Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси Турларнинг биологик ҳусусиятлари, уларнинг яшашида тарихий вужудга келган ташқи муҳитга мос келиши, жумладан, уларнинг физиологик эҳтиёжи ҳамда популяцион ички ва турлараро алоқаси ҳар бир турни экологик ихтисослашга олиб келди. Бу алоҳида турларни биоценоздаги ўрни ва ролини аниқлади. Турнинг биоценозда ўрнашиши, унинг биоценоз орасидаги ҳолати экологик яшаш макон деб ном олди. Термин 1928 йил Гринелл томонидан киритилган бўлиб, гарчанд “экологик” сўзи қўшилмаган бўлсада, ўша маънода бир йил олдин Элтон томонидан қабул қилинган, ҳайвоннинг яшаш макони демак бу “тирик ўраб олинган муҳитдаги ўрни, унинг озиқага ва душманларига муносабати”дир. Ўрта асрнинг ўрталарига қадар О.Парк (1949, 1950) экологик яшаш макони тушинчасини иккига “озиқа макони” ва “яшаш жойи макони” га бўлишни таклиф этди. Озиқа макони сифатида у озиқланиш жойини, яшаш жойини аниқлашда эса душманлардан бекиниш ва кўпайиш жойини қайд қилади. Яшаш жойи макони мисоли сифатида тундра ўрмонлари мох (пупанак) ёстиқчалар билан ўралган илдизларини, замбуруғлар мева таначалари, дарахтлардаги коваклар ва х.к. келтиради. Бундай экологик яшаш маконларини дифференциялаш, албатта сунъийдир (айниқса ҳашаротлар масаласида) чунки турнинг тирик ва жонсиз ўраб олган муҳит турар жой нафақат айрим алоҳида омил ваҳоланки атроф-муҳит факторларининг бирикмаси билан аниқланади. Кўпчилик ҳашаротларни ўша ёки бошқа экологик яшаш маконида ўрнашишини аниқлашда комплекс муҳит шароитларидан, айниқса

озиқланиш ҳусусияти муҳим аҳамият касб этади. Масалан, карам куяси (Plutella maculipennis Gurt.), карам бити (Brevicoryne brassicae L.), кўпчилик Phyllotreta авлодига мансуб баргхўр қўнғизлар фақат бутгулдошлар барги билан озиқланиб, бу ўсимликлар оиласи биотопларига жойлашади ва жуда ўхшаш экологик яшаш маконларига ёки ҳатто бир экологик яшаш маконларига қарашлидир. Воҳа чигирткаси ( Calliptamus italicus L.) кўзачаларидаги тухумларида малҳамчи қўнғизлар (Mylabris frolovi Germ., M.quadripunctat L.), қизил бошли шпанка (Epicuаta erythrocerphala Pall.), бомбиллид пашшалар (Anastaechus nitidulus F., Callistoma desertorum Lw., Cytherea setosa Par., Anthrax jasykovi Par); буларнинг ҳаммасини ҳам бир умумий экологик яшаш маконига киритиш мумкин. Қариндошчилик жиҳатдан узоқ бўлган турли таксономик тизимларда ҳашарот турлари ўхшаш экологик яшаш маконини эгаллашлари мумкин бўлиб, буни қисман юқорида келтирилган мисоллардан кўриш мумкин. Бошқа томондан систематик жиҳатдан яқин бўлган турлар кўпинча турли ҳусусиятлари экологик яшаш маконига тўғри келади. Жумладан, буғдой трипси (Haplothtrips tritici Kurd.) бошоқли ўсимликлар билан боғлиқ, H.subtilissimus Hol. эса дарахтлар ва буталар, беда ғилофли куяси (Сoleophora cartilaginella Christ.) қуртлари бедада ривожланса, шу авлодга мансуб ғилофли куя (C. hemerobiola Fil.) олмада ва қисман бошқа дарахтларда ривожланади. Стенобионт ва устунлик қилувчи гомоцен турлар тор экологик эврибионтлар кенгроқ яшаш маконига эга бўладилар. Масалан, беда ва бошқа дуккакли ўсимликларда ҳаёт кечирувчи беда майса (туганак) филчаси (Sitona cylindricollis Fahr.) фақат бедада яшовчи беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.)га нисбатан жуда кенг экологик маконга эга. Беда тунлами (Heliothis dipsacea L.) қуртлари янада кенг

экологик яшаш маконини эгаллайди. Залдори (ўрик) тунлами ( Calymnia subtilis Stgr.) қуртлари ўрикнинг куртаклари, барглар гул ва мевалари билан боғлиқ бўлса, ўрик филчаси (Rhynchites auratus sp.sp.ferghanensis) личинкалари фақат ўрик данаги мағзи билан боғлиқ. Чунончи, бир турдаги ҳашаротнинг турли ривожланиш фазалари ҳар-хил муҳит факторлар билан боғлиқ бўлиб, жуда турли ҳусусиятли бўлиши мумкин, бундай ҳолда ҳар-хил экологик яшаш маконларини эгаллайди. Мисол сифатида хеч бўлмаганда чивинлар ( Culicidae ) ва ниначилар (Odanata) сувда яшовчи личинкаларини ва вояга етган чивин ва ниначиларни; ёки сўна (Oestridae) личинкалари сутэмизувчиларда паразитлик ва озиқланмасдан эркин ҳаёт кечирувчи вояга етган зотларини эслатиш кифоя. Кенг тарқалган ҳашаротлар турларининг экологик эҳтиёжи турли ландшафт - географик минтақаларда ўзгармасдан қолмайди. Бу турнинг ўзи турли минтақалардаги ҳаётида ҳар-хил экологик яшаш маконларига тўғри келиши ёки бир минтақа бошқаларга нисбатан кенг экологик яшаш маконини эгаллаши мумкин. Жумладан, пўстлоқхўр Ips typographus L. МДҲ Европа қисми ва Сибирда қоидага биноан қорақарағайда, Кавказда эса қарағайда ўрнашади. Бошқа пўстлоқхўр – Ips sexdentatus Boern, аксинча МДҲ Европа қисмида қарағайда ва камдан-кам ҳолларда фақат қора қарағайда ўрнашади, у Кавказда қора қарағайда ривожланади, Сибирда кедрни хуш кўрсада, қарағай ва қора қарағайда яшайди (Старк, 1952). Л.П.Каландадзе, И.Д.Батиашвили, Э.Я.Небигеридзе ва Н.В. Надирадзе (1957) ларга кўра Аджария ва Абхазининг нам субтропикларида маккажўхори капалаги (Pyrausta nubilari s Hb.) қуртлари қуруқ иқлимга хос зараркунанда одатда маккажўхори пояси ичи ва сўталарини кемирмай, очиқ ҳолда яшайди. Воҳа чигирткаси

(Calliptamus italicus L.) Ўрта Осиёда суғориладиган қалин ўтлоқларга бой участкаларда яшайди, аммо Ғарбий Сибирда у қуруқроқ, қуёш қиздирадиган қумликларда яшайди (Бей-Биенко, 1930). Кўпчилик тупроқда ҳаёт кечирувчи кенг ареалли ҳашаротлар, намлик жойларда кўпроқ қизийдиган қум тупроқларни, бир мунча қуруқроқ худудларда эса қумоқ тупроқларни ёқтиради (Гиляров, 1939,1954; Хамраев, 1975, 1992). Г.Я.Бей-Биенко (1930, 1960, 1966) томонидан аниқланган бундай қонуният унинг таклифи билан с т а ц и я л а р а л м а ш и н и ш қ о и д а с и д еб номланди ва асосан турли минтақаларда вегетация даври ҳарорат ва намлик режимига боғлиқ ҳолда тушинтирилади. Ареалнинг шимолий қисмларида турлар қуруқ ва жуда иситиладиган участкаларда, жанубда эса улар бирмунча намлик ва салқин яшаш жойларини танлайдилар (10- расм). 10-расм. Зонал стацияларнинг алмашиниш диаграммаси (Бей-Биенкодан) В.Ф.Палий (1962) нинг фикрича, бу қоида бир мунча умумий фаоллик қонуниятларини намоён қилади ва экологик эквивалентлик принципини олдинга суради. Унинг аниқлашича қоиданинг мазмунини атроф-муҳит турли факторларининг ҳолати, уларнинг комплекс ўзаро алоқалари турнинг яшаш шароити ва ҳаётий реакцияларини

қониқтириши керак”. Олдинги бўлимда келтирилган тўйинган ва тўйинмаган биоценозлар тўғрисидаги хато тушинчалар айрим чет эл экологларини шунга ўхшаш эгаллаган ва бўш ёки бўшлиқ экологик макон тўғрисидаги адашган нотўғри тушинчага олиб келди. Бу назарий тушунчалар амалиётга ҳам таъсир этмай қолмади. Бу хато тушинча бўйича янги ҳайвонларни иқлимлаштиришда фақат бўш маконларни излаш керак. Бўш яшаш маконлар тўғрисидаги нотўғри тушинчани хеч бўлмаганда ғўзанинг жиддий зараркунандаси пуштиранг қурт (Pectinophora gossypiella Saund) тарқалиши мисолида кўрсатиш мумкин. Бу зараркунанданинг қурти ғўза кўсакларида ривожланганлиги туфайли уни хеч қачон эркин (бўш) яшаш маконда тан олиш мумкин эмас, чунки улар бутун дунё ғўза минтақаларида бутун бир ҳашарот турлари, замбуруғ ва бактериал организмлар, холбуки уларнинг кўпчилиги атроф муҳит факторларининг қулай бирикувида оммавий кўпайиш ҳусусиятига эгадирлар. Пуштиранг кўсак қурти мослашиб (иқлимлашиб) ва келиб чиқиши Ҳиндистондан деярли барча мамлакатларга ўтиб жиддий зараркунандага айланди ёки бошқа мамлакатлардан олдинроқ Ҳиндистонга кириб келди. Энтомологиядаги бўш ва эгалланган яшаш маконларни асоссизлигини қишлоқ хўжалик ўсимликлари зараркунанда паразит ва йиртқичларини мувофаққиятли интродукциялаш кўпчилик мисолларида кўрсатилди. Экологик макон тушунчаси - организмларнинг ҳаёт формаси тушунчаси билан чамбарчас боғланган. “Ҳаётий форма” термини 1806 йили илк бор, Гумбольт томонидан қўлланилиб, ўсимликлар соҳасида муҳит шароитлари билан боғланган турли физиологик ва морфологик ҳар-хил ҳусусиятлари билан фарқланувчи ўша ёки бошқа токсономик гуруҳга таълуқли бўлишидан қатъий назар диққатни ўзига жалб қилади.

Кейинчалик бу тушунча янада ривожланиб, нафақат ўсимликлар ва ҳайвонларга нисбатан ҳам қўлланила бошланди. Бир хил экологик яшаш маконини эгаллаб, ўхшаш муҳит шароитида яшовчи турлар, уларга хос маълум бир морфологик мосланувчанлик белгиларга эга бўлади. Турнинг ҳаётий формаси - бу тарихий юзага келган комплекс, унинг биологик, физиологик ва морфологик ҳусусиятлари муҳит таъсир реакциясига маълум ҳолда боғланган. Модомики, турли ҳашарот турларининг ташқи муҳитга нисбатан эҳтиёжи ҳаддан ташқари турли характердаги ва улар ишғол қиладиган яшаш маконлар жуда турли-туман, ҳашаротлар орасида кўпдан-кўп ва турли туман хаётий формалари учрайди. Турли туман ҳашаротлар ҳаётий формалари категорияларига қуйидагилар киради. 1.Геобионтлар - тупроқда ҳаёт кечирувчилар, улар бир мунча кичик гуруҳларга бўлиниши мумкин: а) ризобионтлар -ўсимликлар илдиз системаси билан боғлиқ бўлган ҳашаротлар: илдиз битлари, айрим узунбурун (Сurculionidae) қўнғизлар личинкалари, ва тилла қўнғизлар (Buprestidae) х.к.; б) сапробионтлар - чириётган органик қолдиқларда яшовчилар: тилла қўнғизлар (Cetoniini) личинкалари, кўпчилик иккиқанотлилар ва б.қ.; в) сирфетобионтлар ёки копробионтлар – гўнгда яшовчилар, жумладан гўнгни личинкалар озиқаси учун ғамловчи гўнг қўнғизлар ( Coprini ); г) ботробионтлар – инда яшовчилар, масалан кескурлар ( Lethrini) қўнғизлари тайёрлаган озиқа билан озиқланадиган личинкалар, қисман бўлсада, вояга етган кескурлар; малҳамчи, қўнғизлар (Melоe sp .sp.) ер

асалари инида асаларилар тайёрлаган гулчанг ва гул нектари ҳисобига ривожланадиган малхамчилар личинкалари; д) планофиллар - тез-тез ҳаракатланиб турадиган ҳашаротлар, масалан йиртқич визилдоқ қўнғизлари (Сarabidae) . Ҳашаротлар бундай ҳаётий форма гуруҳини ажратиш бошқа геобионтлар ҳаракатсизлигини билдирмайди албатта, аммо гурух типик ҳусусиятини, ихтисослашган морфобиологик ўзига хослигини кўрсатади. Г.Френцель (1936) тупроқ ҳашаротларини, уларнинг тупроқ билан алоқасига қараб, уч гуруҳга бўлишни таклиф қилди: а) геобионтлар – барча ривожланиш даврлари тупроқда яшайдиганлар. б) геофиллар – улар онтогенези маълум бир даврларида тупроқда ўрнашадиганлари; в) геоксенлар – кўпми ёки озми вақтинчалик бекиниш учун тасодифан тупроқдан фойдаланувчилар. 2. Эпигеобионтлар – тупроқ очиқ участкасида озми-кўпми турадиган ҳашаротлар. Бу ерда ҳам бир қанча бўйсинадиган гуруҳларни белгилаш мумкин, масалан: а) псаммобионтлар – қумли субстратда ҳаёт кечиришга мослашган ҳашаротлар: қоратанли қўнғизлар (Tenebrianidae) нинг айрим турлари, Hyalorrhupis Sauss. чигирткалар авлоди ва б.қ; б) петрибионтлар – тошлоқ участкаларда яшовчилар, масалан, Pezoimethis Uv. чигирткалар авлоди. в) галобионтлар – шўрланган тупроқ участкаларида яшовчилар масалан, Halosalda lateralis Fall. қандаласи ёки Dyschirius salinus Shaum. визилдоқ қўнғизи;

3. Гербетебионтлар – ўсимлик ва бошқа органик қолдиқлар орасида тупроқ юзасида ҳаёт кечирувчи ҳашаротлар, тўкилган барглар остида ва ҳ.к., шу билан бирга ўрмон тўшамаларида яшовчиларни с т р а т о б и о н т л а р деб юритилади. Айрим экологик гуруҳларга оид гиобионтларга хос ҳашаротлар гербетобионтлар орасида ҳам учрайдилар, аммо одатда бу ерда бошқа комплекс турлар келтирилган, масалан, сапробионтлар: айрим трипслар (Thysanoptera ), кўпчилик икки қанотлилар (Diptera) личинкалари, миср сувараги ( Polyphaga aegiptiaca L.) ва б.қ., ёки планофилллар: Staphylinidae оиласи кўпчилик қўнғизлари, визилдоқ қўнғизлар (Carabidae ) . Сирфетобинтлар (капробионтлар) ҳаттоки бу ерда одатда тупроқ қатламларига нисбатан кўпроқ, масалан, карупуз ( Histeridae), гўнг қўнғизлари (Coprini) Sarcophagidae ва Muscidae пашшалар оилаларининг кўпчилик личинкалари. 4. Хортобионтлар – ўт-ланлар қопламида яшовчилар. Хортобионтлар орасида қуйидаги гуруҳларни ажратиш мумкин: а) эктобионтлар, ўсимлик устида турадиган, бу жуда турли характердаги ва кенг гуруҳлар, улар озиқланиш ҳусусиятига мувофиқ ўсимликлар билан озиқланувчи ф и т о ф а г л а р ва паразитлик, айниқса йиртқичлик қилиб ҳаёт кечирувчи энтомофаглар; б) эндобионтлар – ҳашаротлар юзага келтирган қалин барглар, поялар, шона, мевалар ўсимлик ўсма тўқималари (ғурралар) да яшовчилар. Мисол сифатида қалин баргда яшовчилардан арпа ғовакловчиси (Hydrellia griseola Fall ) ёки қўйпечак баргларида яшовчи куя Nepticula freyella Heyd . қуртларини кўрсатса бўлади. Поя ичида яшовчиларга мисол тариқасида ғалла бургачалари - баргҳўрлар Chaetocnema aridula Gyll ва Ch.hortensis Geoffr

личинкаларини, ғалла арракаши (Cephus pygmaeis L.) қуртлари ёки кунжут тилла қўнғизи (Amaeodera ballioni Gangl.) личинкаларини эслатса кифоя. Шона ва меваларда масалан, ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.) ва мингдевона тунлами ( Heliothis peltigera Den. et Schiff.) қуртлари, масхар филчалари (Larinus syriacus Gyll., Bangasternus orientalis Cap.) личинкалари, кўпчилик олачипор пашшалар (Trypetidae) личинкалари мисол бўла олади. Ўт-ўланларда кўпчилик галлицалар (Itonididae оиласи) ёки пардасимонқанотлилар авлодларидан Harmolita Motsch ва Philachyra Hal. авлодлари личинкалари ва бошқа кўпчилик ҳашаротлар ғурралар (галлар) ҳосил қиладилар. Эндобионтларга паразит ҳашаротлар личинкаларининг бошқа ҳайвонлар (шу жумладан бошқа ҳашаротлар) ичида ҳаёт кечирувчилари хам таълуқлидир. 5. Тамнобионтлар – буталарда хаёт кечирувчилар ва дендробионтлар – дарахтларда хаёт кечирувчилар бу иккала гуруҳлар ягона хаётий яшаш форма категориясига қўшиладилар, модомики дарахтларда ҳамда буталарда яшовчи ҳашаротлар ташқи муҳитга тахминан бир хилда мослашиш ҳусусиятига эгадирлар. Бу категория орасида хам бир қанча ҳаётий яшаш формаларини белгилаш мумкин. Шундай қилиб, хортобионтларга ўхшаш орасида эндо ва эктобионтлар мавжуд, аммо яна дарахт ва буталар пағоналарининг жойлашишига қараб, таъсири (поя ва шохларнинг турли баландлик ва зоналари) бўлади. Бундан ташқари, поя ва шох ичида яшовчи ҳашаротлар пўстлоқда яшовчиларга ҳам табақаланади. Масалан, пўстлоқхўр қўнғизлар (Ipinae кенжа оиласи) личинкалари; тола-толахўр қўнғизлар (Hylesinae кенжа оиласи) личинкалари, пўстлоқ - пўстлоқ ости қўнғизлар (Scolytinae кенжа оиласи) личинкалари.

Ёғочда (тирик) яшовчиларга мисол тариқасида кўпчилик мўйловдор қўнғизларни ёки ёғоч қуртлари ( Сerambycidae ) ни ёки тилла қўнғизлар ( Buprestidae ) личинкаларини кўрсатиш мумкин. 6. Турли даражада чириш фазасида ва техник қуриган ёғоч яшовчилар учун ўзига хос ҳаётий форма ксилобионтлар категорияси ўрнатилган. Мисол тариқасида термитлар ( Isoptera ) туркуми, Марказий Осиёга хос Anacanthotermes авлоди турлари, қўнғизлар туркуми, пармаловчилар ( Anobiidae ) оиласига мансуб мебель пармаловчиси (Anobium punctatum DeGeer), уй пармоловчиси (Priobium pertinax (L.) мўйловдор қўнғизлар (Cerambicidae) оиласи уй қора мўйловдори ( Hylatrupes bajulus (L.) тури, Lutxydae , Luctidae , Siricidae , Formicidae оилалари вакилларини кўрсатиб ўтиш кифоядир. 7. Гидробиотонлар – сув ҳашаротлари, бунга қуйидаги асосий ҳаётий формалар киритилади: а) ангонектобионтлар – қисқа муддатда йиғилган сувда, кўлмакда ва ҳ.к., яшовчилар, масалан, айрим чивинлар ( Culicidae ) личинкалари; б) бентос (чуқур сув ости жониворлари) – кунликлар ( Ephemeroptera) личинкалари, чивинлар: ( Tendipedidae ) личинкалари ва б.қ. в) Планктонлар – қалин сув қатламида суст ҳаракатланувчилар формаси, бунга ҳашаротлардан, масалан, Chaoborus Licht , авлоди, Cryophila lapponica Mart чивинлари личинкалари, Corethra Magn. авлоди айрим турларини кўрсатиш мумкин. г) субнектонлар – сувда фаол сузадиган формалар, улар ўз навбатида сув юза қисмида ҳаёт кечирувчилар, масалан, Anopheles Mgn, Dixa Mgn . чивинлари личинкалари ва сув бошқа қалинлигида яшовчи сув қўнғизлари (Dytiscidae) га бўлинади.

д) Супранектонлар – сув юзасида турадиган формалар, масалан, айланғич (Gyrinidae) қўнғизлари кўриб турибмизки, йирикроқ ҳаётий формалар категориялари классификацияси асосига ҳашаротларнинг биотопларда яруслар бўйича тақсимланиши мумкин, чунончи айтгандай ташқи алоҳида турларда ва улар гуруҳларида муҳит таъсирини юқори даражада акс эттиради. Ҳашаротларнинг ҳаётий формалари қандайдир бир етакчи муҳит фактори катта таъсирига боғлиқ бўлиши мумкин, масалан, ёруғлик интенсивлигидан қоронғи ва кучли қоронғилаштирилган жойларда яшовчиларни ф о т о ф о б л а р ; қуёш ёритадиган жойларни афзал кўрадиган ҳашаротларни ф и т о ф и л л а р дейилади. Кўпчилик экологлар намликнинг катта аҳамиятини қайд қиладилар. Қуруқсевар ҳашаротларни к с е р о ф и л л а р , н амсеварларни г и г р о ф и л л а р , ўртача намликни ёқтирадиганларни - м е з о ф и л л а р дейилади. Барча бу гуруҳлар белгиланган ҳаётий форма категорияларидан ўз ўринларини топишлари мумкин. Масалан, ксеро, - мезо – ва гигрофиллар геобионтлар, элигеобионтлар, гербетобионтлар, хоробионтлар, ксилобионтлар орасида бўлиши мумкин ва ҳ.к. Шунингдек хортобионтлар, дендробионтлар, тамнобионтлар ва гигробионтлар орасида тенг равишда фотофоблар ва фотофиллар учраши мумкин. Организм тузилишининг бир-бирига ўхшаш белгилари ташқи яшаш муҳит реакциясига боғланганлиги улар экоморфологик типларининг ўзига хос ҳусусиятларини кўрсатади. Масалан, вояга етган ҳашаротларнинг ҳаракатланиши тупроқ ёки гўнгда бўлса, уларнинг олдинги оёқлари қазувчи типда (pedes fossorii) – пластинка мўйловли қўнғизлар (Scarabagidae) ва бузоқбоши (Gryllotalpa Latr.) авлоди. Ҳашаротлар вояга етган ҳолатида ҳаёти сув билан боғланган бўлса, масалан, сув қандаласи (Notonecta grauca L.) ва сув қўнғизи (Dytiscus

marginalis L.) сувга шўнғишдан олдин ҳаво заҳирасини йиғадиган мосламаси орқа оёқлари тиғизланган сузувчи типда (pedes natatorii) танаси суйри шаклда бўлади. Субстрат ичига тухум қўювчи урғочи ҳашаротлар: темирчаклар (Tetti - doniidae) - тупроққа, шохдумлилар (Siricoidae) – ўсимлик ичига, паразит яйдоқчилар (Ichneumonidae вa Braconidae оилалари ва б.қ.) – хўжайин танаси ичига мос равишда узун тухум қўйгичлари мавжуд (ovipositor). Узоққа ва тез учадиган ҳашаротлар дерзовентриал мушаклари кучли ривожланганлиги муносабати билан уларнинг бириктирадиган жойида тери ўсимтаси бўлиб, кўкрак иккинчи ва учинчи бўғимлари, трахеяларида эса ҳаво заҳираси учун маҳалий кенгайган (ҳаво қопчалари) бўлади. Мисол тариқаси сифатида тўқай чигирткаси ( Locusta migrataria L.), арвох капалаклари (Sphingidae ) ёки уй асалариси ( Apis mellifera L.) ни кўрсатиш мумкин. Псаммофил – ҳашаротларнинг морфологик характерли ҳусусиятларидан уларнинг танасида (айниқса оёқларида) сочиладиган қумда ушлаб туриш ва ҳаракатда ундан итарилиб юборилиши учун қилчалар, тукчалар ёки омбурчалар мавжуд. Ҳашаротлар ҳаётининг сочилувчан қумларга мосланишини (Арнольди, Виноградов ва б.қ., 1948) Stibaropus Dall. авлоди қандалаларида ёрқин кўрсата олган, яъни бу қандалаларнинг тана тузилиши, айниқса оёқларининг тузилиши қумга тез кўмилиб олишга мослашган. Б.М.Мамаев ва Л.М.Семенов (1961) ксилобионт – ҳашаротлар морфологиясини нисбатан ўрганишга биноан, қуруқ ёғочда яшайдиган личинкаларда турли кутикуляр таянч мосламалари (омбирчалар ва қовурға) ривожланган; ёғоч дастлабки мустаҳкамлигини йўқотгач унга тана шакли С-ўҳшаш ҳусусиятли личинкалар ўрнашади, ёғоч қипиғида

яшовчиларнинг к у т и к у л а с и мутлақо силлиқдир. Трипслар (Thysanoptera) орасида дарахт пўстлоқларида яшовчи, гулларда ва баргларда ҳаёт кечирувчи ва жуда ҳаракатчан йиртқичлар бир-биридан мушаклари ва тери қопламининг тузилиш ҳусусиятлари билан кўпдан кўп фарқланади; О.И.Ивановская (1960) ксерофил ўсимлик битларида намликни сақлаш билан боғлиқ бўлган қатор морфологик ҳусусиятларни белгилади; Г.Я.Бей-Биенко (1951) чигирткалар (Acridodea) тузилишида геобионт, герпетобионт, псамомфил, тамнобионт ҳаётий формаларининг ҳаммадан кўра характерли белгиларини ажратди. И.Х.Шарова (1960) визилдоқ қўнғизлар (Carabidae) личинкаларининг ҳаёт кечириш ҳусусиятларига қараб, уларнинг тўққизта морфологик типларини ўрнатди; тупроқ ҳашаротларининг кўпчилик мослашиш белгилари М.С.Гиляров (1942,1949) томонидан кўрсатилган эди. Ҳашаротлар тузилишида адаптацион белгилар тўғрисида кенг кўламда адабиётлар мавжуд. Морфоэкологик тушунчаси ҳаётий форма тушунчасига жуда яқин бўлсада, аммо биринчи ҳолатда морфологик белги – формасига, иккинчи ҳолатда эса – унинг мазмунига урғу берилади. Ҳаётий формаларни ўрнатишда филогенез, морфологик ёки биологик белгилар билан боғлиқ бўлган эмас, фақат ташқи шароитнинг адаптив маълумотлари ҳисобга олинади. Шубҳасиз, морфологик типларнинг бир-бирига ўхшашлиги қандай бўлмасин, гарчанд шундай бўлсада ва жуда типик тузилиш белгилари ёки ҳулқ-атвори бошқа белгиларидан жуда чуқур фарқланиш кузатилиши мумкин, негаки ҳар қандай тур ўзининг мослашиш шароитига мослаша бориб, унинг филогенези билан боғланган белгиларига эга бўлади. Айрим куракоёқли қисқичбақасимонлар ( Copepoda ) ва капалак тухуми яримсуюқ таркибида паразитлик қилувчи

Platygaste r Latr. авлоди пардасимонқанотли ҳашаротлар биринчи ёшдаги личинкалари, уларнинг эмбрионал ривожланиши бошланмаганда, масалан, улар ҳатто турли ҳайвонлар синфига таълуқли бўлсаларда ва ўзининг филогенез йўли бўлган суюқ ва яримсуюқ муҳитда яшашда мосланганлиги умумийдир. Барча ҳайвонлар кенг минтақаларга тарқалиш тенденциясига эга бўлсаларда, аммо ҳар қандай янги яшаш шароитида улар яшаб кетмасликлари мумкин. Шуни ҳисобга олган ҳолда, айрим муаллифлар ҳаётий формалар масаласида ҳайвонларнинг танлаш қобилиятини комплекс ташқи шароитга боғладилар (масалан, Эйгенманн, 1908, таъкидлашича организмнинг турли белгилари мос равишда яшаш жойини танлагандагина мослашиши шакллана боради) ёки пассив тарқалишга ва яшаб қолишнинг ҳаммадан кўра мослашган формаларини кейинчалик табиий танлаши керак (Девенпорт, 1903). Бундай дунёқарашлар нафақат бир тамонлама, ҳаттоки принципиал ҳато, негаки уларнинг асосида ҳаётий формаларга муҳитнинг салбий роли ётади. Муҳит билан ўзаро алоқалар туфайли у ёки бошқа мосланганлик белгиларини келиб чиқиши эндиликда аниқланган, бу ҳаётий формаларни жиддий равишда тушунтира олади. Ушбу битопда ҳаётий формаларнинг шаклланиши – жуда мустаҳкам озиқа занжири элементлари ва экологик яшаш маконидир. Морфологик мосланиш белгилари (морфо-экологик типлар) масаласига келсак, ҳашаротлар яшаш шароити ўзгарганда уларнинг шаклланиши физиология белгилар тартиби шаклланишидан ва яшаш шароити ўзгаришидан орқада қолиши керак. Шелфорд (1911, 1912, 1913) ўз вақтида ҳаётий формаларни бир мунча бошқачароқ тушунишни тавсия қилди, бунинг учун у морес (кўплик сон лотин сўзидан mos-ҳулқ атвор, одат) терминини таклиф

қилди. Морес – бу физиологик ва экологик эҳтиёжли ўхшаш организмлар гуруҳи, шунинг билан бирга бир тур популяциялари турли морес имкониятлари билан бир қаторда ва ҳар хил турларда бир хил морес мумкин бўлади (чўл, саҳро мероси ва ҳ.к.). 1911 йил ишида у м о р е с тушунчасини ажратиб, уни форма ва формаларга қарама-қарши қўйди. Формаларнинг мазмундан бундай узилиши, албатта принципиал нотўғридир. Бошқа томондан , ҳаётий формани , ҳашаротларни нг ҳаёт кечиришини ҳисобга олмасдан фақатгина морфологик ҳусусиятлар билан таърифлаш ҳам ҳато бўлур эди. Буни , айниқса бир-бирига ўхшаш белгиларни мутлақо турли биологик моҳиятида яққол кўриш мумкин. Мисол учун, ҳашаротлар орасида мимикрия ҳодисаси кенг тарқалган, яъни ташқи ўхшашлик ҳ ам ҳимояланган кўпроқ ҳимоялан ма ганлар билан ёки жонсиз буюмлар билан. Масалан, айрим сирфид ( Syrphidae ) пашшалари найзали пардасимонлилар – арилар ( Vespidae ) ва асалари ( Apidae )га жуда ўхшаш ёки заҳарсиз Ophtalmus капала ги бошқа заҳарли Artaxa капалагига жуда ўхшаш, гарчанд арилар ва асаларилар ҳамда Artaxa бир томондан ва сирфидлар ҳамда Ophtalmus бошқа тамондан муҳит билан сўзсиз мутлақо бошқача алоқада бўладилар. Ҳаётий формалар тушунчаси билан алоқадор бир мунча олдин экологик викариат ҳодисаси маълум бўлиб, эк ологик шароитлари ўхшаш бир- биридан йироқ географик жойлардан ўзининг тузилиши билан яқин формаларнинг вужудга келишидир. Жумладан , МДҲ Европа қисмида ва Ғарбий Европада кенг тарқалган резавор мева қандаласи ( Dolycoris baccarum L .), Ўрта Осиёда, Эрон ва А ф ғонистонда уни викар тур тоғ қандаласи ( D . penicillatus Horv .) алмаштиради. Улар иккаласининг ҳам ҳаё т кечириши ўхшаш, бир хилдаги экологик яшаш маконни эгаллайдилар ва морфологик жуда яқин.

Айрим ҳолларда ҳашаротлар викар турлари экологик ўхшашлик муҳитда, ҳаттоки бир-бирига яқин жойлашган худудларда учрайди. Масалан, В.А.Заславский (1966) нинг аниқлашича ҳонқизи Chilocorus geminus Zasl. викар Ch.bipustulatus L. н исбатан Фарғона водийси кичикроқ худудларида ва Сирдарёнинг қуйи оқимида тарқалган, Ch.bipustulatus эса кенг ареални ўраб олган. Яқин морфологик ўхшашлик ва бир хилдаги экологик эҳтиёжи ва ҳаттоки уларни чатишишига қарамасдан уларнинг генетик ўзига ҳослиги (громосом стериллиги ва шунга кўра гибридлар орасида уларнинг бепуштлиги) сақланади. Заславскийнинг фараз қилишича бу турлар бир-биридан изоляциялаш давомли шароит маконларда келиб чиққан. Ушбу ҳолат нафақат турларда, ваҳоланки авлодлар ва йирик систематик бирлашмаларда ҳам бўлиши мумкин. Масалан, викарниялар Америкада Melanoplus Stal ва Европа ҳамда Осиё Colluptamus Serv. авлодларида ёки Европа, Ўрта Осиёда тилла қўнғизлар Epicometes Burm. ва Oxycetonia Arraw. Узоқ шарқда визилдоқ қўнғизларнинг Carabus L. авлоди Палеарктикада ва Мексикада, Жанубий Америкада эса у Ceroglossus авлоди билан алмашган. Экологик викариат ҳар хил турдаги ҳайвонларнинг бир жойнинг ўзида ўхшаш тузилиш белгилари ва ҳаёт фаолияти ҳусусияти билан боғлиқ ўша ва бошқа турларнинг ёки ўша ёки бошқа систематик гуруҳ ҳайвонларнинг атроф муҳити ўхшаш шароитларида филогенетик ривожланишидаги параллелизмир.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан экологик алоқалари. Биотик омилларнинг таъсир этиш ҳусусиятлари

Ҳашаротларнинг ҳудудларга ўрнашиши ва кўчиб юриши. Янги тур ва расаларнинг шаклланиши

Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари