 1950 йилда бундай йўқотишлар 908 млн. долларга, шу мамлакатда 800 турдаги зарарли ҳашаротлар ва каналардан қишлоқ хўжалик экинларининг йўқотилган ҳосил миқдори 12 млрд. доллардан ошиб кетган (Лисянский, 1983). АҚШ биргина термитлардан йилига 3,5 млрд. доллардан ортиқ зарар кўради (Хамраев, 2008). Ф.М.Успенский (1983) маълумотларига кўра Ўзбекистонда ғўза асосий зараркунандаларига қарши кураш чоралари ўтказилмаса йилига ўртача 1 млн. тонна пахта ҳосили йўқотилади. Албатта, бунинг ҳаммаси асосан иккиламчи биотопларга таълуқли бўлиб, бу ерларда зараркунанда ҳашаротлар учун кўпинча уларнинг кўпайишига алоҳида қулай шароит яратилади, айниқса улар озиқланадиган ўсимликларнинг мўл - кўллиги маъносида. Шунга қарамасдан табиатда бирламчи биотопларда ҳашаротлар ўсимликларга айримда жуда катта талофат етқазади. Жумладан, Жанубий Қозоғистон, Жанубий Қирғизистон, Ўзбекистон тоғларида олма куяси ( Vponomeuta malinellus Zell.) ёввойи олма дарахтларини деярли бутунлай ялонғочлайди. В.В.Яхонтовнинг (1969) кузатишича, Жанубий Қозоғистонда ёввойи Cotoneaster Medik, бутазорларини Litta menetriesi Fld. қўнғизи мутлақо еб битиргани, тўқай чигирткаси (Locusta migratoria migratoria L.) кўпинча дарё ва кўл қирғоқларида, улар

оммавий кўпайиш ўчоқларида, катта майдонлардаги қамиш Phragmites communis Trin. баргларини ёппасига егани аниқланган. Ҳашаротлар озиқланишида ўсимликларга улар органларини (куртаклари, барглари, шоналари, гуллари, мевалари, шохлари, поялари, новдалари, илдиз бўғзи, илдизлари ва ҳ.к.) кемириш ёки ўсимлик органларининг ширасини сўриши орқали зарар етқазади. Зарарлаш туфайли озиқа моддаларининг ва сувнинг тупроқдан нормал етиб келиши бузилади, нафас олиш жараёнлари издан чиқади, хлорофилл ташувчи тўқималарнинг йўқотилиши туфайли фотосинтез суръати пасаяди. Ҳашаротлар ўсимлик ширасини сўришда сўлак безидан ажратилган модда, кўпинча крахмал зарраларини емиради ва ҳужайраларга крахмал нормал тўпланишига ҳалақит беради ва ҳ.к. Ҳашаротлар озиқланиши туфайли ўсимлик ривожланишида тўхталиш юзага келади. Масалан, В.В.Яхонтов (1969) ўтказган тажрибаларида тамаки трипси ( Trips tabaci Lind.) ғўза ниҳолларини сўриши натижасида ўсув нуқтаси куртагининг нобуд бўлиши ёки ғўза бити ( Aphis gossypii Glov.) озиқланиши туфайли ғўза ниҳолларининг ривожланиши 4 кунга кечиккан, ушбу зараркунандалар озиқланиши туфайли янги ҳосил бўлган ён уруғ барг куртагини нобуд бўлиши, ўртача ўсимлик ривожланишини икки ҳафтага кечиктирган. Оғиз аппарати кемирувчи бўлган ҳашаротлар ўсимликларнинг айрим қисмларини кемирадилар: оғиз аппарати сўрувчи бўлган ҳашаротлар ўсимликлар ширасини сўрган айрим участкаларида ўсимлик тўқималари сўлади ва деформацияланади. Ҳашаротлар озиқланишида ҳолсизланган ўсимликлар мева ва уруғ ҳосилини кескин камайтиради, касалликларга чидамсизроқ, кўпинча иккинчи даражали зараркунандалар ҳужумига мойил бўладилар. Иккинчи даражали

зараркунандалар, қоидага биноан соғлом ва бақувват ўсимликларга ҳужум қилмайди, улар учун дастлаб ҳолсизланган ўсимликлар керак, кўпчилик пўстлоқхўр (Lpidae), тилла қўнғизлар (Buprestidae ), айрим мўйловдор (Cerambycidae) қўнғизлари бунга мисол бўла олади. Ҳашаротлар озиқланишига кўра, ўсимликларни зарарланиш характери қуйидагича классификацияланади. Ўсимлик қисмларининг зарарланишига қараб (шоналар, тугунчалар, мевалар, илдизлар, шохлар ва поялар, новдалар, барглар, гул куртаклари) ташқи ва ичкига ажратилади. Шоналар, тугунчалар ва меваларнинг ички зарарланишига мисол тариқасида пуштиранг кўсак қурти ( Pectinophora gossypiella Saund .) ёки ғўза тунламининг ( Helicoverpa armigera Hbn .) ғўзадаги зарарини кўрсатиш кифоя (5 5 -расм). Капалаклар гуруҳи қуртларининг мевали боғлар ва ёнғоқ дарахти меваларини зарарланишини алоҳида «мевахўрлар» махсус ном билан аталади. Шулардан, олма мевахўри ( Carpocapsa ( Laspeyresia ) pamonella L .), нок мевахўри ( Carpocapsa ( Laspeyresia ) Danil .), олхўри мевахўри ( Grapholitha funebrana Tr .), шарқ мевахўри ( Grapholitha molesta Busck .), ёнғоқ мевахўри ( Sarrothrypus musculana Ersch .), мевали дарахтлар куртак ичини зарарлайдиганларга ғилофли куя ( C о leophora hemerobiola Fil .) ва олча филчасини ( Rhynchites auratus Scop .) кўрсатиш кифоя. Шоналар, куртаклар, тугунчалар, меваларни ташқи томондан зарарланишига, масалан, қалқондорлар ( Coccodea ), ўсимлик битлари ( Aphidodea ), айрим қандалалар ( Hemiptera ) , кўпчилик капалакларнинг5 5 - расм. Ғўза тунлами зарарлаган ғўза кўсаги (Яхонтов бўйича, 1969)

қуртларини кўрсатиш ўринлидир. Каноп тепа қисмини қандалалар сўриши натижасида айримда бирорта ҳам шона ёки кўсакчалари қолмай тўкилиб кетади. Ўсимлик илдиз ички қисмини айрим тилла қўнғиз ( Buprestidae ), личинкалари, дуккакли экинларда тугунак филчалари ( Sitona sp . sp .) личинкалари зарарлайди. Илдизларнинг ташқи қисмини зарарлаш айрим ўсимлик битларига ( Smynthurodes betae West W ., Brachynguis anuraphoides New ., Forda trivialis Pass . ва б. қ. ) кўпчилик қўнғизлар (масалан, хру ш лар – Melolonthinae , қоратанли қўнғизлар - Tenebrionidae , қарсилдоқ қўнғизлар - Elateridae ва б .қ. ) личинкаларига хосдир. Тана ва пояларнинг ички томондан зарарлашда, масалан, кўпчилик тилла қўнғизлар ( Buprestidae ) , мўйловдорлар ( Cerambicidae ) ( 56- расм), пўстлоқхўрлар ( Lpidae ) личинкалари, ғалла арракаши ( Cephus pygmaeus L .) личинкалари, ойнақанот капалаклар ( Sesiidae ) ва ёғоч ковловчи ( Cossidae ), маккажўхори поя парвонаси Ostrinia ( Pyrausta ) nubilalis Hb , шоли парвоналари ( Chilo simplex Butler ., Schoenobius insertellus Walk .) қуртлари томонидан амалга оширилади. Ўсимликлар тана, поя ва новдаларининг ташқи томондан зарарлаш махсар филчаси (Mesogroicus petraeus Faust.) вояга етганига, катта шафтоли тана (Pterochloroides persiae Cho.) ва бошқа айрим ўсимлик битларига, кўпчилик қалқондорларга (Coccodea) ва бошқаларга хос ҳусусиятдир. 56-расм. Aeolestes sarta Sols. Мўйловдори зараридан нобуд бўлган поянинг кўндаланг кесими (Яхонтов, 1969)

Мободо, поя, новда ёки илдизни ҳашаротлар кўндалангига ёки атрофини ҳалқасимон қилиб кемирса, бундай зарарланишни остидан ёки чайнаб зарарланиш дейилади. Жумладан, Agrotinae тунламлар кенжа оиласи қуртлари, Helophorus micans Fold. қўнғиз личинкалари, вояга етган малҳамчилар (Meloe sp . sp .), айрим вояга етган пўстлоқхўрлар (Lpidae) Scolytus mali Bechst ва S. rugulosus Ralt зарарлашидир. Баргларнинг зарарланиши ёппасига, қачонки ҳашарот баргни тамоман еб битиради; атрофидан ҳашарот баргнинг четларидан барг участкаларини ейди; тешик – тешик – қачонки ҳашарот баргда очиқ тешик ҳосил қилиб зарарлайди; дарчали – қачонки ҳашарот баргни яссисига бир хилдаги кичик тешиклар ҳосил қилиб кемиради; склетлаш – мабодо ҳашарот барг эти ва пўстини кемириб фақат томирларига тегинмаса; ғовак ҳосил қилиш – қачонки ҳашарот эпидерма орқали барг бир жойига ўтиб, паренхимани еб қўйса, шаклига қараб миналар (ғоваклар): юлдузсимон, илонсимон, чизиқли, доғсимон, найсимон фарқланади, барг этининг ёппасига ёки фақат юқори полисад тўқималари ёки қуйи ғовак – ғовак тўқималарни зарарланишига миналарни икки томонлама юқори томон ёки остки томон дейилади. Ҳашаротлар баргни сўриб зарарлаганда унда унча катта бўлмаган сариқ, оқ, қўнғир ёки қора доғлар ҳосил бўлади, бундай зарарни д о ғ л а н и ш дейилади. Ҳашаротлар озиқланишда барг ўргимчак ипи билан уларга уланса, бундай зарарланишни ў р г и м ч а к л и у я дейилади, улар найсимон ўралса, найсимон, мабодо, буришган ёки буралган бўлса – зарарланишни баргнинг деформацияланиши дейилади. Баргларни ёппасига зарарланишига мисол қилиб бражниклар (Sphingidae) катта ёшдаги қуртлари ёки бошқа капалаклар йирик

қуртлари ҳамда (Acridodea) личинка ёки вояга етганлари баргларни тўлиқ ейишини кўрсатиш мумкин (57-расм). Баргларни четидан зарарланишига мисол тариқасида дарахтлар барг филчалари (Polydrosus Germ.), турли оилаларга мансуб турли – туман капалаклар қуртлари, чигирткалар (Acridodea), чирилдоқлар (Gryllodea ), темирчакларни (Tettigoniidae) келтириш ўринлидир. Аммо, шундай экан тўғриқанотлилар (Orthoptera) ва капалаклар ( Lepidoptera ) турли ёшдаги личинкаларининг озиқланиш ҳусусияти ва баргларини зарарлаш типлари ҳам ўзгаради. Шу турларнинг ўзи охирги ёшларида баргларни четидан ёки ёппасига еб зарарласа, кичик ёшларида кўпинча баргларни ғовак ҳосил қилиб, склетлаб зарарлайди. Буларга мисол сифатида воҳа чигирткаси (Calliptamus italicus L.) ёки карам оқ капалаги (Pieris brassicae L.) ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Баргларни Megachile Latr. ариларининг зарарлаши жуда характерли ва ўзига хосдир, бунда улар баргларни тўғри овал, ярим овал ёки ярим доира шаклда кемирадилар (58-расм), аммо бундай ҳолда кемириб олинган барг бўлакчалари озиқланиш учун эмас, балки тупроқда ёки ўсимлик пояси бўшлиғида уя катакчаларини қуриш учун фойдаланади. 57-расм. Бражник қуртлари баргларни еган ўсимлик (Яхонтов, 1969 )

58-расм. Megachile Latr. Авлоди асаларилари зарарлаган ёнғоқ барги (Яхонтов бўйича, 1969) Баргларни тешик – тешик қилиб зарарлаш, масалан, карадрина (Spodoptera exigua Hbn.), тунги ўрик тунлами (Calimnia subtilis Stgr.) ва карам куяси (Plutella maculipennis Curt.) ўрта ва катта ёшдаги қуртларига хосдир. Баргларни дарчали қилиб зарарлаш Phyllotreta Foudr. ва Chaetoocema Steph. авлодлари майда баргхўрлар вояга етган индивидларига ҳамда кўпчилик ҳашаротларга хосдир. Айримда дарчали зарарланиш майда тешик – тешик зарарланишга айланади, бунда озиқланиш натижасида қолдирилган юпқа эпидермал барг пардаси емирилади ва тўкилади (59-расм ). 59-расм. Chaetocnema breviuscula Fald. 60-расм. Терак баргхўри склетлаб

Баргхўри зарарлаган лавлаги барги (Яхонтов бўйича, 1969) зарарлаган терак барги (Яхонтов бўйича, 1969) Склетлаб зарарлаш кўпчилик капалаклар майда қуртларига хос, масалан, тенгсиз ипак қурти (Ocneria dispar L.), карадрина ( Spodoptera exigua Hbs.), кўпчилик баргхўрлар вояга етган қўнғиз ва улар личинкаларига, масалан, терак баргхўри ( Entomoscelis adonidis Pall.) (60-расм ), шилимшиқ қурт ( Lema melanopus L.), Caliroa cerasi L. арракаши сохта қуртлари ва бошқаларга хос ҳусусиятдир. Ғовак ҳосил қилувчи ҳашаротларга мисол сифатида олма куясининг ( Vponomeuta malinellus Zell.) биринчи ёшдаги қуртлари, барг ўровчиси ( Recurvaria nanella Schif.) биринчи ёшдаги қуртлари, ғилофли куя ( Coleophora hemerobiola Fill.), гирдак куяси ( Cemiostoma scitella Zell.), дуккак ўйимчақанотли куяси (Anacampsis anthylidella Hb.) қуртлари, лавлаги пашшаси ( Pegomyia hyosciami Panz.) личинкаларини кўрсатиш мумкин. Бу типдаги зарарланиш асосан Lepidoptera ва Diptera, яккам – дуккум Coleoptera туркумлари вакилларига хосдир. Баргларни доғланишини сўрувчи ҳашаротлар амалга оширади. Жумладан, тамаки трипси (Thrips tabaci Lind.) сўриши натижасида томирлар атрофида майда кулрангсимон доғчалар ҳосил бўлади. Зарарли ҳасванинг (Eurygaster integriceps Put.) сўришидан дастлаб оқиш, кейин қўнғирлашадиган доғлар, беда қандаласи ( Adelphocoris lineolatus Goeze.) сўриб озиқланишидан кейин қўнғир думалоқ доғлар қолади, нок қандаласи Stephanitis oshanini V., S. pyri F. баргнинг устки қисмида оқиш кўп сонли доғлар қолдиради (баргнинг остки томонини кўп сонли майда қора доғчалар бу қандалалар сўриши туфайли эмас, балки экскрементлардир). Ўргимчак уяларига мисол сифатида ўргимчак иплари билан уланган боғлам барглар, уларнинг ичида якка – якка ўрта ва катта ёшлардаги

куртак парвонаси (Tmetocera ocellana F.), барг парвонаси ( Recurvaria nanella Schif.), барг тутамчалари ёки новдалар атрофини йирик ўралмаларда олма ва мева куялари (Vponomeuta malinellus Zell., V. padellus L.) қуртлари жамоа ҳолида, кейинчалик уларнинг пиллачалари ушланиб турадилар; дўлана капалагининг (Aporia crataegi L.) қуртлари қишда барглардан ўзларига ўргамчаклар билан ўралган панада яшаб, уларни ўргимчаклар билан дарахт новдаларига маҳкамлайдилар; Туркистон лавлаги парвонаси (Laxostege nudalis L.) қуртлари шўрадошлар ва бошқа айрим ўсимликлар баргларида ўргимчак ўрамалар ясашини мисол тариқасида кўрсатиш мумкин. Ўсимликларда ўргимчак уяларини асосан капалаклар ( Lepidoptera ) қуртлари тўқийдилар; Тропик ва субтропик минтақаларда дарахтлар баргларини ўргимчак иплари билан айрим чумолилар ( Formicidae) туташтирадилар. Масалан, Oecophila smaragdina Fabr. барглар орасида ўз колониясини ўрнаштиради, аммо бунда улар ўсимлик билан озиқланмайдилар. Баргларни най шаклида най ўровчи қўнғизлар, масалан, қайинда Rhynchites betulae L. (най ўровчиларнинг личинкалари қўнғизлар ўраган барг ичида озиқланадилар), баргўровчилар (Tortricidae) оиласига мансуб кўпчилик капалакларнинг қуртлари баргларни ўрайдилар. Най шаклдаги баргларнинг ўралиши айрим ўсимлик битларининг озиқланиши туфайли ҳам юзага келади (масалан, спиралсимон найча ҳосил қилиш олма бити Vezabura affinis Mordv. ёки арпа тепа баргида Brachycolis noxius Mordv. битига хос ). Ўсимликларда баргларни нотўғри буралиш ва бужайиш деформациясини кўпчилик ҳашаротлар: тамаки трипси (Thrips tabaci Lind.) ғўза баргларида, ўсимлик битлари ( Aphidodea) турли ўсимликларда, айримда саратонлар (Auchenorhyncha ), масалан, сайроқи Aphrophora spumaria L. юзага келтиради.

Ёш баргларнинг деформацияси ва доғланиб зарарланиш барглар айрим участкаларини қуриши туфайли кейинчалик барг пластинкаси ёрилишига олиб келади, унинг ўлчами борган сари кенгая боради. Бу, масалан, тамаки трипси (Thrips tabaci Lind.), айрим ўсимлик битлари (Aphidodea ), саратонлар (Auchenorhyncha) озиқланганларида кузатилади. Натижада чекка ёриқлар чандиқланади, мабодо тўқималарнинг ўлиши кўпчилик нуқталарда юзага келган бўлса, айримда ёриқлар мураккаб тишсимон шакл олади. Бундай зарарланишлар ҳам деформация типига таъаллуқлидир. Барглардаги ҳамда новда, шох, поя ва илдизлардаги зарарланиш типларидан ташқари ҳашаротлар сўришида ўсимлик тўқимасига киритиладиган сўлакнинг қўзғатадиган таъсири натижасида ва ўсимликнинг унга нисбатан жавоб реакцияси туфайли зарарловчи ҳашарот турининг ҳусусиятига қараб айримда турли катталикдаги ва шаклдаги шишлар вужудга келади; бундай ўсимлик тўқималарини ўсишини галлар (ғурралар) дейилади. Ғурралар яхлит ёки ғовак бўладилар, охирги ҳолда ҳашаротлар ғовакнинг ичида бўладилар ва у ерни фақат ғоваклар ёриқ ҳосил қилгандан кейингина тарк этадилар. Йирик ўлчамли ғурраларни айримда рак шишлари дейилади, гарчи бу ерда одамлар ва ҳайвонлар тўқималардаги рак ўсимталарга таққосланмайди. Яхлит ғурраларга мисол қилиб қонли бит ( Eriosoma lanigerum Hausm.) сўриши туфайли олма танасида, шох – шаббаларида ва илдизининг юқори қисмида ҳосил бўладиган ғурраларни кўрсатиш мумкин. Ғовак ғурраларга Slavum lentiscoides Mordv. ўсимлик бити сўриши натижасида писта барги томирлари ва барг бандларида ҳосил бўладиган қопсимон ўсимталарни (60-расм), Pemphigus Hartig авлодига мансуб ўсимлик битларининг терак баргларидаги шишлар, қонли

битнинг ( Eriosoma lanigerum Hausm.) қайрағоч баргларида ҳосил қиладиган жуда йирик (айримда одам муштидан ҳам йирик келадиган) бўртмалари ва дўланадаги атиргул ёнғоқясари ( Rodites rosae L.) ҳосил қиладиган бўртмалар; бошоқдошлар похолида галл (шиш ) йўғоноёғи ( Harmolita rossica Rim. Kors.) бир неча камерали шишлар ҳосил қилиб, ҳар бир камерада биттадан зараркунанда личинкаси бўлади ёки ойнақанотлилар ( Aegeriidae ) қуртлари дарахтлар шох – шаббалари ва буталарда шишлар ҳосил қилиши ва ҳ.к. Ғовак ва яхлит галла орасида ўтиш жойи мавжуд. Масалан, галлалар ичида зараркунанда қисқа муддатда бўлиб, кейин галнинг устки қисмида яшайди, бунга мисол сифатида толдаги Pontania Costa авлоди арракашлар галларини келтириш мумкин. Айрим ёнғоқясарлар ( Cynipidae оиласи) ёки Itonididae пашшачалари вужудга келтирадиган галлар ичида личинкалар гарчанд бўлсада, уларнинг ичи жуда кичикроқ бўшлиқлардан иборат бўлиб, галл деворлари жуда қалин бўлади, шунинг учун уларни фақат шартли равишда ғовакли дейиш мумкин. Ҳашаротлар ўсимликларга нафақат озиқланиши туфайли зарар етказ ад и , бошқача зарарлаш и ҳам маълум . Жумладан, ўсимлик тўқималарининг зарарланиши урғочи тухум қўйишида ҳам кузатилиши мумкин. Йирик ғўза саратонлари ( Chloropsalta ochreata Mel .), Cicadotra querula ( Pall .) Ўрта Осиё воҳаларига яқин чегараларда айрим йиллари ўсимлик пояси ва шохлари тухум қўйиши туфайли, улардаги томир тутамчаларини қирқади, натижада ўсимликнинг тухум қўйилгандан юқори қисми қурийди (Яхонтов, 1929; Хамраев, 1992 ). 6 1 - расм. Slavum lentis coides Mordv. битининг писта баргидаги ғурралари

Шунга ўхшаш зарарланишларни турли экинлар ва ёввойи ўсимликлар поя ва новдаларига тухум қўювчи Oecanthus pellucens Scop . ва O . turanicus Uv . чирилдоқлари амалга ошириши туфайли ўсимликнинг тепаси қурийди ёки улардаги шона, гул ва мевалар тўкилади. Ўсимлик тўқимаси ичига тухум қўювчи бошқа ҳашаротлар – трипслар ( Thysanoptera ), майда турлардаги саратонлар ( Auchenorhyncha ), қўнғизлар ( Coleoptera ) ва бошқалар шубҳасиз ўсимликларга салбий таъсир кўрсатадилар. Тухум қўйиш жараёнида урғочи ҳашарот жинсий системасидан ажратилган қўшимча безлар, сўрувчи ҳашаротлар озиқланишида ажратган сўлак сингари қўзғатувчи таъсир қилиб, айримда галлар ҳосил қилади, масалан, момоқаймоқ трипси ( Thrips taraxaci Vakh .), фриц трипси ( Teaniothrips frici Uzel .) гуллаётган момақаймоқ саватчаси эпителий ўрамасига тухум қўйишида тухуми устида кичкина шиш ҳосил бўлади (Яхонтов, 1962). Айрим ёнғоқясовчи ( Cynipidae ) ва арракашлар ( Tenthredinidae ) нинг ғурралари ҳам нафақат улар личинкаларининг озиқланиши, ваҳоланки ўсимлик тўқималарига тухум қўйишда жинсий системаси қ ў шимча безидан ажратилган мод д а ҳисобига юзага келади. Юқорида эслатилган идек , олма ва нок баргларининг остки қисми қандалалар ( Stephanitis pyri F . ва S . oshanini Vas .) кўп сонли экскрементлари билан қопланади, бу экскрементлар баргда кўпчилик оғизчаларни беркитиб, баргларнинг газ алмашувига салбий таъсир кўрсатади. Шунга ўхшаш зарарни ўсимликларда ҳаёт кечирувчи бошқа ҳашаротлар ҳам юзага келтириши мумкин. Ўсимликларга касаллик қўзғатувчиларнинг юқтириши кўпчилик ҳолларда ҳашаротлар озиқланиши даврида содир бўлади. Ўсимликларга

вирус касалликларини юқтирилиши масаласида кенг кўламдаги адабиётлар мавжуд. Ўсимликларнинг кўпчилик вирус касалликларини фақат сўрувчи зараркунандалар тарқатади хо лос. Тамакининг “ рябуха ” вирус касаллигини фақат ўсимлик битлари ( Aphidodea ) ва тамаки трипси ( Thrips tabaci Lind .), картошканинг барг бужма йиш – касаллигини Myzodes persicae Sulz . ва Macrosiphum solanifolli Ashm . ўсимлик битлари тарқатади. Л авлаги қандаласи ( Polymerus cognatus Fieb .) “ лавлаги мозаика ” касаллигини тарқатади. Ғўзанинг барг бужма йиш касаллигини ғўза бити ( Aphis gossypii Glov .) юқтиради, лавлагида барг буж майиш касаллигини Eutet е tix tenella Baker саратони чақиради. Олчада майдамева вирус касаллигини Scaphytopius acutus Say . саратони юқтиради ва ҳ.к. Шунин гдек, ҳашаротлар ўсимликларни замбуруғ ва бактериал касалликлар билан касалланишига ҳам имкон яратади. Масалан, турли тропик ўсимликлар меваларининг Nematospora coryli Pegl . замбуруғ билан зарарланиши яримқаттиққанотли ( Hemiptera ) лар, айниқса, Nezara viridula L . ёрдамида рўй беради, ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn .) қуртлари зарарлаган кўсаклардаги, кўсакнинг пушти чириш касаллиги юқтиради. Айрим жойларда голланд касаллиги туфайли қайрағочларнинг оммавий нобуд бўлиши кузатилиб, бунда касалликни дарахтдан дарахтга пўстлоқости қўнғизлари ( Scolitinae ) ёрдамида юқтирилади. Олма ва нокнинг Monilia perso мева чириш касаллигини Rhynchites Schnied авлодига мансуб узунбурун қўнғизлар тарқатиши мумкин; беда қандаласи ( Adelphoc о ris lineolatus Goeze .) ғўза кўсакларига бактериоз касаллигини юқтириш ҳусусиятига эга ва ҳ.к. Айрим бактериялар (масалан, Bacterium tracheiphilus Smith ., бодрингнинг сўлишини чақирадиган) ўсимликни фақат патоген ҳашарот

организми орқали ўтгандагина зарарлаши мумкин ва ўсимлик тўқимасига ушбу ҳашаротнинг сўлаги орқали киритилади. Академик Е.Н.Павловскийнинг (1939, 1946 ва б.қ. ) таълимоти бўйича одамларга ва уй ҳайвонларига юқумли касалликларни тарқатувчиларга таъалуқли бўлса ҳам, аммо кенг биологик аҳамиятга эга бўлиб, табиатда касалликларнинг трансмиссив ўчоғи мавжуд бўлади. Бундай ўчоқларга комплекс касаллик қўзғатувчилар, уларни тарқатувчилар ва зарарланадиган хўжайинлар тарихий жойларининг вужудга келишидир. Биоценозларнинг ушбу компонентлари бир-бирига ўзаро мослашган, улар синхрон ривожланишга эга, тарқатувчи ва хўжайин мос равишда ҳаракатланади ва миқдорий сони доимий алоқани таъминлайди. Мободо, касалликларни тарқатувчи бир қанча турдаги ҳайвонлар бўлса, касаллик манбаининг доимий кенгайиш эҳтимоли бўлади; аммо қоидага мувофиқ энг оммавий касаллик юқтирувчилар асосан эгалик қиладилар. Хўжайин ва уларга касаллик юқтирувчилар ва касаллик қўзғатувчиларнинг сони муҳит шароитларига жуда боғлиқ. Ҳашаротларни замбуруғ касалликлари билан касалланишига мисол қилиб 8-бобда эслатилган энтомофторали Tarichium phytonomi Jacz . замбуруғи беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst .) личинкалари ва Empusa aulicae Beich . кўк капалак ( Nygmia phaeorrhoea L .) қуртлари орасида эпизоотия қўзғатишини кўрсатиш ўринлидир. Empusa muscae Cohn. замбуруғи томонидан уй пашшасида (Musca domestica L.) қўзғатиладиган кузги эпизоотия; айримда чигирткаларда (Acridodea ) оммавий қирғин соладиган E.grulli Nowak замбуруғи жуда ҳам маълум. Ҳиндистонда ёмғир мавсумларида Cephalasporium lecanii Zimm. замбуруғидан Lecanium viridis Green қалқондори оммавий нобуд бўлади. Олма ширабити (Psylla mali Schm.) Entomophthora sphaerosperma Fres. замбуруғи (62-расм), лавлаги узунбуруни (Bothynoderes punctiventris

Germ.) яшил мускардинадан (Metarrhi zium anisoplia Sor.) замбуруғи билан зарарланади (63-расм). Ҳашаротларнинг бактериал касалликлари ҳам муҳим аҳамият касб этади. Биологик курашда бациллюс ( Bacillus) ва клостридиум (Clostridium ) авлод вакиллари муҳим аҳамиятга эга. 62-расм. Entomophtora sphaerosperma Fres. замбуруғи нобуд қилган олма шира бити (Еремеева бўйича) 63-расм. Entomophtora sphaerosperma Fres. замбуруғидан нобуд бўлган лавлаги узунбуруни( Евлахова ва Швецова) Кристалл ҳосил қилувчи бактериялардан бу оилага бациллюс тюрингиензис ( B. thuringiensis Bern.) киради. Бу бактерияларнинг хилма - хил турлари ҳашаротларга қарши кураш мақсадида микробиологик препаратлар тайёрлашда жуда кенг қўлланилади. Жаҳон амалиётида ҳашаротларга қарши бактериал микроорганизмлар асосида дендробациллин, энтобактерин, лепидоцид, дипел, бактакулицид, новадор, битоксибациллин сингари 30 га яқин препаратлар яратилган. Ҳашаротларнинг замбуруғли ва бактериал касалликлари тўғрисида адабиётларда кенг ёритилган (Штейнхаус, 1950, 1952; Суитмен, 1964; Де Бах, 1968; Евлахова, 1974; Бондаренко, 1986; Хамраев, 2003; Штершис, 2004 ва б.қ.).

Ҳашаротхўр ўсимлик сифатида ботқоқда ўсадиган росянка (Drosea), баргида кўп сонли ёпишқоқ моддалар ажратадиган безлари бўлган ўсимликни кўрсатса бўлади. Бу ёпишқоқ ажратма орқали ўсимлик ҳашаротларни ушлайди ва бу ўсимлик баргида озиқани ҳазм қилувчи ферментлар мавжуд. Тропикларда ўсадиган ҳашаротхўр Nepenthas villosa ўсимлиги кўзачасимон барги ёрдамида ҳашаротларни йиғади (64-расм). “Кўзача” унга ҳашарот тушганда, қопқоқ вазифасини бажарувчи баргнинг иккинчи қисми билан беркитилади. Баргнинг ички деворида озиқа суюқлигини ажратувчи безлар бўлади. Ҳашаротларнинг ўсимликлар организмига касаллик туғдирувчи (қўзғатувчи) алоқаси бўлгани каби, ўсимликларнинг ҳам уларга ҳужум қилувчи ҳамда касаллик юқтирувчи ҳашаротларга нисбатан тегишлича ҳимоя, мослашиш реакцияси ишлаб чиқиши бўйича бир мунча тадқиқотлар амалга оширилган (Шапиро, 1956, 1961, 1975, 1983; Аверьянов ва б., 1986; Васецкая ва б., 1986 ). Ҳашаротларнинг айрим касаллик қўзғатувчиларга, жумладан, айрим бактериялардан ҳимояланиш мослашувига фагоцитоз хизмат қилиши шак – шубҳасиздир. Ҳашаротлар қонидаги фагоцитларнинг тутган ўрни олий ҳайвонлар фагоцитларининг тутган ўрнига ўхшашдир. Ҳашаротлар организмига кириб келган ва фагоцитларга нисбатан катта аҳамиятга эга бўлган, йирик ғайритаба органик жисмларни емириш учун айрим фагоцитлар бундай ғайритаба бўлакчалар атрофини вақтинчалик қобиқ билан ўраб олиб, уларни емирадилар. Фагоцитлар ёки фагоцитларга ўхшаш ҳужайралар, шунингдек, ҳашарот елка томирларида ҳам доимий тўпланади. 64-расм. Хашаротхўр непентес ўсимлик барги (Кернер бўйича)

Айрим ҳашаротларда бактерицид моддалари борлиги аниқланган. Жумладан, Iridomyrmex аргентина чумолиси, лабгулдош ўсимликлар Nepeta cataria L. ажратадиган непетолактан кимёвий таркибига яқин иридомицин ишлаб чиқаради (Паван ва Пинчетти, 1955 ). Dendrolasius fuliginosus Latr. чумоли мандибуляр безлари секретида дендролазин бактерицид моддаси бўлади ( Паван, 1956 ). Терак баргхўри (Melasoma populi L.) ва тол баргхўри (Phyllodecta vitellina L.) бўғим безларидаги секрет кучли бактерицид ҳусусиятига эга ( Вейн, 1943; Паван, 1953). Касаллик қўзғатувчи микроорганизмлардан ҳимояланиш воситаси сифатида фагоцитоз ва биологик фаол моддалар билан бир қаторда, ҳашаротлар олий ҳайвонлар сингари – гуморал реакция қонга кириб қолган ёт оқсиллар (антиген) билан кимёвий реакцияга киришадиган ва уларни зарарсизлантирадиган ўзига хос антитело модда ишлаб чиқариш қобилиятига эга. Аммо айрим тадқиқотчилар ҳашаротлар антитела ишлаб чиқариш қобилиятига шубҳа билан қарайдилар, гарчанд гемолимфадаги ҳашаротлар иммун реакциясида иштирок этувчи айрим моддалар борлигини тан олсаларда (Хеймфель, Хартбаргер, 1965). Перитрофик парда ўрта ичакнинг бошлағич қисмидан тортиб, то анал тешигига қадар бўлган масофада ҳосил бўлади. Бу парда доимий қоладиган парда бўлмай, озиқа билан бирга силжиб юради ва ҳақиқий ошқозон олдинги қисмининг ҳужайраларидан чиқадиган узлуксиз равишда ҳосил бўлиб туради. Бу парда ўрта ичак безли эпителийсини ҳазм бўлмаган қаттиқ озиқа заррачалари таъсирида жароҳатланишдан сақлаш вазифасини бажаради. Перетрофик парда ферментни ўзидан бемалол ўтказади. Ҳашаротлар озиқа билан бирга ютиб юборган ва ўрта ичакда жуда кўп учрайдиган бактериал флораларнинг деярли ҳаммаси перетрофик

пардада тутилиб қолади. Шундай қилиб ичак деворлари ҳашарот организмини айрим паразит микроорганизмлар (кўпинча бактериялар ) зарарлашидан сақлайди. Замбуруғ (ҳамда бактериал) касалликлар нуқтаи – назаридан, ҳашаротларда касаллик қўзғатувчилар билан алоқада тўсқинлик қилувчи мосланувчанлик хулқ – атвор мавжудлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Жумладан, Brumus octosignatus Gebl. ва Semiadalia undecimnotata Schneid. хонқизи қўнғизлари биологияси В.В.Яхонтов томонидан ўрганилганда, қўнғизларнинг қишлаш учун тоғда йилдан-йилга битта пунктда йиғилганлиги аниқланган. Айрим тўпланмалар орасида Tarichium замбуруғи чақирадиган касаллик туфайли қўнғизларнинг оммавий нобуд бўлганлиги кузатилган. Маълум бўлишича бундай пунктлар келаси йили қўнғизларни қишлаш учун жалб қилмаган. Шунингдек, уларни салбий хемотаксисдан ҳимояловчи тариқасида мослашишни бошқариш ишлаб чиқилган (қўнғизлар йиғилган тўдаларда соғлом ва касал қўнғизларнинг ҳиди инсон томонидан сезилади) (Яхонтов, 1950 ). Ўсимликларнинг ҳашаротлардан ҳимояланиши ўзига хос ҳусусиятга эга бўлиб, асосан уларнинг анатомик белгилари, яъни кутикуласининг қалинлиги, туклар билан қопланганлиги, ҳамда айрим физиологик белгилари (заҳарлилиги ва ҳ.к.) улар билан озиқланувчи ҳайвонлар, айниқса, ҳашаротларга мосланганлик ҳимоя воситаси бўлади. Аммо маълумки, ҳамма турдаги ўсимликлар, ҳашаротлар билан зарарланиши эҳтимолдан йироқроқ бўлиб, ўсимликларнинг эслатилган белгилари, улар билан ҳашаротлар озиқланиш қобилиятини чеклайди, бундай ўсимликлар билан озиқланувчи ва зарар етказувчи турлар, жавоб реакцияси ҳосил қилиб, ўз метаболизми ҳусусиятини заҳарли моддаларга мослаштиради.

Озиқага боғлиқ ҳолда ҳашаротлар метаболизми характерини ўзгартириши мумкинлиги олдинги бобда ҳамда 6 бобда ҳашаротларнинг раса ва турлар ҳосил қилиши тўғрисида гапириб ўтилган эди. XIX асрнинг ўрталаридаёқ Уолш томонидан ҳаммахўр ҳашаротларнинг ёқтириб озиқланадиган ўсимликларининг ўзгариши кузатилган бўлса, Гипкинсом эса хўжайинни танлаш алоҳида қоидасини ифодалаган бўлса, унингча ҳаммахўр ҳашаротлар ҳамма вақт ўзидан олдинги насл мослашган озиқа ўсимлигини хуш кўрадилар. Бу қоиданинг тўғрилиги ХХ асрнинг бошларида чоп этилган кўпгина махсус ишларда ўз тасдиғини топди. Шундай қилиб, Pegomyia hyosciami Panz. пашшанинг лавлагини зарарловчи расаси белладон ва шўрадошлар ( Chenopodiaceae ) ўсимликлари билан олдин озиқланган пашшадан келиб чиққан (Камерон, 1916); Phratora vitellinae L. баргхўри турли озиқа расалари ҳам шундай келиб чиққан ( Шродер, 1903 ) ва ҳ.к. Адабиётларда (Штейнер, 1903 ва б. ) қайд қилишича, ҳашаротлар ҳар қандай популяцияси феъл атворини тўғри тушуниш учун олдинги насллари феъл атворини ҳисобга олиш муҳимдир. Ўсимликларнинг регенерация қобилияти, яъни озми ёки кўпми ҳашаротлар еган барглар, новдалар ёки илдизини тезда қайта тиклаши ҳам уларнинг ҳимоя реакцияси ҳисобланади. Ўсимликларнинг ҳашаротлар томонидан ейилган қисмларининг регенерацияси айниқса ўсимликлар дастлабки ривожланиш даврида интенсив қайта тикланади (65-расм), қачонки унинг уруғпалла, тугунак, пиёзбош заҳира маҳсулотларидан фойдаланилса (Яхонтов, 1929, 1969; Попов, 1965). Ўсимликларни кемирувчи ҳашаротларга табиий чидамлилигини аниқлашда амалга оширилган махсус тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ўсимликларнинг зарарланишларга реакцияси икки фазали

ҳусусиятга: ўсимликлар ривожланиши бошланишида озми ёки кўпми ҳолсизланиш ҳолати, кейин эса ривожланишнинг кучайиши кузатилади (Попов, 1965). Тушунарлики, регенерация имкониятлари зарарланиш даражаси ҳамда ўсимликнинг физиологик ҳолатига боғлиқ. Айниқса, ҳолсизланган ўсимлик жиддий зарарланса, унинг сезиларли даражада даволаниши мумкин бўлмайди. 65-расм. Ҳашаротлар зарарлаган ғўза кўчати учки куртагинининг регенерацияси (ёнбошда уруғ барги банди). Уруғ барг асоси бандининг поя кундаланг кесими (Яхонтов бўйича, 1969) Айрим муаллифлар ( Цвейгельт, 1928, 1931 ) ўсимликларда ҳосил бўлган ғовак галлар ичида узоқ муддат ҳашаротларни изоляцияланишини ўсимликнинг ҳимоя реакцияси деб қарайдилар, чунки галлар ҳашаротларни изоляция давомидан тарқалиш имкониятларига тўсқинлик қилади. Кейинчалик аниқланишича, ўсимликка кемирувчи ҳашаротларнинг ҳужуми, нафас энергиясини кескин кучайтиради, бу эса қайта тикланиш жараёнларини тезлаштиради ва зарарланмай қолган ва янги ҳосил бўлаётган баргларда фотосинтезни жадаллаштиради. Баргхўр ҳашаротлар билан зарарланганда, азот билан боғлиқ биосинтез гидролизи маҳсулотларини жалб қилиш йўналишидаги ўсимликлар

ферментлари фаолиятига катта имкон беради. Зарарланмай қолган барглар фаолияти узаяди, ассимилятларнинг барглардан ўсувчи органларга оқиб келиши кўпаяди. Бундай барча физиологик ўзгаришлар албатта, ўсимликларни зарарланишга мослашиш белгилари сифатида хизмат қилади ( Попов, 1959). Инчунин, аниқ бўлган анатомик тартибдаги мослашиш ҳусусиятларининг зараркунанда ҳашаротлар ҳужумидан ҳимоя сифатида келиб чиқиши, худди шундай бўлсада, фойдали ҳашаротларга нисбатан мослашиш аллақачон аниқланган ва ишонарли қилиб тушунтирилган. Бундан ташқари шунга ўхшаш мослашишни ўсимликхўр сутэмизувчиларга нисбатан ҳам кузатдилар ва экспериментал тасдиқладилар. Масалан, айрим ўсимликлардаги тиканчалар гарчанд чўл иқлимида ўсувчи туларда намлик йўқотишни камайтиришга қаратилган бўлсада, уларни ҳайвонлар ейишига тўсқинлик қилади. Шунга қарамай, Лютер Бербанк тикансиз сунъий кактус турини яратганда, яйловларда уларни ҳайвонлар озиқаси сифатида фойдалана бошладилар. Қанотсиз ҳашаротлардан ўсимликларнинг морфологик ҳимоя мослашишлари сифатида полосалардаги поя ҳалқалари остки тукчаларининг пастга йўналтирилганлиги Galeopsis ёки поялари елимли ҳалқалар Lychnis viscaria, Silena viscosa, S. nutans рўкач қилинади (Крапелин, 1913). Кутикула қалинлиги шубҳасиз хартумчаси қисқа сўрувчи ҳашаротлар учун Tetranychidae ўсимликхўр каналар оиласига оид маълумотларга (Лебедев, 1957; Кособуцкий, 1939; Яхонтов, 1956) ўхшаш аҳамиятга эга бўлиши аниқ. Академик В.С.Пустовойт (1963) раҳбарлигида кунгабоқарнинг “Куяга чидамли” (“панцерли”) нави яратилган бўлиб, бу навда уруғнинг пўкак тўқимаси билан склеренхима тўқимаси ўртасида углеродли қават

бўлади, бу қаватни кунгабоқар парвонаси (Homoeosoma nebulella Hb.) қурти тешишга жағининг кучи етмайди; капалак қуртининг ўтиш давригача углеродли қават етарли даражада қотган бўлади. Зарарли ҳашаротлар ҳужум қилмаслиги учун ўсимликларни тезроқ етилишининг аҳамияти ҳам бўлиши мумкин. Масалан, Явада Anthribidae оиласига мансуб қўнғиз Thephrosia candida уруғини 75% зарарлайди, аммо уруғи эрта пишадиган шу авлодга оид T. vogelli ўсимликлар бу қўнғиз билан зарарланмайди. Кузги тунлам ( Agrotis segetum Den et Schiff.) қуртлари ғўза ниҳоллари пояси ёғочга айланганга қадар уларга ҳужум қилади. Бошоқдошларнинг онтогенез ҳусусияти улар билан швед пашшасининг ( Oscinela frit L.) ўзаро муносабатларида ҳал қилувчи ўрин тутади. Бошоқдошларнинг нисбий барқарорлиги асосан бошланғич ривожланиш тезлиги ва конус суръати ошишининг ўсиши билан ўлчанади. П.Г.Чесноков (1956) ўрнатгандек буғдойнинг швед пашшаси зарарига экологик шароитларга кўра вариацияланиш (ўзгариши ) (шу билан бирга жанубда барқарор ҳисобланган навлар, одатда шимолда чидамсиз бўлади ва тескариси) фактининг ўрнатилиши А.В.Жуковский ва И.Д.Шапиро ишларида янгича яратилганлиги улар томонларидан энтомологлар Бутуниттифоқ IV съездида (1960) эълон қилинди. Аниқланишича жанубда барқарор ҳисобланган “меланопус 69” нави шимолда конус суръатининг ўсиши секинлашади, “диамант” навига эса ёруғлик шароити катта таъсир кўрсатади. Аммо шундай навлар мавжудки, улар турли экологогеографик минтақаларда бир хил даражада барқарор ва чидамсиз ҳисобланади.

Барқарор ҳисобланган “лютесценс 62”, “цезиум 111” навларида, масалан, конуснинг ўсиши ва кўчатлар ўсиш суръатининг турли ёруғлик ва ҳарорат шароитларида тез амалга ошади. Чидамсиз “хордиеформс 189” навида, аксинча, онтогенезнинг дастлабки босқичлари шимолда ҳам, жанубда ҳам секинлашган. Кўпчилик ҳашаротларнинг ҳужуми имкониятларини чекловчи ўсимликлар заҳари нуқтаи – назарига келсак, масалан, кўрсатилганидек, белладонна атропинида айрим ҳашарот турларигина озиқлана олади. Шубҳасиз бундай ҳашаротларда ўзига хос модда алмашуви ишлаб чиқилган. Жумладан, Epithrix atropae Foundr. баргхўри бошқа ўсимликларда озиқланмайди. Шираси таркибида глюкозидлар сақловчи крестгулдош ўсимликлар ўзининг специфик ҳашаротлар фаунасига эга. Таркибида алкалоидлари бўлган Tectona grandis ва Sideroxylon дарахтлар ёғочини термитлар зарарламайди (Фридерикс, 1932), шунингдек, таркибида шунга ўхшаш моддалари бўлган Robinia pseudococia , Сaragona arborescens , Jiniperus seravschanica, J. virginiana, Pinus silvestris, Biota orientalis, Saphora japonica дарахтлар ёғочини ҳам термитлар зарарламайдилар (Хамраев ва б., 2010 ). Фитонцидларнинг ҳимоя таъсири (кўпчилик ҳолларда бу эфир мойлари) тўғрисида жуда кенг экспериментал материаллар ва кузатувлар мавжуд бўлиб, уларнинг каттагина қисми ҳашаротларга ҳам таъалуқлидир. Бу ерда кўпчилик тубан ўсимликлар ажратадиган антибиотик моддалар тўлиқ аналогларининг биологик аҳамияти тўғрисида гап боради. Одесса қишлоқ хўжалик институти ўтказган тажрибаларга кўра, вика ва кескин фитонцидлик ҳусусиятига эга бўлган саримсоқ пиёз, каноп ва бошқа аралаш экинларидаги алоҳида экилган викага нисбатан акация парвонасидан (Etiella zinckenella Tr.) камроқ

зарар кўрган. Шунингдек, помидор ва бодринг билан бирга экилган карам ҳамда каноп билан бирга экилган полиз экинлари ва ҳоказолар зараркунандалардан камроқ зарарланган (Фуга, 1960). Айрим ўсимликлар ҳужайра шираси осматик босимининг сўрувчи ҳашаротларга чидамлилик алоқаси билан боғлиқлиги ҳам исботланган (Соколов ва Соколова, 1952; Яхонтов, 1956; Положенцев ва Булавин, 1964; Успенский, 1970; Хамраев ва Тўрабаев, 1991). Мабодо ўсимлик ҳужайра ширасининг осматик босими, зараркунанда тана бўшлиқ суюқлиги осматик босимидан сезиларли даражада юқори бўлса, ўсимлик зараркунанда ҳужумига деярли учрамайди. Ўсимликлар ҳимоя реакциясига ҳашаротлар ҳам мослашишлари керак. Бир томондан, ҳашаротлар зарарлаш учун кам ҳимояланган ўсимликларни танлайдилар, масалан, ҳужайра шираси осматик босими паст бўлган ўсимликларни, иккинчидан кўрсатиб ўтилгандек, уларда метаболизм ҳусусияти шаклининг ўзгаришида. Айрим ҳашаротларда махсус органлар мавжуд бўлиб, улар ўсимликларда ҳашаротларни озиқланиш жараёнида организмни зарарли моддалардан ҳалос қилади. Таркибида эфир мой ва алкалоидлари бўлган ўсимликлар билан озиқланувчи Papilionidae айрим турлари қуртларининг осметериясидир. Шубҳасиз, Malachius F. авлоди қўнғизларининг осметерий тутган ўрни ҳам аниқ. Осметерия – айрига ўхшаш иккиланган без, қон босими таъсирида ағдарилган бўлиб, папилионидларда улар бош ва биринчи кўкрак бўғимининг устига, Malachius F. ларда олдинги кўкрак ва ўрта кўкрак ёнларига сурилган (66-расм).

66-расм. Papilio machaon L. (чапда), қурти ва Malachius bipustulatus L. қўнғизи осметерияси (Берлезе ва Клеменчевич бўйича), о-осметерия Осметерияларга кўпинча паразит ва йиртқичларни чўчитиш таъсири берилган бўлсада, аммо бунда улар қондан заҳарли моддаларни сўриб олиб танаси сатҳи орқали ташқи муҳитга буғлантиради. Қайд қилинишича (Вегнер, 1923) Papilionidae қуртлари заҳарли ўсимликлар билан озиқланмаган тақдирда бу без заиф ривожланади. Толда озиқланувчи баргхўр қўнғизлар (Chysomelidae ) личинкаларининг йиртқичлардан ҳимояловчи қопсимон тери безларидаги мўл – кўл ишқорли секрети жуда маълум. Бу безлар салицил кислотаси ажратиб, у организм учун зарарлидир, шунинг учун уларнинг келиб чиқиши ҳам толлар оиласига мансуб ( терак, тол ) дарахтлар барглари билан озиқланишига мосланганлиги сифатида қараш мумкин. Танин моддаси бўлган ўсимликлар билан озиқланувчи барг ўровчилар (Torticidae), жумладан, яшил эман барг ўровчиси (Tortrix viridana L.) қуртларининг ўрта ичаги бакалсимон ҳужайраларида кристаллар шаклида боғланган танин қайд қилинган. Мободо қуртлар таркиби суюқлигида танин бўлмаган ўсимликлар билан озиқланса, ҳашарот ичагида бундай кристаллар бўлмайди.

Ўсимликларни четдан чанглатишда ҳашаротларнинг тутган фойдали ўрни жуда бениҳоядир. Кўпчилик ўсимликлар бошқа йўл билан чанглатилмасдан ва ҳатто мевасиз қолишлари ҳам мумкин. Масалан, олма гулчанги ўз намлик кучига боғлиқ ҳолда, ҳатто кучли шамолда ҳам қоидага биноан ҳашаротсиз чангни бир неча сантиметрга гулга кўчириб ўтқаза олмайди. Бундай ўсимликлар э н т о м о ф и л л а р деб номланганлар. Тўлиқ ва қисман энтомофиллик ҳашарот ва ўсимликлар ўзаро мослашиши туфайли эволюция жараёнида юзага келди. Шундай қилиб, ўсимликларни чанглатувчи ҳашаротларни жалб қилиб нектар ҳосил қилиши ва гуллар хушбўй ҳид чиқарадиган бўлди; ҳашаротларга қулай бўлган гулларнинг тузилиши юзага келди ва гул барглар ҳашаротларга кўриниши учун рангларга бўялди. Бизнинг флорамизда гуллар бўёғида деярли қизил рангнинг (бинафша аралашмасиз) тўлиқ бўлмаслиги шунинг билан тушунтирилади. Махсус тадқиқотларнинг (Фриш, 1955; Чернышев, 1959,1996 ва б.қ.) кўрсатишича Pieris L., Epinephele jurtina L . капалак авлодлари ва Pseudovespa rufa L. арисидан ташқари барча ҳашаротлар деярли ёки мутлақо қизил рангни қабул қила олмайдилар. 67-расмда МДҲ иссиқхоналарида ва хоналарда учрайдиган Euphorbia pulcherrima Willd. Мексика ўсимлигининг тўпгул қисми тасвирланган. Бу ўсимликнинг гуллари гулбарглардан махрум, аммо тўпгулларга яқин жойлашган барглар тиниқ қизғиш – бинафша ранглидир. Эркаклик комплект гулчалар ва урғочи гулчалар умумий пўстга ўралган, унинг ён томонида нектарник (ширадон) жойлашган. Бу ерда энтомофиллик чангланишнинг ўзига хос мосланганлиги кўзга ташланади. Тепа барглар ранги ва67-расм. Euphorbia pulcherrima Wild. тўпгуллари ва ёпишувчи барг (Яхонтов бўйича, 1969): н -нектарник

нектар ҳиди билан жалб қилинган ҳашаротлар нектарга етмоқ учун, гулча сиқиб турган тепа пўст устига қўнишга мажбур бўладилар. О р х и д н и л а р (Orchidaceae), лабгулдошлар (Labiatae) (68-расм), капалакгуллилар (Papilionaceae) ва бошқа энтомофил ўсимликларнинг гуллари тузилишлари мослашуви ҳам кам ифодаланган эмас. Нектар билан озиқланиши ва гулчанг йиғиши муносабати билан ҳашаротларда мос равишда хартумча тузилиши вужудга келди, ихтисослашган чанглатувчиларда (асаларилар – Apodea гуруҳи ) эса орқа оёқлари ҳам ихтисослашган тузилишга эга, шубҳасиз, чанглантирувчи фаолияти туфайли сезув органларида (кўриш, ҳид билиш) ҳам бундай ҳусусиятлар мавжуд. Ҳашаротлар ва улар орқали чангланадиган гулли ўсимликлар ўзаро боғлиқлиги эволюцияга шубҳасиз қарамасдан, уларнинг ўзаро мослашиши барибир нисбий ва мукаммал эмас, чунки ҳар бир гуруҳ гулли ўсимликларда ва уларни чанглантирувчи ҳар бир ҳашаротлар яшаш даврларида, қачонки, уларда мустақиллик мавжуд бўлган, яъни ёки ҳашаротлар бошқа ўсимликларга боғлиқ бўлган, ёки ўсимликлар бошқа ҳашаротлар гуруҳига боғлиқ бўлган. Масалан, Makropis Pz. авлодига таълуқли бўлган асаларилар, қаерда чумчуқўт (Lysimachia) бўлса, ўша ерда учраганлар, аммо чумчуқўтнинг ареалига нисбатан асалариларнинг ареали бир мунча кенгдир. Чумчуқўтнинг бошланғич эволюцияси кўрсатилган асалари авлодига қараганда бир мунча қадимийроқдир ( Попов, 1958 ). 68-расм. Мармарак гули (Тимирзаев б ў йича) : 1-кесагида, 2-гулга кираётган ковакари, 3-ҳашарот келганга қадар чангдан

Уй асаларисининг ( Apis mellifera L.) чанглатувчилик фаолияти жуда яхши ўрганилган ва шунинг учун ҳам асаларичиликка оид адабиётларда бу масала кенг ёритилган. Ҳозирги вақтда боғдорчилик хўжаликлари махсус чанглантирувчи асалари қутиларини боғларда жойлаштиришни ташкил қиладилар, чунки тажрибаларнинг кўрсатишича, мевали дарахтларнинг ҳосили жуда ошади. В.В.Яхонтовнинг (1946) асаларисиз мевали боғларда чанглатувчи сифатида ёввойи асаларилардан фойдаланишни ўрганиш шуни кўрсатадики, ёввойи асаларилар фақат уяларига яқин жойлашган мевали дарахтларнигина маваффақиятли, яъни боғнинг кичикроқ участкаларинигина чанглантиради. Ҳатто ғўза сингари ўз – ўзидан чангланувчи гулли ўсимликка ҳам чанглантирувчилар қатнаб, уларнинг чанглашлари бир мунча юқоридир (Яхонтов, 1936, 1937; Казиев,1964; Ковалев и др., 1973; Голиков, 1989 ). Ўсимликлар ҳаётида ҳашаротларнинг тутган ўрни сифатида Австралияга қизил бедани олиб келиниши ва ундан Австралияга тукли ари (Bombidae) олиб келинмаганлигига қадар уруғ олиб бўлмаганлигини классик мисол қилиб кўрсатиш ўринлидир. Бу мисолдан кўриниб турибдики, ҳашаротлар ва ўсимликларнинг ўзаро мослашуви уларнинг маълум турлари ёки гуруҳлари кўзда тутилиши мумкин. Айрим гулчалар (тунги боғ гўзали) фақат тунда очилади ва фақат фаол айрим ҳашаротлардан чангланади, бошқалари (қоқиўтлар) аксинча тунда бекилади ва фақат кундузи нектар ажратади. Капалаклар (Lepidoptera) чанглатадиган ўсимликларнинг нектари одатда гул косачасининг бошқа ҳашаротлар ета олмайдиган чуқурлигида бўлади. Лабгулдошлар ва дуккакдошларга оид ўсимликларни чанглатишга асосан пардасимон қанотли (Hymenoptera) ҳашаротлар мослашган.

Хаддан ташқари ўзига хос ўзаро алоқалар юкка ( Jucca filamentosa ) ва унинг гулини чанглатувчи юкка куяси ( Pronuba juccasella Riley.) ҳамда анжирда ва унинг ихтисослашган чанглатувчиси бластофаг хальциди (Blastophaga psenes L.) да маълум. Ўсимлик четдан чангланишини таъминлаш учун ҳатто қисман генератив органларини ҳам йўқотади. Юкка куяси ( Pronuba Juccasella Riley) урғочилари пайпаслагичлари ёрдамида юкки (Jucca filamentosa) ўсимлик тичинкаларидан нам гулчангни йиғади, кейин бошқа оналик гулчанг ичига тухум қўйиб ва оналик тумшуқчасига ўзи олиб келган гул чангни жойлайди. Айрим ҳосил бўлган тугунчаларни кейинчалик куянинг қуртлари еб йўқотади, аммо куясиз юкка уруғ ҳосил қилмайди. Батафсил бўлмасада, Жанубий Ғарбий АҚШ ва Мексикада бошқа юкка ўсимлик турларида шу авлодга таълуқли бошқа юкка куяси турлари билан шундай ўзаро алоқа қайд қилинган. Ҳар бир куя тури маълум юкка турини чанглатади. Юккалар ҳар йили гулламайди, шунинг учун уларни чанглатувчилар узоқ вақт диапауза (ғумбаклик фазасида) ҳолатига ўтиш қобилиятига эга. Ёввойи анжир ҳамда маданий анжирнинг айрим турлари ўзини – ўзи чанглаш қобилиятига эга эмас ва бластофагсиз уруғ ҳосил қилмайди. Улар икки киприфиг ва фиг категория дарахтларга ажратилади. Биринчиси ҳосил тугмайди ва эркаклик ҳамда қисқа уруғчи оналик гулчаларини ривожлантиради; фиглар гулчалари узун уруғчидир. Бластофага киприфигаларда қисқа оналик ичида уларни галлга айлантириб ривожлантиради. Қанотсиз эркаклар ғовак гулдон ичида қанотли урғочини оталантиради, улар гулдондан чиқа туриб, анжирнинг гул чанги билан мўл – кўл чангланадилар. Кейин улар фиглар гучаларига кириб олиб, уларнинг чанглашини таъминлайдилар, аммо қисқа тухум қўйгичи туфайли узун оналик гулчаларига тухум қўя

олмайдилар. Кузги тўпгуллар фақат киприфигларда бўлганлиги туфайли бластофаглар уларда қишлайдилар. Баҳорда тўпгуллар асосан киприфигларда ривожланади, қишлаб чиқган чанглантирувчи насли ўша ерга тухум қўядилар, ёзда эса гулчалар фигларда устунлик қилади. Шунга ўхшаш кўпчилик ўсимликлар мавжудки, уларнинг гуллари жуда турли – туман ҳашаротлар билан чангланади. Чангланишни амалга ошиши учун ҳашарот шу ўсимлик тури бошқа гулидан танасига гулчанг олиб, бошқа гулни чанглатиши керак. Ваҳоланки, айрим ҳашаротлар нектарга жалб қилиниб ва тўйиниб олгандан кейин бошқа гулга ўтишга ҳаракат қилмайди; бундай шароитларда ҳашарот ўсимликка фойда келтирмай, аксинча зарар келтиради. Гулларни чанглаш қобилиятига эга бўлмаган (кўпчилик чумолилар – Formicidae ёки айрим қўнғизлар, масалан, Bruchidae , Dermestidae ва б.қ.) ҳашаротларни гулларга қатнашини дистроплар деб юритилади. Гулларни чанглаш ҳулқ – атвори ҳусусиятига эга бўлмаган ҳашаротлар, аммо айримда ўзида гулчангни гулларга олиб ўтувчилар, масалан, кўпчилик пашшалар (Diptera) ёки арилар (Vespidae)ни аллотропларга киритилади. Гулларни ихтисослашган чанглатувчилар, бражник капалаклари (Sphingidae) ёки асалариларга оид ҳашаротларни (Apodea) евтроплар дейилади. Табиийки, евтроп ҳашаротлар ўсимликларни чанглатиш сифатида катта аҳамият касб этадилар. Аллотроп ҳашаротларга нисбатан ўсимликларнинг барибир адаптив белгилари юзага келиши мумкин – бундай гулларнинг нектари ва гулчанги уларнинг юқори қисмида бўлади, масалан, Euphorbia да. Айрим ўсимликларда ( Arum) эса тузоқ – гуллар ҳосил бўлиб, аллотроп ҳашаротларни (пашшалар) гулларни тўлиқ чанглатмагунича уларни ушлаб туради.

Дистроб ҳашаротларга нисбатан ўсимликлар албатта ҳимояланиш мосламаси ҳосил қилиши мумкин. Буларга, масалан, ўсимликлар Menyanthes ва Thymus авлодларига хос гул гулкосасининг қалин тукчалар билан ўралганлиги ва Lamium ва Stachys ўсимликлари чумолиларни ушлаб қоладиган тукчалардан ҳалқа ҳосил қилишини кўрсатиш мумкин. Айрим дистроп ҳашаротлардан гул нектарини ҳимоя қилишда етарли даражада юқорида эслатилган ўсимлик пояларидаги елимли ҳалқаларни ҳисоблаш мумкин. Евротроп ва қисман аллотроп ҳашаротларни биоценозларда ўсимликлар билан фойдали яшаши мисолида кўришимиз мумкин. Бундан ҳам яқинроқ симбиотик муносабатлар айрим ҳашаротлар ва улар ичагида ўрнашган ачитқи замбуруғлари ва бактерияларида қайд қилинган (Вернер, 1927; Хиц, 1927; Хамраев ва б.қ., 2009, 2011). Бундай замбуруғ ва бактериялар озиқа массаси ва айримда ҳашаротлар ҳужайра шираси ҳисобига яшаб ва кўпайсаларда охир ҳолатдан ҳам уларга у қадар сезиларли зарар етқазмайдилар. Бу замбуруғ ва бактериялар ҳашаротлар озиқа айрим қисмларини (масалан, олий ҳайвон ва одамлар қонидаги клетчаткалар, қандлар) ҳазм қилиши учун зарур бўлган ферментларни ажратадилар. Бундай симбионтлар битларда (Parasita), чивинлар (Culicidae), айрим ўсимлик битларида (Aphidodea ), қалқондорлар (Coccodea), Potosia metallica тилла қўнғизи личинкалари ва бошқаларда аниқланган. Қора суварак (Blatta orientalis L.) ёғ таначаларида симбионтлар йиғилади. Бундай йиғилишлар мицетом номини олган. Ҳашаротлар ва ўсимликларнинг фойдали алоқалари қачонки уларнинг турлари кенг тарқалган тақдирдагина ўрнатилади деб олдинги айтиб ўтганимиздек айрим замбуруғлар турлари термитлар (Isoptera) томонидан ўстирилади. Ўсимликлар спора ва уруғлари сўзсиз кўпчилик

ҳашаротлар айниқса чумолилар (Fоrmicidae) томонидан тарқатилади . Lachesilla un – sui Danks. пичанхўри Nigrospora gossypii Jacz. замбуруғи спораларини тарқатади (Цой Ун – Су, 1951); пўстлоқ ости қўнғизлари (Scolitinae) қайрағочда голланд касаллиги қўзғатувчиси Graphium ulmi Schw. замбуруғи спора ва мицелияларини тарқатади. Уруғ ва спораларни ҳайвонлар танаси устига олиб ўтиш эктозоохория номи билан юритилади. Синантроп ҳашаротлар – уй пашшаси (Musca domestica L.) ва бошқалар олиб ўтадиган касаллик юқтирувчи бактериялар тиббиёт энтомологияси томонидан яхши ўрганилган. Бошқа томондан, ўсимликлар ҳам ҳашаротларни тарқалишига ёрдам беради. Кузда тўкилган баргларда кўпчилик ҳашаротлар қишлайди. Шамол учириб кетган барглар билан унда бўлган ҳашаротлар ҳам олиб кетилади. Карантин ҳашаротлар – комсток қурти (Pseudococcus comstacki Kuw.) тарқалган минтақаларда муҳим тадбирлардан бири дарахтлардан тўкилган баргларни йўқотиш ҳисобланади. Уруғлар орқали, масалан, кўпчилик донхўрлар (Bruchidae) , жумладан, қишлоқ хўжалигида жиддий зараркунанда ҳисобланган – нўхат қўнғизи (Bruchus pisorum L.) ва ловия (Acanthoscelides obtectus Say.) донхўри, айрим узунбурун (Curculionidae) қўнғизлари, шулар жумласидан, омбор зараркунандалари – гуруч (Sitophilus oryzae L.) ва омбор (S.granaria L.) узунбурунлари. Тау – сағизнинг учувчи уруғлари орқали Тау сағиз галлицаси (Perrisca tausaghyzae Dombr.) пиллачаларга ўралган личинкалари тарқатилади. Ҳашаротларни ноқулай об – ҳаво шароитлардан сақловчи, уларнинг табиий кушандалардан яширувчи ўсимликларнинг аҳамияти тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. Барглар остидан ташқари ҳашаротлар ўсимликларнинг бошқа қолдиқлари (похол ва б.), дарахтлар

пўстлоқлари остида ва х.к. қишлаши мумкин. Ёмғир ёғиб турганда ноқулай об – ҳаво шароитлари кўпчилик ҳашаротлар барглар остида тинч ҳолатда бўладилар. Бу албатта ўсимлик устида учиб юрган паразит ва йиртқичлардан уларни асрайди. Ҳавонинг иссиқ соатларида, гарчанд ғўзада озиқа алоқаси бўлмасада, кўпчилик ҳашаротлар унинг барглари остида жон сақлайдилар. Ҳаво ҳарорати жуда юқори бўлганда тўқай чигирткаси (Locusta migratoria migratoria L.) ва марокаш чигирткаси ( Dociostayrus maroccanus Thnb.) личинкалари ўсимлик соясига бекинадилар ва ҳоказо. B. Hocking ва C.D.Sharplin (1965) кузатишларича Aedes nigripes ва A. impiger чивинларининг шимолий Канадада гулларга қатнашини, ҳашаротлар қуёш нурларини гулларга тушиши ҳисобига ҳосил бўлган иссиқликдан фойдаланиши деган хулосага келдилар. Чивинлар гуллардан нектар олиш муддатидан кўрсатишича 4 – 6 марта ортиқроқ вақтни гулда ўтқаздилар, улар ҳатто нектардан умуман маҳрум бўлган гулларга ҳам қатнайдилар, масалан, кўкнори (Papaver radicatum ). Ўрнатилишича чивинлар исиниш учун қатнаган даврда Dryas integrifolia ичидаги ҳарорат 3°С, кўкнори гули ичидаги ҳарорат эса ташқи муҳитга нисбатан 5°С юқори бўлган. Шундай қилиб, ҳашаротларнинг ўсимликлар билан алоқаси жуда хилма – хилдир. Бундай алоқалар кўпинча турлар гуруҳланиши ва популяцияларни биотоплар бўйича тақсимланишини шакллантиради. Ҳашаротларнинг биоценозлардаги миқдорий сони кўпинча, шунингдек, ушбу алоқалар, ўсимликлар миқдорий сонига тенг равишда аниқланиб, ўз навбатида, кўпинча юқори даражада ҳашаротларнинг зарарли ва фойдали фаолияти билан ҳам аниқланиши мумкин. Умуман олганда у ёки бошқа ҳашарот учун озиқанинг мўл – кўл бўлиши, ушбу ҳашарот сонининг кўпайиши учун қулай ҳисобланса, аксинча, фитофаг

ҳашаротнинг мўл – кўллиги ўсимлик сонини камайиши ва ҳолсизланишига олиб келади. Ўсимликлар ва фитофаг ҳашаротлар орасидаги бундай қарама – қарши муносабатлар ўша ёки бошқалар миқдорий сонини ўзгаришининг асосий сабабларидан бири бўлиб ҳисобланади. Иккиламчи биотопларда ҳашаротлар айрим ўсимлик турларини катта майдонларда батамом таги – томири билан йўқотишига олиб келиши мумкин. Масалан, Hypericum perphoratum L. бегона ўтига қарши унда озиқланувчи ҳашаротлар ёрдамида Калифорниянинг барча ҳудудларида муваффақиятли кураш амалга оширилган бўлса (Голлоуэй ), бошқаларнинг (Васильева ва Халифман, 1979) тасдиқлашича, опунция ашаддий бегона ўсимлигига қарши Австралияги махсус олиб келинган кактус парвонасининг қуртлари бу тиканли тўқайлашиб кетган бегона ўсимликни батамом бартараф қилишга эришди. Ҳозирги даврда (Хамраев, Насриддинов, 2003; Хамраев ва б.қ, 2012), Европа ва АҚШда кенг тарқалган какра ( Acroptilon repens L.) заҳарли бегона ўтига (бундан тахминан 120 йил олдин Марказий Осиёдан ўтиб қолган ) қарши Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Ўсимлик ва ҳайвонлар генофонди институти, CABI Biosciense Швейцария Маркази билан ҳамкорликда айрим гербифаг (Jaapiella ivannikovi ва Aulacidea acroptilonica ) турларини биологик усулда қўллашни ишлаб чиқдилар. Бу илмий ечинмалар АҚШ қишлоқ хўжалик департаменти томонидан уни Америкада жорий қилиш учун рухсат берилди.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 196—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (199). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири