Ҳашаротларнинг тупроқ (эдафик) муҳити омиллари - Zoologiya - Referatlar

Ҳашаротларнинг тупроқ (эдафик) муҳити омиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

285.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳашаротларнинг тупроқ (эдафик) муҳити омиллари Ҳашаротларнинг кўп сонли турлари тупроқда яшайди. Уларнинг айрим гуруҳлари тупроқ билан шундай боғланганки, деярли унинг юзасига чиқишмайди. Бу, айниқса, тубан ҳашаротлар ( Apterygota ) нинг кенжа синфига тегишлидир. Protura, Diplura ва Collembola орасида айрим турларигина бир қанча муддатга тупроқ юзаси ва ундаги органик қолдиқларнинг устида пайдо бўлади, кўпинча улар у ерларни қандайдир ноқулай шароитлар (сув тошқини ва х.к.) дагина тарк этишга мажбур бўладилар. Тубан ҳашаротларнинг жуда кам турларигина тупроқдан ташқарида доимий яшашга мослашган. Буларга қилдумлилар Lepisma saccharina L. ва Machilis Latr. авлоди турлари, ва оёқдумлилардан Sminthurus viridis L. мисол бўлиши мумкин. Юқори ҳашаротлар ( Pterygota ) нинг айрим турлари ҳам ҳаётининг барча ёки деярли барча қисмида тупроқдан чиқмайдилар. Термитлар (Isoptera) нинг фақат қанотли етук зотлари тупроқ юзасида пайдо бўлади, бузоқбоши (Gryllotalpa sp. sp.) эса тупроқ юзасида камдан-кам пайдо бўлади. Ҳашаротларнинг кўпчилиги имаго фазасида тупроқ шаклларига мансуб бўлмайди ва уларда қанот ривожланади. Лекин шунга қарамай, айрим турдаги юқори ҳашаротлар имаго фазасида тупроқда яшайди; бу, мазкур ҳолатда кўпинча учиш аппаратининг йўқотилиши билан боғлиқ бўлган иккинчи ҳодиса ҳисобланади. Бундай ҳашаротлар қаторига ривожланишининг барча босқичларида тупроқни тарк этмайдиган илдиз битлари (Aphidodea) ларнинг кўплаб чала циклли турлари киради. Чумолилар (Formicidae ) кўплаб турларининг ҳаёт тарзи ўзига хос бўлганлиги сабабли урғочилари уруғланганидан сўнг ер ости ҳаёт тарзига (ёки бошқа қатор турларда – ерусти чумоли уяси ичида) ўтади.

Ҳашаротларнинг жуда кўплаб турлари фақат улар онтогенезининг маълум бир даврларида, ёки маълум бир мавсумларда тупроқдаги ҳаёт билан боғлиқ бўлади. Айрим тур ҳашаротлар, масалан, чигирткасимонлар (Acridodea), чирилдоқ (Gryllodea) ва темирчак (Tettigoniidae ) ларнинг фа қатгина эмбрионал ривожланиши тупроқда ўтади. Ҳашаротларнинг кўплаб турлари личинка даврини, тўлиқ ўзгарувчан (holometamorphsis) ҳашаротлар эса ғумбакка айланиш даврини ҳам тупроқда ўтказади. Чала ўзгарувчан (hemimetamorphsis) ҳашаротлардан мисол сифатида бузоқбоши, Cicadidae оиласига мансуб саратонларни келтириш мумкин. Тўлиқ ўзгарувчан ҳашаротлардан – визилдоқ (Carabidae) қўнғизларининг кўплаб турлари, йиртқичлар (Staphylinidae), қарсилдоқ (Elateridae), қаратонли (Tenebrionidae), пластикамўйлаблилар (Scarabaeidae), баргхўрлар (Chrysomelidae), мўйловдорлар (Cerambycidae), узунбурун (Curculionidae) қўнғизларининг айрим турлари, тўрқанотлилардан - чумолишерлар (Myrmeleonidae); иккиқанотлилардан - Bibionidae, Tipulidae, Stratiomyidae, Tabanidae, Asilidae, Therevidae оилаларига мансуб турлар; капалаклардан - Agrotinae кенжа оиласи турлари; пардақанотcимонлилардан кўплаб асаларисимон ҳашаротлар (Apodea), Sphecodea ва х.к. лар тупроқдаги уячаларда ривожланади. Ушбу ҳашаротлар орасида айрим турлари тупроқ юзаси ёки ўсимликларга тухум қўяди, уларнинг личинкалари эса тупроқ ичига кириб кетади ёки тухумдан туғилиши биланоқ (озиқлангунича) туганак узунбурунлар (Sitona sp. sp.), Cicadldae кенжа туркумига мансуб саратонлилар,, тамаки тунлами (Agrotis obesa Hb.) каби ёки дастлаб ўсимликнинг ер усти қисмида озиқланади, сўнгра эса биринчи ёки иккинчи туллашдан кейин кузги тунлам ва ундов тунлами қуртлари

(Agrotis segetum Den. et Schiff., А. ехclamationis L.) сингари тупроққа киради. Жуда кўплаб ҳашаротларнинг личинкалари ва қуртлари тупроқ юзасида озиқланишдан тўхтаганидан сўнг, тупроққа кўмилиб олади, ва тупроқда фақатгина ғумбак олди фаза ва ғумбакка айланиш фазасини ўтказади; буларга кўплаб баргхўр қўнғизлар (Chrysomelidae), Се- cydomyidae, Muscidae, Larvivoridae, Phasiidae ва б.қ. оилаларига мансуб кўплаб иккиқанотлилар; кўплаб капалаклар, хусусан, бражниклар (Sphingidae), кўплаб тунламлар (Noctuidae), одимловчилар (Geometridae) ва б.; арракашлар (Tenthredinidae) оиласига мансуб айрим пардасимонқанотли ҳашаротлар, ихнеумонид (Ichneumonidae) яйдоқчилар ва б.қ. лар киради. Қўшимча чала ўзгарувчан ҳашаротлардан (Hemimetamorphsis) айрим трипслар (Thysanoptera) тинчлик преимагинал фазасини тупроқда ўтказади. Йилнинг илиқ вақтларида тупроқ юзасида яшайдиган жуда кўплаб ҳашаротлар, масалан, кўплаб трипслар (Thysanoptera), қандалалар (Hemiptera), кўплаб баргхўр қўнғизлари (Chrysomelidae), етук қаратанли қўнғизлар (Tenebrionidae), айрим капалакларнинг қуртлари, кўплаб арилар (Vespidae) ва б.қ. тупроқда ёки ўсимлик қолдиқларида, уларнинг юзасида қишлайдилар. Кўплаб ҳашаротлар, масалан, кўпчилик тилла (Cetoniini) қўнғизлари - кечаси, хрушлар (Melolonthinае) ёки айрим қоратанли қўнғизлар - кундузи, ноқулай метереологик шароитларда тупроқ ёки ўсимлик қолдиқларининг юзасига бирмунча қисқа муддатли беркиниб олади. Айрим муаллифлар ҳашаротларнинг 95% ҳаётининг у ёки бу даврини тупроқда ўтказади, деб ҳисоблайдилар (Баккл, 1923). Тупроқ фаунаси бўйича олиб борилган махсус тадқиқотлар кўплаб тупроқларда ҳашаротларнинг сони анча кўп бўлишини тасдиқлайди.

Масалан, Латвия тупроқларида Эглитис (1954) аниқлаган 1 000 дона жониворларнинг тахминан 80% ҳашаротлардир. Латвиядаги органик моддаларга бой бўлган тупроқларда 1 м 2 да 1000 нусхадаги оёқдумлилар (Collembola) топилмаган ерлар жуда камдир. РСФСРнинг Жанубий- Шарқий тупроғида тарқалган макроор ганизмларнинг 90% дан ортиғини ҳашаротлар ташкил қилади (Зиновьева, 1960). М.С.Гиляров (1959) маълумотларига кўра, ўртача 1 м 2 тупроққа оёқдумлилар (Collembola) ларни ҳисобламаганда бир неча ўндан бир неча юзтагача йирик умуртқасизлар тўғри келади. Ўзбекистонда, Тошкент атрофидаги қўриқ ерларда симқурт (Elateridae) ларнинг фақат ўзи гектарига йилнинг баъзи мавсумларида 26560 тадан 426560 тагача; ғўза далаларидаги тупроқларда 1 м 2 да 536 тагача, бедазорлардаги тупроқларда, баъзида туганак узунбуруни (Sitona sp. sp., айниқса S. cylindricollis Fahr.)ларнинг айримда кўп сонли личинкалари ва ғумбакларини ҳисобламаганда 1 м 2 га (30 см қалинликдаги қатламда ) 14 тагача ҳашарот саналган (Алимджанов, 1953, 1972). Франсе (1921) тупроқ юзасида яшайдиган организмлардан фарқли ўлароқ, тупроқда яшайдиган организмларнинг барча комплексини э д а ф о н деб номлашни таклиф қилган. Табиийки, юқорида келтирилган мисоллардан маълум бўлганидек, кўплаб ҳашаротлар ҳаётининг айрим даврларидагина тупроқда бўлади, бундан ташқари барча тупроқ организмларининг ҳаёти нафақат тупроққа, балки унинг юзаси устидаги шароитларга боғлиқ бўлганлиги учун тупроқ организмларини бошқа барча организмларга қарши қўйиш шартли характерга эгадир. «Эдафон» атамаси организмларни у ёки бу даврда поғонали тақсимлашда аниқ бир зона маъносидагина қўлланиши мумкин.

Албатта, тупроқ ҳайвонлар учун ўзига хос яшаш муҳити бўлганлиги учун ҳам эдафик омиллар уларнинг ҳаётида сезиларли рол ўйнайди. «Эдафон» ва «эдафик» атамалари юнонча «эдафос» — тупроқ, ер сўзларидан олинган. Тупроқ шароити шубҳасиз, барча ҳашаротларнинг ҳаётига катта таъсир кўрсатади, чунки ўсимликлар ҳам тупроқнинг ҳусусиятларига боғлиқдир, барча ҳашаротлар эса, юқорида айтилганидек, ўсимликларга бевосита ёки билвосита боғлиқдир. Тупроқ ҳашаротлари, иккинчи томондан, тупроқнинг таркиби ва хоссаларига катта таъсир кўрсатади. Ҳаттоки, тупроқ тўғрисидаги тушунчанинг ўзи ҳам, тупроқшунослик фанининг асосчилари В. В. Докучае в (1936, 1948), акад. В. И. Вернадский (1939) лар ва кейинги тупроқшунослар аниқлаганидек, ўз ичига тоғ жинсларининг ташқи горизонтларини нафақат сув ва ҳаво таъсирида, балки турли организмлар (ўсимлик ва ҳайвонлар) таъсирида ҳам ўзгаришини олади. Тупроқдаги намлик ва ҳарорат шароитларининг анча ўхшаш бўлганлиги, ёруғликнинг таъсири эса жуда кучсизланганлиги ва айрим чуқурликларда эса умуман бўлмаганлиги сабабли турли географик зоналар ва турли тупроқлардаги тупроқ ҳашаротларининг таркиби систематик гуруҳлар маъносида ҳам, бошқа вертикал поғоналардаги ҳашаротларга нисбатан сони маъносида ҳам унчалик турли характерда эмас. Масалан, шарқий Хиндистон ва Ява ороллари тропик латеритлари, Аджаристоннинг қизил тупроқли субтропиклари, Қримнинг terra rossa тупроқлари, шимолий Ўзбекистоннинг бўз тупроқлари, Фарғона тизмасининг қорамтир тупроқлари, Оренбург вилоятининг каштан тупроқлари, Москва вилоятининг япроқли дарахтлар ва игнабаргли ўрмонларидаги кулранг ўрмон тупроқларида, ҳамда Швеция, Курск вилояти ва Украинанинг қоратупроқлари, Белоруссиянинг торфли

тупроқларида Collembola, Thysanura вакиллари ва Coleoptera дан - Carabidae, Staphylinidae, Curculionidae оилаларининг вакиллари яшайди. Қаратанли қўнғизлар (Tenebrionidae) фақатгина Москва вилояти ва Швециянинг кулранг тупроқларида учрамаган, бундан ташқари Белоруссиянинг торфли ерларида пластинка мўйловлилар мавжуд эмас. Фақатгина юқори ҳароратларни талаб қиладиган термитлар (Isoptera) тропик минтақалар ва латерит, terra rossa ва бўз тупроқлардаги нам ва қуруқ субтропиклар зонасида аниқланган (Гиляров, 1949). Лекин ҳашаротларнинг келтирилган гуруҳларидан ҳар бирининг тур таркиби турли тупроқ ва районларда сезиларли даражада фарқ қилади. Масалан, Agriotes gurgistanus Fald. қирсилдоқ қўнғизининг личинкалари, фақатгина қоратупроқли ерларда учрайди ва айниқса Украинада жуда кўпдир. Ўрта Осиёнинг бўз тупроқлари учун Pleonomus tereticollis Men. (Гиляров, 1949; Родд, Гуссаковский и Антова, 1933), Melanotus avitus Cand. (Яхонтов, 1953), Agriotes nadari Buyss. (Гиляров, 1949 ва б.) қирсилдоқлари хосдир. Чанхўр (Alleculidae) лардан Украинанинг қора тупроқли ерлари учун Omophlus proteus Kirsch., Бухоронинг бўз тупроқлари учун — О. рilicollis Men. (Яхонтов, 1929; Родд, Гуссавский, Антова ва ҳаммуаллифлар 1933; Гиляров, 1933) хосдир. Собиқ СССР тупроқларида қоратанли қўнғизлар турларининг сони жанубга томон сезиларли даражада ортиб боради, Москва вилоятидаги қумоқ тупроқли ерларда эса улар умуман мавжуд эмас. Череповецнинг кул рангли тупроқларида Crypticus quisquilinus L. турининг личинкалари учрайди (Меркульева, 1937; Гиляров, 1949). Турли географик минтақалардаги тупроқларда ҳашаротларнинг тарқалиши бўйича келтирилган барча мисоллар, албатта, қанчалик тупроқнинг фарқланишига боғлиқ бўлса, шунчалик ушбу

минтақалардаги иқлимий шароитларга боғлиқ бўлиши мумкин. Бу ҳолатда шуни ҳам таъкидлаш лозимки, тупроқда яшайдиган турларнинг тарқалишига кўрсатиладиган таъсир комплекс бўлиши мумкин эмас, бунинг устига тупроқ характерининг ўзи ҳам, гарчи у битта тоғ жинсидан пайдо бўлган бўлса ҳам, кўпроқ у ёки бу жойнинг иқлимига боғлиқ бўлади. Маълумки, тупроқнинг ҳосил бўлишига ёғингарчиликлар ва буғланиш жуда катта таъсир кўрсатади, буғланишни сезиларли даражада ҳарорат белгилаб беради. 4-бобда биотоп атамасининг умумий маъноси берилган, ушбу тушунчага тупроқнинг характери ҳам киради. Исталган биотоп учун биоценознинг таркиби маълум даражада ўзига хос бўлади. Ҳашаротларнинг тупроқ билан боғлиқ бўлган тур тақсимланиши ва сон нисбатига, шубҳасиз, тупроқ ҳам таъсир кўрсатади. Масалан, Ғарбий-Қозоғистон вилояти Норин тумани тупроқларида Lasiopsis caninus Zoubk. хрушининг личинкалари нам, гумуслироқ тупроқларда тарқалади, Anomala errans F. ва A. euphorbiae Burm. хрушлар личинкалари эса қумли тупроқларда яшайди ва ҳатто қумлари озгина шамолда ҳам учиб кетадиган ерлардан эса қочадилар. Қумли тупроқларда Polyphylla alba Ball. хруш личинкалари ҳам тарқалган (Зиновьева, 1954). МДҲ мамлакатлари жануби ва Ғарбий Европа қисмида фақатгина қумли тупроқларда узумзорларга мармар хруш (Polyphylla fullo L.) зарар келтиради. Кўплаб чопқирлар (Cicindellidae) қўнғизлари қумли тупроқларни афзал кўради ва лойли ва жуда гумусланган тупроқларда учрамайди. Фақат сочилувчан тупроқларда чумолишер (Myrmeleonidae) личинкалари учрайди, зич лойли тупроқларга кўплаб якка асаларилар уя қурадилар. Лавлаги узунбурун қўнғизи (Bothynoderes punctiventris Germ.) бўш структурали юмшоқ тузилган енгил тупроқлардагина жуда

кўплаб кўпаяди (Бутовский, 1962). Марокаш чигирткаси (Dociostaurus maroccanus Thnb.) тухум кўзачалари тоғолдидаги зич, бўз, асосан тошли тупроқларга қўяди (Хамраев, Азимов, Нуржанов, 2008). Буғдой чивини (Sitodiplosis mosellana Gehin) нинг ҳаёти учун оғир лойли ва қумли тупроқ ноқулай ҳисобланади. Барча географик зоналардаги кучли шўрхоқ тупроқларнинг энтомофаунаси одатда анча кам ва ўзига хос. Мирзачўлда (Ўзбекистон Сирдарё) шўрланмаган бўз участкаларда 1 м 2 майдондаги тупроқда, Яхонтовнинг 1969, ишларида ўртача Scarabaeidae, Elateridae ва Tenebrionidae оилаларига мансуб ҳашаротларнинг 7,4 та личинкаси, шўрланган участкаларда эса шўрланмаган тупроқларда учрамайдиган фақатгина Tenebrionidae оиласининг битта турига мансуб ҳашаротларнинг ўртача 1,2 та личинкаси аниқланган. Ҳашаротларнинг турли тупроқларда тарқалишига тупроқнинг кислоталилиги катта таъсир кўрсатади. Симқурт (Elateridae) ларнинг аксарият турлари кўплаб миқдорда рН 4-5,2 бўлган тупроқларда тарқалади (Лангенбух, 1933; Бобинская, 1940), лекин улар орасида ишқорий тупроқда жуда кўплаб учрайдиган турлари ( Limonius Esch. авлодидан), ҳам мавжуд. Буғдой чивини рН 12 дан юқори бўлган тупроқларда яшамайди, кислотали тупроқ ҳам у учун ноқулай. Тупроқда яшайдиган ҳашаротларга тупроқнинг тузилиши катта таъсир кўрсатади. Тупроқнинг тузилишига унинг иссиқлик, ҳаво ва сув режими, кимёвий таркиби, ҳамда тупроқ юзасининг рельефи боғлиқдир. Тупроқда яшаш натижасида ҳашаротларда тузилиш ва хулқининг мослашув белгилари ҳосил бўлган. Тупроқнинг яшаш муҳити сифатида ҳашаротларга кўрсатадиган таъсири унинг 3 фазали эканлиги: турли катталикдаги структуравий заррачаларнинг мавжудлиги; ушбу заррачалар орасидаги оралиқни

тўлдирувчи ҳаво ва сув билан чамбарчас боғлиқдир (Гиляров, 1949). Тупроқ намлиги ёки сорбцияланган, яъни қаттиқ заррачалар юзаси билан боғланган, ёки боғланмаган ҳолатда, ҳамда бемалол сизиб кирувчи гравитацион сув кўринишида бўлиши мумкин. Боғланмаган сув капилляр парчаланган бўлиши мумкин ва уни тупроқ заррачалари орасидаги оралиқда ҳаво қатламлари бўлиб ташлаганлиги сабабли ҳаракатлана олмайди; ёки у ҳаво оралиқларининг кучсиз босими остида ҳаракатланганида капилляр ҳаракатчан ҳолатда бўлиши мумкин. Сув ҳаво қатламларига эга бўлмаслиги ҳам мумкин. Тупроқдаги газ ва сув алмашинуви (унинг намлик ҳажми) тупроқ заррачаларининг катталиги ва шаклига боғлиқдир. Тупроқ заррачалари орасидаги ҳавонинг таркиби тупроқ юзаси устидаги ҳавонинг таркибидан, асосан, карбонат ангидриднинг кўп бўлиши билан фарқланади, бироқ ҳеч бўлмаганда тупроқнинг юқори қатламлари тахминан худди шунча миқдорда кислородга эга бўлади. Бунинг сабаби шундаки, карбонат ангидрид ва сув буғларининг ажралишига қараганда кислород атрофдаги атмосферадан анча тез киради. Тупроқда ҳаво ва сувнинг ҳажми ўзаро боғланган, бинобарин, намликнинг ҳажми ҳаво миқдорига боғлиқ бўлганлигидан кўра, ҳавонинг ҳажми кўпроқ намликнинг миқдорига боғлиқ, ҳаракатчан сув ҳавони сиқиб чиқариши мумкин. Тупроқ кимёвий таркибининг тупроқда яшовчи ҳашаротларга тўғридан-тўғри таъсир қилиши, асосан, эритмалар ёрдамида амалга ошади ва шундай қилиб у намликка бевосита боғлиқ бўлади. Тупроқнинг ҳарорати ва намлиги ҳам ўзаро боғланган. Юқорироқ ҳароратларда юқори даражада буғланиш рўй берганлиги туфайли тупроқнинг намлиги пасаяди.

Ёзда тупроқнинг ҳарорати чуқурлашган сари аста-секин пасайиб боради. Қишда, совуқ ва илиқ иқлимларда, аксинча, тупроқнинг ҳарорати устки горизонтларда пастки горизонтларга қараганда пастроқ бўлади. Тупроқ ҳароратининг суткалик ўзгариши жуда сезилади. Тупроқнинг юзаси ва унинг устки қатламлари кундузги қуёшли вақтларда, нурни ютиши ҳисобига энг юқори ҳароратга эга бўлади, кечаси эса иссиқлик тарқалиши сабабли ушбу қатламларда чуқурроқ қатламларга қараганда пастроқ бўлади. Тупроқ ҳароратининг мавсумий ва суткалик алмашиниши чуқурлашиб борган сари унча сезилмайди ва айрим, турли тупроқ ва иқлимий зоналар учун турлича бўлган чуқурликларда деярли ўзгармайди. Ўрта Европада, ҳароратнинг суткалик ва мавсумий алмашиниши, ҳатто, бор-йўғи 15 см чуқурликдаёқ унчалик бўлмайди; ҳавонинг суткалик ўзгариши ёзнинг энг иссиқ кунларида бу ерда 6°С ва 30 см чуқурликда - 2°С дан ошмайди. Жойнинг иқлими қанчалик қуруқ ва қанчалик инсоляция юқори бўлса, ҳароратнинг суткалик ўзгариши унчалик сезиларли бўлмаган чуқурликлар шунчалик катта бўлади. Тупроқда яшайдиган ҳашаротлар тузилишининг мослашувчанлик ҳусусиятларидан кўплаб турларда териси кутикуляр қатламининг кучли ривожланганлиги кўрсатилади. У қопламларга қаттиқ муҳитда ҳаракатланиш ва ташқи босимга қаршиликни ошириш учун зарур бўлган мустаҳкамликни беради, айниқса, бу қирсилдоқ қўнғизлар (Elateridae) личинкаларида аниқ акс этган. Уларнинг тери қоплами кучли склеротизацияланган, тана шакли тахминан бир хил диаметрда кучли чўзилганлиги учун симқурлар ёки симқурт номини олган. Ташқи кўринишидан симқуртларга жуда ҳам ўхшаган қоратанли қўнғизлар (Tenebrionidae) ва бошқа кўплаб чангхўр қўнғизлар (Alleculidae)

личинкалари қопламининг склеротизацияси ҳам кам эмас. Тупроқда яшайдиган қоратанли ва чангхўрларнинг личинкаларини кўпинча сохтасимқуртлар, деб аташади. Кўпгина тупроқ ҳашаротлари танасининг тупроқда очган йўлларининг деворига тиралиб оладиган ва йўлларни очишда иштирок этадиган айрим участкаларигина махсус склеротизация ва мустаҳкамликка эга. Масалан, хрушлар (Melolonthinae) личинкалари, ёки зич тупроқда яшайдиган симқурталар Pleonomus tereticollis Men. ларда бош капсуласининг, унинг пишиқлиги унда чокларнинг бўлмаслиги билан ортади; Coleoptera, бузоқбоши (Gryllotalpa sp. sp) ва х.к. личинкаларида – тупроқни кавлашда иштирок этадиган жағ ва оёқларининг учки участкалари; Lepidoptera қуртлари, кўплаб Coleoptera личинкалари ва бошқаларда мавжуд бўлган биринчи кўкрак сегментидаги тергит ва охирги қорин сегментидаги кучли хитинланган қалқонча, унча катта бўлмаган худди шундай қалқончалар хрушлар личинкаларида биринчи кўкрак сегментининг ёнида ва кўплаб визилдоқлар (Carabidae), масалан, Chlaenius Bon., Broscus Panz., Harpalus Laler. авлодлари ва ҳ.к. визилдоқ қўнғизларнинг турли сегментларининг бўртган қисмларида мавжуд. Фақатгина тупроқ ёриқлари бўйлаб юрадиган ҳашаротларнинг қопламлари склеротизацияланмайди (масалан, Collembola ). Тупроқ ҳашаротларининг тери қопламлари жуда зичлашган ва склеротизацияланганлигига қарамай, уларнинг қоплами одатда сувни яхши ўтказади. Уларда танасининг юзаси орқали буғланишни камайиши билан боғлиқ бўлган мосламалар ривожланмаган ёки иккиламчи йўқотилган - бунга ҳожат ҳам йўқ, чунки улар яшайдиган тупроқ заррачалари орасидаги ҳаво намлик билан кўпроқ тўйинган. Тупроқнинг устки қатламларида намлик етарли бўлмаган ҳолатларда, бу ҳақида

қуйида батафсил айтилганидек, уларнинг кўпчилиги янада чуқурроқ ва намланган қатламларга кириб кетади. Ҳаттоки, энг зич қопламга эга бўлган симқуртларда ҳам юқори сув ўтказувчанлик исботланган (Уиглсуорс, 1945, Овчинникова, 1960; Семёнова, 1963 ва б.). Тупроқ ҳашаротларининг тери қопламининг ўтказувчанлиги муҳитнинг рНга боғлиқ; ишқорий муҳитда у ошади. Тузли эритмалар учун ўтказувчанлигига нисбатан танлаб ўтказиш ҳусусияти аниқланган: ҳаммадан тезроқ аммиакли тузлар ўтади, калийли ва айниқса, натрийли тузлар қийинроқ ўтади (Овчиннико ва, 1960). Тупроқ ҳашаротларининг тери қопламининг сув ўтказувчанлик даражаси ҳар хил турларда турлича бўлади, бу ҳатто қариндош турларга нисбатан ҳам аниқланган. Симқуртлар онтогенезининг турли даврларида ҳам сув ўтказувчанлик бир хил бўлмайди, хусусан, у бевосита туллашдан сўнг ва уларнинг биринчи ёшларида энг юқори бўлади. Сув ўтказувчанлик йил фасли ва ҳашаротларнинг унга боғлиқ бўлган физиологик ҳолатларига ҳам боғлиқдир. Метаболизм қанчалик жадал кечса, қопламларнинг ўтказувчанлиги шунчалик юқори бўлади (Овчинникова, 1960). Уиглсуорс (1945) маълумотларига кўра, ҳашаротларнинг тери орқали буғланиши қуруқ ҳавода 1 соат давомида 1 см 2 юзага 5 мг га тенг бўладиган ҳарорат ўсимликлар вегетацияси даврида ёки донда яшовчи ҳашаротларникига қараганда анча паст бўлади. Масалан, тупроқда яшайдиганлар: Bibio march L. личинкаларида ҳарорат 5°С дан паст, визилдоқ личинкаси Pterostichus madidus Sturm личинкаси учун 10°С дан паст, гўнг қўнғизи Aphodius fimetarius L. личинкаси учун 15,5°С га тенг, кузги тунлам (Agrotis segetum Den. et Schiff.) қурти учун —19,0°С, узуноёқлилар Tipula paludosa Mg. личинкаси учун — 23,5°С,

Phyllopertha horticola L. хруши личинкаси учун —25,5°С; арракаш Nematus ribesii Scop личинкасида тенг буғланиш бор-йўғи 43,5°С да, карам оқ капалаги (Pieris brassicae L.) қуртида —46,5°С да, шалғом оқ капалаги (Р. rарае L.) қуртида —48,0°С да, ун куяси (Anagasta kühniella Zell.) қуртида — 57,5°Сда, ун хрушаги (Tenebrio molitor L.) личинкасида — 58,5°Сда содир бўлса, қандалалар Rhodnius prolixus Stal. личинкасида ҳатто 65,5°С ҳарорат зарур. Уиглсуорс буни тупроқ ҳашаротларининг ҳаракати давомида терисининг эпикутикуляр липоидли пардаси қобиғининг енгил механик ишқаланиши ва жароҳатланиши билан боғлайди. Афтидан, липоид қобиғининг ишқаланиши ҳақиқатан ҳам кутикуланинг сув буғлари учун ўтказувчанлигини оширади. Уиглсуорс маълумотларига кўра, туллашдан кейин тупроқ билан алоқаси бўлмайдиган симқуртларда 30°С да бир соат давомида 1 см 2 юзага 2 мг сув буғланган, тупроқдан олинган личинкаларда эса — 13 мг ва 40°С да 1 см 2 юзага тупроқ билан алоқаси бўлмаган личинкаларда 1 соат давомида 5 мг сув буғланган , тупроқдан олинган личинкаларда эса — 29,2 мг. М.С.Гиляровнинг (1949) кўрсатишича, ҳар ҳолда бу ерда гап фақат кутикуланинг липоид қобиғини ишқаланиши ва жароҳатланишида эмас ва ҳатто Carabus L. авлоди визилдоқ қўнғизлари ғумбакларининг кутикуласи бутун бўлганида ҳам, ва Forda Heyd. ва Trifidaphis Guer. авлоди турлари илдиз битларининг сезиларли бўлган устки мумли қатламида кутикула орқали буғланиш тезроқ кечади. Ер усти ҳашаротларида буғланишни тўхтатиш учун пайдо бўлган ҳимоя мосламалари тупроқ ҳашаротларида кучсиз ривожланган. Сезиларли даражада (тўлиқ бўлмасада) сувни йўқотишдан ҳимояланишнинг зарурияти бўлмаганлиги сабабли кўпчилик тупроқ ҳашаротлари, жумладан, оёқдумли трахеяли турларда ва айрим Diptera ларнинг тупроқ личинкаларида нафас олиш тешикчаси яқинида трахея

системасини беркитувчи аппарати ҳам бўлмайди, пластинка мўйловли қўнғизларнинг (Scarabaeidae ) личинкалари эса , ва узуноёқли чивинлари (Tipulidae) личинкаларида нафас олиш тешикчасини беркитувчи аппарати бўлсада, шунинг билан бир қаторда нафас олиш системасида майда тешикчалар мавжуд бўлиб, улар орқали буғ ва газларнинг кириши таъминланади (Уордл, 1926 ва б.қ.). Тупроқ ҳашаротлари тери қопламининг сув ўтказувчанлиги юқори бўлганлиги сабабли уларнинг айирув органлари юқори даражада ривожланган. Мальпигия каналчалари бўлмаган оёқдумлилар, қўшдумлилар (Diplura) ларда унинг ўрнини махсус пастки лаб безлар алмашади; ундан ташқари, уларда айирув вазифасини орқа ичак ҳам бажаради. Антоннинг (1908) ўрнатишича мальпигия каналчалари бўлган тупроқда яшайдиган ҳашаротлар, узуноёқ Ctenophora angustipennis Loew. личинкаларида ҳам айирув функциясини орқа ичак бажаришини аниқлаган. Қилдумлилар (Thysanura)да мальпигия каналчалари билан бир қаторда айирув пастки лаб безлари ҳам мавжуд. Тупроқ ҳашаротларида мальпигия каналчалари узун ва яхши ривожланган; бу хусусан пластинкамўйлабли қўнғизларининг личинкалари, симқуртлар ва узуноёқлилар личинкалари учун аниқланган. Айрув системасининг кучли ривожланиши организмдаги ортиқча суюқликни ажратишда муҳим аҳамият касб этади. Баъзи тубан ҳашаротлар (Protura ва Onychiuridae да Collembola дан) да трахея си стемаси бўлмайди ва газ алмашинуви фақатгина тери қоплами орқали амалга ошади, бу албатта, улар тана ўлчамининг майда бўлиши ва намланган ерларда (тупроқда ёки ўсимлик тўшамалари юзасида) яшаганлиги сабабли бўлиши мумкин. Кислород фақат нам пардалар орқали диффузияланиши мумкин.

82-расм. Agriotes spurator L. симқурти (Знаменский бўйича) Ҳашаротларнинг тупроқдаги ҳаётга сезиларли морфологик мослашиши уларнинг ҳаракатланиш усуллари билан боғланган (Гиляров, 1949 ва б.қ.). Бу жиҳатдан ўзига хос ҳусусиятлар тупроқ ёриқларидан фойдаланиб ҳаракатланадиган майда шакллардагина аниқланмаган. Кўпинча тупроқ ёриқларидан ҳам фойдаланадиган йирик ҳашаротларнинг танаси узунчоқ шаклда бўлади, Diptera, симқуртлар (82-расм) личинкалари; қоратанли қўнғизлар личинкалари, чангхўрлар қўнғизлари (Alleculidae) личинкалари ва б.қ. шулар жумласидандир. Ҳаракатланиш учун тупроқ заррачалари оралиқлардан фойдаланадиган кўплаб ҳашаротларда уларнинг танасига эгилувчанликни берадиган қўшимча сиртқи юзаки (сохта) бўғинлар ривожланади. Cardiophorus Esch. ва Horistonotus Cand. авлодлари қирсилдоқ қўнғизлари личинкаларида, масалан, тана юқоридан қарагаганда 12 га эмас, балки 23-26 бўғимларга, Therevidae оиласи пашшаларида эса — 20 бўғимга бўлингандек туюлади. Айрим тупроқ ҳашаротлари личинкаларининг танаси жуда кучли склеротизирланган ҳамда кучли чўзилган шакли Elateridae, Tenebrionidae личинкаларида эгилувчанлик ўзаро эластик тери участкалари билан бирлашган тана бўғимларининг бир-бирини ичига кириши ҳисобига ҳам таъминланади; плеврит ва стернитларни бирлаштирган мушаклар қисқарганида бўшлиқ суюқлиги босими остида личинканинг танаси эластик пардалардан ҳоли бўлиши ҳисобига узаяди (Гиляров, 1949). Доимо тупроқда яшамайдиган, лекин кўпинча унга ёки гўнгга

кўмилиб оладиган: хрушлар (Melolonthinae), тилла қўнғизлар (Cetoniini), гўнг қўнғизлари (Coprini), лўппилар (Hlsteridae) ва ҳ.к., ёки кескир қўнғизи (Lethrus sp. sp. ва б.) сингари ерга уя қурадиган етук ҳашаротларда одатда кенгайган, болдири тишли кавловчи типдаги оёқлари бўлади. Баъзида бундай оёқлар нафақат етук ҳашаротларда, балки ҳаётининг кўп қисмини тупроқда ўтказадиган, масалан, бузоқбоши (Gryllotalpa sp. sp.) личинкаларда ҳам бўлади. Кўпинча қазувчи ҳашаротлар бошининг олдинги чеккаси, кўплаб гўнг қўнғизлариники сингари, зичлашган, кенгайган ва тишчали бўлади, бу, айниқса, муқаддас скоробея (Scarabaeus sacer L.) ёки гигант копра (Homalocopris tmolus Fisch.)да кескин кўринади. Бундай ҳашаротлар қазишда нафақат оёқлари, балки боши ҳам қатнашади. Қазувчи оёқлар одатда ҳашарот танасини уларнинг тупроқда очган йўлларининг деворларига маҳкамлаб олиб олдинга тортишга мослашган. Бу бузоқбошиларда яққол кўринади. Аксарият тупроқ ҳашаротлари учун танасининг айрим участкаларининг юзасида тукчалар, қилчалар, тиканчалар, бўртмачалар, ўсимталарнинг хослиги, уларга тупроқда очган йўлларнинг деворларида туришлари ва ушбу йўллар бўйлаб ҳаракатланганда танани тортиб олишларига ёрдам беради. Бундай вазифани, масалан, Muscidae ва Tipulidae қўнғизлари личинкаларида қоринчасининг охирги стернити ва кўкрак тергитидаги туклар бажаради, Саrаbus L., Calosoma Web. авлодлари визилдоқ қўнғиз личинкалари, айрим қирсилдоқ қўнғизларнинг личинкалари (масалан, Melanotus Esch. авлоди), қоратанли ва бошқа кўплаб ҳашаротлардаги мустаҳкам тишчалар, тиканчалар ва ўсимталарнинг вазифаси ҳам шундай. Кўплаб қўнғизларнинг тупроқ личинкалари қорнининг тўққизинчи

стернитида туртқичи ёки тиркагичи деб номланадиган ўсимталар ривожланган бўлиб, у айниқса, қоратанли (Tenebrionidae), визилдоқ қўнғизларда (Carabidae) ларда ёрқин ифодаланган (Берлезе, 1909; Снотграсс, 1931; Гиляров, 1949). Кўпчилик симқуртлар қорнининг тўққизинчи бўғимида жуда характерли бўлган жуфт, кўпинча юқорига қайрилган, кучли склеротизирланган, оҳирида тишчали тузилмалар бўлиб, уларни у р о г о м ф лар дейилади. Улар нафақат таянч функциясини бажарибгина қолмасдан, балки личинкалар ҳаракатланганда тупроқ заррачаларини кураб ташлаш учун ҳам хизмат қилади. Танасининг охирида таянч вазифасини бажарувчи бундай тузилмаларнинг борлиги ер устида яшайдиган, лекин ғумбакка айланиш учун тупроққа кирадиган кўплаб ҳашаротларнинг личинкалари, масалан, Phalacridae, Nitidulidae оиласи қўнғизларининг личинкалари учун ҳам хос ҳусусиятдир. Симқуртлар габитуал жиҳатдан қоратанли ва чангхўрлар личинкаларга ўхшаш боши тупроқни юмшатишда қатнашмайди (бу вазифаларни уларда биринчи жуфт оёқлари бажаради) ва юқори лаб яхши ривожланган. Симқуртларнинг тупроқда ҳаракатланиш ҳусусиятларига кўра улар бошининг олдинги пастки қисмида назале (nasale) деб аталадиган кучли склеротизирланган ўсимта ривожланади (Гиляров, 1949). Узунбурун қўнғизлар (Curculionidae), пластинка мўйлабли қўнғизлар (Scarabaeidae) ва баъзи бошқа ҳашаротларининг тупроқ личинкаларида жуда кенг тарқалган С-симон букилган шаклдаги танаси уларнинг ҳаракатланиш ҳусусиятларига мослашган. Бунда личинкаларнинг қорин бўғими букилади ва тупроқда очилган йўлнинг деворига, кўкрак тергитлари эса қарама-қарши томондаги деворга

тиралади. Бу ҳолда уни мустаҳкам туриб олишига тегишли жойлардаги тиканчалари ва қилчалари ёрдам беради. Личинка ўзининг юрадиган йўлидаги тупроқ заррачаларини юқори жағи билан ғажийди, бош ҳаракати билан уларни орқага кураб ташлайди, ушбу заррачаларни оёқ ҳаракатлари ёрдамида янада суриб ташлайди. Шундан сўнг личинка танаси унинг мускулатурасининг орқа учидан олдинги учига қараб тўлқинсимон қисқариши йўли билан тўғриланади, сўнгра личинка қайтадан танасининг орқа учини букади ва юқори жағи билан тупроқни юмшатади. Ўзи очган йўл бўйлаб ҳаракатланганда личинка олдинги тергитларидаги туклари ёрдамида маҳкамланиб олади ва сўнгда оёқлари ёрдамида танасининг орқа учини тортиб олади. Гиляров (1949) С-симон шаклнинг афзаллигини бундай шаклда тупроқда йўл очишда тананинг барча вентрал мускулатурасидан фойдаланиши билан тушунтиради. Танасининг С-симон шаклда бўлиши тупроқдан ташқарида ривожланадиган, лекин ғумбакка айланиш учун унга кўмилиб оладиган ( Anthonomus Germ., Ceuthorrhynchus Germ, авлодлари турлари ва б.қ.) узунбурун қўнғизлар личинкалари учун ҳам хосдир. Айрим тупроқ ҳашаротлари, масалан, узуноёқлилар (Tipulidae) личинкалари ва пашшалар (Muscidae) нинг личинкалари, тупроқда мавжуд бўлган ёриқларни кенгайтириш ва тупроқнинг ғовак заррачаларини суриш йўли билан ҳаракатланади. Бундай ҳаракатланиш натижасида понасимон, ёки олдинги томонидан бирмунча ингичкалашган ва олдинги учларида тупроқдаги йўлнинг деворига маҳкамланиш учун мосламалари бўлган тана тузилиши ҳосил бўлган. Ҳаракатланиш тананинг орқа учини маҳкамлашдан бошланади, сўнгра мускуллари ёрдамида тана чўзилади, оғиз илгаклари ёрдамида маҳкамланадиган олдинги учи билан ёриқ ёки ғовак тупроққа суқилади,

кейин танасининг орқа учи олдинга тортилади. Тупроқда ҳаракатланиш учун ўз танасининг қалинлигидан йирик бўлган ёриқлар, бўшлиқ ва каналлардан фойдаланадиган ҳашаротлар (масалан, бошқа ҳашаротлар очган йўллар, ёки ўсимлик илдизидан сақланиб қолган бўшлиқлар) камподеосимон шаклга эга бўлади. Бу шакл тўғри, эгилмаган тана, олдинги қисми анча кенгайган, узун югурувчи оёқлари, кўпинча йирик бош билан ҳам характерланади. Камподеосимон личинкалар, масалан, визилдоқ қўнғизлар (Carabidae), йиртқичлар Staphylinidae, йиртқич тўрсимонқанотлилар (Neuroptera) ларга хосдир; майкалар триунгулинлари (Meloe sp. sp.), нмалҳамчилар (Mylabris sp. sp.) ва шпанка (Epicauta sp. sp.) лар триун гулин личинкалари ҳам камподеосимон. Бундай ҳашаротлар тупроқ бўшлиқлари бўйлаб тез ҳаракатлана олади. Тупроқда ҳаёти билан боғланган ҳашаротларнинг физиологик ҳусусиятларидан тупроқ юзаси устида яшайдиган ҳашаротларга нисбатан уларнинг намлик етишмаслигига нисбатан анча юқори сезгирлигини кўрсатиш мумкин. Масалан, ҳавонинг нисбий намлиги 30% бўлганида Pterostichus Bon. кенжа авлодига мансуб визилдоқлар 22 соатдан сўнг нобуд бўлади (Шелфорд, 1913), худди шундай нисбий намликда оёқдумлилар Isotoma viridis Bourl. 30 мин да нобуд бўлади ( Дэвис, 1928); ҳатто ҳавонинг нисбий намлиги 92% бўлиши ҳам Agriotes Esch. авлоди симқуртларини нобуд қилади (Лангебух, 1932, 1933). Тупроқ ҳашаротларининг йирикроқ личинкалари намлик танқислигида майдаларига қараганда узоқ вақт яшайди. Масалан, Гиляров тажрибаларида (Гиляров, 1937) ўлчами 10-18 мм бўлган Anisoplia segetum Hbst. хруш личинкалари 18—23°С ҳароратда 50%га ҳавода 4 соатдан кейин, худди шу турнинг ўлчами 19-22 мм бўлган личинкалари 50%га фақат 30 соатдан кейин, 44— 52 мм ўлчамдаги

Pentodon idiota Hbst. гўнгқўзи 96 соатдан кейин, 68—74 мм узунликдаги шохли қўнғизининг (Oryctes nasicornis L.) личинкалари эса 132—144 соатдан сўнг нобуд бўлган. Тупроқ ҳашаротларининг нобуд бўлиш тезлиги ҳаво намлигининг қай даражада танқислигига боғлиқ, ва бу симқуртлар Agriotes lineatus L. ва A. obscurus L.лар учун аниқланган. Буларнинг барчаси, албатта, кутикуланинг сув ўтказувчанлигининг юқори бўлиши, ва шундай экан, ҳаво намлиги танқислигида тери қоплами орқали буғланишни юқори бўлиши билан тушунтирилади. Тупроқ ҳашаротлари ҳар хил турларининг ҳаёти учун оптимал намлик (баъзида, уларнинг турли ёшлари учун ҳам, деб ўйлаш лозим) бир хил бўлмайди; у турли ҳароратларда ҳам бир хил эмас (Принц, Бобинская, 1936 ва б.қ.), лекин тупроқ юзаси устида яшайдиган ҳашаротларга қараганда у жуда юқори бўлади. Симқуртлар (Elateridae ) лар учун тупроқ заррачалари орасидаги ҳавонинг намлиги 100% бўлиши кўпинча оптимал ҳисобланади. Фидлер га кўра (1936), оптимал намлик ва тупроқнинг механик структураси ўртасида боғлиқлик бор. Тупроқ ҳашаротларининг юқори намликка бўлган эҳтиёжи туфайли уларга (ҳар ҳолда уларнинг кўпчилигига) нисбатан юқори намликларда ижобий гигротаксис хосдир. Бу табиатдаги кўплаб кузатувлар сингари, махсус тажрибаларда ҳам исботланган. Лиз (1943) тажрибаларида, масалан, Agriotes Esch. авлодига мансуб симқуртлар ҳаво намлиги 0,5%га фарқ қилганида ҳам таъсирланган. Тупроқ ҳашаротларида муҳитдаги намликнинг етишмаслигига физиологик мослашуви сифатида ҳаво ва тупроқдан намликни бирмунча юқори абсорбциялаш хосдир, бунинг устига организмда сувнинг миқдори ортади. хруш (Melolonthinae ) тухумлари тупроқда тупроқ билан алоқага киришганда сувни сўриб олиши натижасида шишади, бу эса уларнинг эмбрионал ривожланиши учун зарур бўлган

шароит ҳисобланади. Симқуртлар ҳам атрофдаги тупроқдан намликни сўриб олганида шишади (Космачевский, 1954 ва б.қ.). Тупроқ ҳашаротлари, 8-бобда тупроқ юзаси устида ҳам яшайдиган ҳашаротлар учун кўрсатилганидек, намлик танқислигида метаболик сувни ишлатади. Ҳашаротлар намлик билан тўйинган тупроқдаги сувни ютганида, юқорида айтилганидек, уни экскретор органлари ёрдамида жадал чиқариб ташлайди, тупроқ ҳашаротлари яшайдиган жойларда эса томчи ва гравитацион сув ҳаддан ташқари кўп бўлганида уни ўз вақтида организмдан чиқариб ташлашнинг имкони бўлмаганлиги ва уларни намлик билан тўйинмаган горизонтларга кета олмаганлиги сабабли улар оммавий нобуд бўлади. Сув ҳаддан ташқари ортиқча бўлганида тананинг бўшлиқ ва тўқима суюқликларидаги моддалар концентрациясини камайишидан ташқари тупроқ заррачалари орасидаги оралиқ тўлганида сув тупроқ ҳашаротларининг нафас олиши учун зарур бўлган ҳавони сиқиб чиқаради. Тупроқ заррачалари орасидаги алоҳида оралиқларни тўлдирган сув тупроқ ҳашаротларининг личинкаси жойлашган бўшлиққа етиб бормасдан уларни бўғиши мумкин, чунки сув ушбу бўшлиқларга ҳавонинг янги порцияларини киришини тўхтатади ёки қийинлаштиради. Шу сабабли қишлоқ хўжалиги энтомологияси амалиётида айрим шароитларда тупроқ зарарли ҳашаротларига қарши курашишда ҳаддан ортиқ суғориш ёки дала ва полизларга сув бостириш тавсия этилган (Щеголев, 1938 ва б.қ.). Бироқ, айрим тупроқ ҳашаротлари паст ҳароратларда жуда узоқ вақт сув босганига чидай олади. Масалан, Крыштал (1936) бўйича, Agriotes Esch. ва Athous, Esch. қирсилдоқ қўнғизларининг личинкалари 10°С ҳароратда сув тошқинига 40 кунгача осонгина бардош беради,

лекин баҳордаги дарё тошқинларида 17—20°С ҳароратда кўплаб нобуд бўлади. Бу тупроқ ҳашаротларининг юқорида айтиб ўтилган тери орқали нафас олиш ҳусусияти билан боғлиқдир, бинобарин, Френкель ва Герфорд (1938) ва Гиляров (1949) кўрсатганидек, нафақат атмосфера ҳавоси, балки маълум миқдорда сувда эриган ҳаво ҳам ишлатилиши мумкин. Гиляров тажрибаларида симқуртлар Agriotes Esch. қайнаган сувда биринчи сутканинг ўзидаёқ нобуд бўлган, водопровод сувида эса 90% 4 суткадан кейин ҳам яшашни давом эттирган. Френкель ва Гер - форд Tenebrio molitor L. личинкаларининг кислород билан тўйинган сувдан 20%гача кислородни тортиб олганлигини аниқлаган. Бунча кислородни улар меъёрда ҳаво орқали нафас олганида сарфлайди. Юқорироқ ҳароратларда ҳашаротлар кислородга кўпроқ эҳтиёж сезади, шунинг учун паст ҳароратларда улар кўпроқ сувда эриган ҳаводан кислородни тортиб олиб ўзларининг эҳтиёжларини қониқтиришлари мумкин. Тупроқ ҳашаротларининг маълум даражада тери орқали жадал нафас олишига уларнинг ҳаётий шароитларга физиологик мослашганлиги, деб қараш мумкин. Қилдумли Lepisma saccharina L. да нафас олиш коэффициенти қуруқ ҳавода ортиб бориб атмосферанинг намлигига қараб ўзгариб туради (Линдсей, 1939). Ҳашаротларнинг ғумбакларида, айниқса эркин ёки очиқ ғумбаклари, иккиқанотлиларнинг сохта пиллачалари, қисман ёпиқ ғумбакларида, улардан аксарияти учун айнан кислород киришини қийинлашиши мумкин бўлган тупроқда қолиш типик ҳисобланади (Гиляров, 1944; Кожанчиков, 1946), нафас олиш коэффициентининг пасайиши ва энергетик сарфлар учун ёғни кучли ишлатилиши кузатилади. Бу масалан, гўшт пашшаси (Calliphora erythrocephala Mg.)нинг сохта пилласи, япон қўнғизининг (Popillia japonica Newm.)

ғумбаги ва ҳ.к. лар учун исботланган. Фидлер (1936) тажрибаларида Serica brunnea L. хрушаги личинкалари карбонат ангидрид билан тўйинган атмосферада 5°С ҳароратда 5—8 кун яшаган; июн хруши (Amphimallon solstitiale L.) личинкалари Кожанчиков (1946) тажрибаларида кислородсиз 20°С ҳароратда бир ҳафта атрофида ва 2°С да бир ҳафтадан ортиқ; Agriotes Esch. симқуртлар личинкалари карбонат ангидридли колбаларда бир суткадан ортиқ яшаган (Гиляров, 1949). Портье ва Рорзи (1926) аксарият тупроқ ҳашаротлари юқори миқдордаги карбонат ангидридга бардош бериши мумкин ва вақтинчалик анаэроб яшашга қодир, деган фикрни билдирганлар. Тупроқ ҳашаротларининг гемолимфаси ва тўқима суюқликларидаги осмотик босим тупроқ эритмаларидаги тузларнинг концентрациясига қараб ўзгариб туради. Ҳашаротлар тери қопламининг сув ўтказувчанлиги қанчалик юқори бўлса, одатда, улар гемолимфасидаги тузларнинг концентрацияси шунчалик паст бўлади. Бу ҳашаротларнинг тупроқ химизмига юқори мослашувчанлигига сабаб бўлади. Лан-генбух (1933, 1934) ва Субклев (1934), кўрсатганидек калий хлориднинг фақат жуда юқори концентрацияларигина сим қуртларни нобуд бўлишига олиб келади. Қишлоқ хўжалиги учун далалардаги тупроққа меъёрида минерал ўғитлар солинганида симқуртлар популяцияси қисман нобуд бўлади (Овчинникова, 1960), лекин айрим турлари унга осонгина чидайди (Субклев, 1938; Кинг, 1933), ваҳоланки, ўғитлар солинганида ҳашаротларнинг нормал озуқа муҳити бузилади, уларнинг гемолимфасида тузлар концентрацияси ўзгаради, бу эса ҳашаротларга салбий таъсир қилмасдан иложи йўқ. Қишлоқ хўжалиги энтомологияси соҳасида олиб борилган махсус тадқиқотлар тупроқ зараркунандалари, хусусан, сим қуртларга қарши

курашишда минерал ўғитларнинг фойдали эканлигини кўрсатилган. Сим қуртларга қарши аммиак тутувчи тузлар – қурт танасини сувсизлантирадиган аммиак селитраси ёки аммоний сульфати билан курашиш энг юқори самарали натижалар берган (Пятницкий, Овчинникова, 1960). Тупроқ ҳашаротларининг табиатдаги у ёки бу тупроқларда доимо бўлиб турадиган эритмаларнинг концентрациясини ўзгариб туришига мослашувчанлигини таъкидлаш лозим. Тупроқда, одатда кўп миқдорда парчаланадиган турли органик моддалар бўлади. Шу сабабли кўплаб тупроқ ҳашаротларининг метаболизми сапрофагия ва копрофагияга мослашган бўлади. Копрофагия айниқса, гўнг қўнғизлари ва уларнинг личинкалари (Coprini) га хосдир. Парчаланаётган органик қолдиқларда ривожланадиган сапрофаглар ва микроорганиз мларнинг истеъмолчилари асосан барча тупроқ Apterygota лари бўлиб, бу, масалан, думоёқлилар ва қилдумлилар лар учун аниқланган. Тилла қўнғизлар (Cetoniini) личинкалари ҳам сапрофаг ҳисобланади, бу хусусан, Epicometis turanica Rtt., Oxythyrea cinctella Schaum., Potosia turkestanica Kraatz., P.agglomerata Sols.лар учун аниқланган. Тилла қўнғизларнинг кўплаб личинкалари ҳам, масалан, Potosia marginicollis Pall. (Яхонтов, 1953) копрофаг бўлиши мумкин. Сапрофагияга тирик ўсимлик тўқималари билан озиқланадиган кўплаб тупроқ ҳашаротлари ҳам қодир, бунинг устига тупроқ ҳашаротларида сапрофагиядан турли даражада копрофагияга ўтиши аниқланган. Асосан сапрофаглар, масалан, Anisoplia Serv. авлоди хрушлар личинкалари; Amphimallon Berth., Melolontha F., Polyphylla Harr. авлодлари хрушларининг личинкалари кичик ёшида сапрофаг

ҳисобланади (Плотников, 1926; Бехметьева, 1957), бироқ, ушбу хрущ ларнинг катта ёшли личинкалари ҳам сапрофагияга қодир. Қирсилдоқ қўнғизларининг личинкалари асосан фитофаглар. Айрим муаллифлар, ҳатто уларни фақатгина тирик ўсимлик тўқималари билан озиқланади, деб ўйлаганлар (Зорауер, 1928), аммо уларнинг сапрофагияга қодирлиги махсус тадқиқотларда (тажрибалар Agriotes spurator L. ва A. gurgistanus Fald. личинкаларида қўйилган) (Гиляров, 1949) ва A. lineatus L. ва A. obscurus L. устида олиб борилган кузатувларда тасдиқланган (Субклев, 1934). Diptera ўсимликхўр тупроқ личинкалари, масалан, узуноёқлар Tipula paludosa Mg. ва майса пашшаси (Chortophila florilega Zett.) личинкалари ҳам сапрофаг бўлиши мумкин. Тупроқ ёриқлари ва бўшлиқлар, ҳамда тошлар орасида, қоялар ёричларида ва ўсимлик қолдиқлари орасида бемалол юра оладиган, танаси камподеосимон шаклга эга бўлган ҳашаротларнинг физиологик ҳусусиятларидан бўғимли церкилари (қоринчасининг 1 тергитидаги ўсимталар) ва қоринчасидаги 9-тергитидаги бўғимли ўсимталари (баъзида церкилар ёки сохта церкилар ҳам деб аталадиган) нинг сезгир функциялари аниқланган. Сезгир церкилар кўпчилик Apterygota ларга хос. Қориннинг 9- тергитидаги сезгир ўсимталари масалан, эмбийлар (Embiodea), сувараклар (Blattodea), айрим визилдоқ қўнғизларнинг (Саrаbidae) личинкалари, хусусан, ChlaeniusBon ., Catascopus Kirby авлодлари турларида мавжуд. Тупроқ юзасида ҳашаротларнинг қариндош турлари яшаганида гомологик ҳосилалар бўғимлилигини йўқотади, кучли склеротизацияланади ва асосан ҳимоя органи бўлганлиги учун сезгирлик функцияларини бажармайди (масалан, Carabus Heyd. авлодлари визилдоқ қўнғизлар личинкаларида). Бўш бўшлиқларда турмасдан, тупроқда фаол йўл очадиган тупроқ ҳашаротларида бундай

тузилмалар ҳам сезги органлари эмас, балки таянч ёки ҳимоя органлари ҳисобланади. Масалан, Japigidae оиласига мансуб қўшдумлиларнинг церкилари ёки териқанотлилар (Dermaptera) лар қоринчасидаги жуфт ўсимталар ва симқурт (Elateridae) лардаги урогомфлар шулар жумласидандир. Ҳашаротлар тупроқдаги тор йўлак ва йўллардан юрганда уларнинг тез қайрилиши, айниқса, орқага қараб юришга (қаршисида йиртқич турганлиги ёки яна юриши учун механик тўсиқларнинг борлиги ва х.к. сабабли) тўғри келадиган бўлса, танасининг орқа томонида мўйловларидаги сезги органларига ўхшаш сезги органларининг бўлишининг муҳимлиги аниқдир (Гиляров, 1949). Қорнининг охирида сезгир ўсимталари мавжуд бўлган ҳашаротларнинг барчаси, дарҳақиқат, нафақат олдинга, балки орқага ҳам ҳаракатлана олади. Тупроқ ҳашаротларининг ҳид билиш органларига келсак, масалан, қирсилдоқ қўнғизлар (Elateridae) личинкаларида, уларнинг фақатгина тупроқ эритмаларидаги моддалардан кимёвий қўзғатишларнигина қабул қилиши аниқланган, ҳаводаги ҳидларни эса улар сезмайдилар (Гиляров, 1949). Ҳаёти тупроқ билан боғланган ҳашаротлар хулқ-атворининг ҳусусиятлари уларнинг ҳарорат, намлик, аэрация, тупроқнинг химизмига бўлган талабига энг кўп жавоб берадиган чуқурликка жойини вертикал ўзгартира олишида намоён бўлади. Тупроқ ҳашаротларининг морфологик ҳусусиятларига кўра ҳаракатланиш усуллари ҳақида илгари гапириб ўтилган. 7-бобда тупроқ ҳашаротлари ҳароратнинг кўтарилиши ва пасайишига қараб мавсумий ва суткали жой ўзгартиришига мисоллар келтирилган эди (22-расмга қ.). Эҳтимол, улар жойини ўзгартира олиши мумкин бўлгани сабабли, Пайн (1928) аниқлаганидек, тупроқ юзасида

яшайдиган ҳашаротларга қараганда турли мавсумларда уларнинг совуққа чидамлилиги ҳам бирмунча ўзгаради, совуққа кўпроқ чидамли тупроқ ҳашаротлари, масалан, симқурт Melanotus communis Gyll., қишлаш учун чуқур миграцияланмайди (Мейл, 1930). Юқорида айтилганидек, ҳаттоки, йилнинг илиқ вақтларида тупроқдан ташқарида яшайдиган кўплаб ҳашаротлар ҳам қишлаш учун тупроққа ёки ўсимлик қолдиқлари орасига кетадилар, бу ерда улар совуқ уришидан яхшироқ ҳимояланади ёки бу ерда ҳаво ҳароратининг улар учун оптимал бўлган даражадан кўтарилганида беркинадилар. Турли типдаги тупроқларда ҳашаротларнинг қишлаш учун ётадиган чуқурлиги тупроқнинг гигротермик ва газ режими, ҳамда ушбу тупроқларнинг зичлигига боғлиқ бўлади. Бу, масалан, Украинанинг К арпат орти вилояти , Польш а , Венгри я , ГДР да колорадо картошка қўнғизида махсус ўрганилган (Ушатинская, Козаржевская, 1962; Вегерек, 1959; Пекарчик, 1959 и др.). Тупроқнинг юқори қатламлари қақраб кетганида ҳашаротлар одатда тупроқнинг янада чуқур қатламларига кўчадилар. Тупроқнинг айрим чуқурликларида доимо етарлича намлик сақланади. Ҳаттоки, чўллардаги қум барханларида унчалик бўлмаган чуқурликларда ҳам нам қатлам бўлади, буни намликнинг ҳаводан конденсацияланиши билан тушунтириш мумкин. Масалан, Agriotes meticulosus Cand., Melanotus avitus Cand., Pleonomus tereticollis Men. симқуртлари нам тупроқнинг юқори қатламларида бўлади, тупроқ қуриб кетган ҳолларда ярим метр ва ундан ортиқ чуқурликка кўчадилар. Бундай ҳолат Prionus turkestanicus Sem. мўйловдорлар ва бошқа кўплаб ҳашаротларнинг личинкаларида кузатилади. Т.Г. Григорьева (1962) нинг қайд қилишича, Волгоград вилоятининг қуруқ саҳроларида кўплаб тупроқ ҳашаротлари буғдой

йиғимидан сўнг қуриётган тупроқда: Атага Bon., Pseudophonus Motsch., Microlestes Schm. визилдоқ қўнғизлар — 50 см гача, А. spurator L., Staphylinidae ва қирсилдоқ қўнғизларининг личинкалари — 80 см гача, буғдой трипси (Haplothrips tritici Kurd.) - 90 см гача, пашша ва узунбурунлиларнинг личинкалари эса янада чуқурроққа кўчадилар . Ҳ ашаротларнинг миграциясини (кўчиши) махсус ўрганган М.С. Гиляров (1949) буни кўпчилик тупроқ ҳашаротларининг ҳусусияти, деб ҳисоблайди, бунинг устига мавсумий вертикал миграциялар баъзида ирсий бўлиши ва намлик шароити сунъий ўзгарганида, охирги ҳолатда, мерос қилиб олинган ҳусусиятлар ўзгармайди; масалан, Ўрта Осиёда мўйловдорсимон қарсилдоқ ( Pleonomus tereticollis Men.) личинкаларининг июн ойидаги тупроқ ичкарисига миграциялари суғориладиган ерларда ҳам кузатилади. Кўпчилик тупроқ ҳашаротлари учун намлик етишмаслигида геотаксис хос бўлади. Шунинг учун уларни сунъий яратилган, яъни намлик танқислиги турли йўналишларда ҳам бир хил бўладиган, шароитларга қўйиладиган бўлса, улар барибир ҳам A. spurator L., A. gurgistanus Fald., симқуртлар Pentodon idiota Host. гўнгқўнғизи личинкалари, Anisoplia austriaca Hbst., Amphimallon solstitiale L. хрушлар личинкалари ва Omophlus proteus Kirsch чанхўр личинкалари учун аниқланганидек, тупроқ пастига миграцияланади. Ҳашаротларда г идро- ва геотаксис бир-бири билан боғланган. Одатда тупроқ юзасида яшайдиган ҳашаротларнинг тупроққа кириб кетиши ҳам кўпинча ҳаво намлигининг етишмаслиги билан стимулланади. Масалан, Blaps lethifera Marsh. ва В. halophila Fisch. қоратанли қўнғизлари ҳавонинг ерга яқин қатламларидаги намлиги 50% дан паст бўлганида тупроққа кўмилиб олади ёки турли пана жойларнинг юзасига беркиниб олади (Старк, 1940).

Кўпикли саратонлар кўпчилик турларининг личинкалари ўсимликнинг ер усти қисмида ривожланади, лекин қуруқлик шароитида уларнинг айримлари илдизларга кўчиб ўтади. Масалан, Vanduzea vestita саратони Миссисипи водийсида ўсимликнинг поясида ривожланса, Коло радодаги қуруқ жойларда личинка басқичида ерда яшайди. Колорадодаги қуруқ жойларда ўсимликнинг ер ости қисмида Aphrophora permutata Uhler. саратони ҳам ривожланади, ушбу авлоднинг бошқа турлари эса нисбатан нам иқлимларда ўсимликнинг ер усти қисмида яшайди (Болл, 1915). Украинада Xerophilaphis scorzoneurae Mordv. ўсимлик бити ёмғирдан кейинги ҳавонинг намлиги юқори бўлганида каучукли ўсимликларнинг баргларида, қуруқ даврларда эса уларнинг илдизида яшайди (Гиляров, 1938). Личинка фазасида ўсимликнинг ер усти қисмларида ривожланадиган кўплаб ҳашаротларнинг тупроқда ғумбакка айланиши ҳам намлик режими билан боғлиқ – тупроқда ғумбаклар қуриб қолишдан яхшироқ ҳимояланади. Бўлажак ҳаракатланмайдиган ғумбак босқичи – ривожланишининг - ҳимояланиш учун кўпчилик тупроқ ҳашаротларининг личинкалари сингари ўсимликнинг ер усти қисмида ривожланишни тўхтатиб ғумбакка айланиш учун тупроққа тушадиган ҳашаротлар личинка ва қуртлари ғумбакка айланишдан олдин сўлак безлари, мальпигия каналчалари ажратган ёки экскрементлар билан бўялиб девори зичлашган тупроқ бешикчалари қурадилар. Бундайларга бражниклар (Sphingidae), тунламлар (Noctuidae) капалакларининг ғумбаги, пластинкамўйлабли қўнғизлар, қоратанли, қарсилдоқлар, узунбурун (Сиrculionidae), визилдоқ қўнғизлари (Carabidae), мўйловдорлар (Cerambycidae) ва б.қ. жойлашган бешикчалар ана шундайлардандир. Ғумбаклар нафас олишида бешикчаларнинг

деворлари қалин бўлганлиги сабабли юқори намлик сақланиб қолади. Бешикчадан чиққан ғумбаклар кўп ҳолларда қуриб қолиб нобуд бўлади. Худди шундай бешикчаларни айрим тупроқ ҳашаротлари ғумбакка айланиш ёки айланмасликдан қатъий назар, керакли жойларда ўзларига зарур бўлган намликни сақлаган ҳолда қуради; масалан пластинкамўйлабли қўнғизлар (Scarabaeidae) личинкалари шулар жумласидан (Космачевский, 1959 ва б.қ. кўплаб муаллифлар). Тупроқ бешикчаларининг аҳамияти личинка ёки ғумбак учун энг қулай намлик режимини яратиб бериш билангина чекланмайди. Пишиқ бешикча янада қулай ҳарорат режимини яратади ва йиртқич ва паразитлардан энг яхши ҳимояни таъминлайди. Афтидан, йиртқичлардан ҳимояланиш тупроқ қўнғизлари личинкаларига хос бўлган ҳолат, яъни ўзи очган тупроқдаги изларни орқасидан тупроқ заррачалари билан беркитиб кетиши билан буни тушунтира олиш мумкин. Қишлаш ва ғумбакка айланиш учун тупроққа кирадиган кўплаб капалакларнинг қуртлари ва бошқа ҳашаротларнинг айрим личинкалари бу ерда бирмунча зич пишиқ ўргимчак пиллалари қурадидилар. Бу, айниқса, куяларга (Pyralididae), жумладан, жиддий зараркунанда – кунгабоқар куяси (Homoeosoma nebulella Hb.) учун хос ҳусусиятдир; ўргимчак қалин пилласининг экологик аҳамияти, афтидан, қайси бир жиҳатдан тупроқ бешикчаларининг аҳамиятига ўхшашдир. Тупроқда яшайдиган ҳашаротларнинг тупроқдаги нам танқислигига мослашувчанлик ҳулқи нафақат уларнинг жойини ўзгартириши ва ерда бешикчалар ва зич пиллаларни қуришида акс этади. Нам танқислиги шароитида тупроқ ҳашаротлари нафақат сапрофагия ва ҳоланки фитофагияга ҳам қодирдирлар, кўп ҳолларда сувни озуқадан олиш учун ўсимликнинг тирик қисмлари билан озиқланадилар; улар бунда парчаланаётган қолдиқлар билан озиқланишни қисқартирадилар. Шу

сабабли қишлоқ хўжалик экинларининг тупроқ зараркунандалари қуруқ тупроқ ва қуруқ мавсумларда энг катта салбий хўжалик аҳамиятига эга бўлади (Гиля ров, 1937, 1949; Гиляров, Лукьянович, 1935; Овчинни кова, 1960). Трахея системасига эга бўлган тупроқ ҳашаротларининг фақат тери орқали нафас олиши, уларнинг узоқ вақтга газ алмашинувини таъминлай олмаганлиги, сув босганида эса сув баъзида тупроқ заррачалари орасидаги барча оралиқларни эгаллаганлиги сабабли уларнинг нафас олиши қийинлашади, бундай ҳолларда улар янада тупроқ пастки қисмларига тушади. Шундай қилиб, тупроқнинг ичкарисига миграцияланиш нафақат ортиқча намликка мослашиш хулқи бўлиб қолмай, балки нафас олиш билан боғлиқ бўлган мослашиш ҳамдир. Тупроқнинг юқори қатламларида жойлашган айрим тупроқ ҳашаротлари баъзида нафас олиш қийинлашганида тупроқ юзасига ҳам чиқадилар; масалан, тупроқ остидан кемирувчи (Agretinae) тунлам қуртлари ва бузоқбоши Gryllotalpa unispina Sauss қайд қилинган. Тупроқ ҳашаротларининг турли йўналишларга ҳаракатланиши тупроқнинг химизмига жавоби бўлиб, жумладан, унинг кислоталик даражасига жавоби ҳисобланади. Масалан, ўзи танлаган кислотали участкаларга ҳаракатланиш ҳусусияти масалан, қарсилдоқ қўнғизлар ва хрушлар (Melolonthinae)лар айрим турларининг личинкалари учун кўрсатиб берилган, гарчи баъзи ҳолларда у аниқ кўринмаса ҳам (Принц, 1937; Мейл, 1932 ва б.қ.). Тупроқнинг хоссаси, хусусан унинг зичлиги, намлиги, механик таркиби тупроқ ҳашаротларига сезиларли таъсир кўрсатади ҳамда билвосита таъсир қилиб, сони ҳам уларнинг касалланишига бу албатта акс этади. Масалан, Невкрыта (1957) лавлаги узунбурун қўнғизи (Bothynoderes punctiventris Germ.)нинг мюскардина (Sorosporella uvella

Krass.) замбуруғ касаллиги билан зич тупроқларда юмшоқроқ тупроқларга қараганда 20—40% га кўп касалланишини аниқлаган. Турли ҳашаротларда замбуруғ касалликларини ривожланишига тупроқ намлигининг юқори бўлиши, айниқса юқори ҳароратларда, имкон яратади. Тупроқ, унда яшамайдиган ҳашаротларга ҳам таъсир кўрсатади, ва бу таъсир аввал қайд қилинганидек, фақатгина ушбу ҳашаротлар учун озуқа ҳисобланган ўсимликларга ёки ҳашаротлар билан озиқланадиган ҳайвонларга кўрсатадиган таъсири орқали бўлмаса ҳам бунда турли участкаларнинг микроиқлимини белгилаб берувчи тупроқ юзасининг рельефи ва кимёвий таркиби катта аҳамиятга эга. Оҳакли тупроқлар, масалан айрим иссиқсевар турларни шимолга қараб силжишига имкон беради; хусусан, Mantis religiosa L. бешиктерватари шулар жумласидандир. Тоғлардаги даралар, жанубий ва шимолий қияликларнинг энтомофаунаси жуда фарқланади. Ўрта Осиёда Brumus octosignatus Gebl. кокцинеллидалари ёзнинг иккинчи ярмида фақатгина шамол эсиб турадиган тепаликларнинг чўққиларида, ёки унча баланд бўлмаган тизмаларнинг сув айиргич қирраларида бўлади (Яхонтов, 1950). Тоғларда яшайдиган Conophyma Zub. авлоди чигирткасимон ҳашаротларнинг турлари маълум бир қияликлар ёки дараларни эгаллайди. Петробионтлар фақатгина тошли, айниқса шағал уюми бўлган (масалан, Parnassius Latr. авлоди капалаклари ва х.к.) участкаларни эгаллайди. Албатта, буларнинг барчаси ўсимликлар билан билвосита боғлиқ бўлиши мумкин, чунки барча биоценотик комплекс ўсимликлардан ажралган эмас. Ўсимликлар билан бевосита алоқаларга келганда эса, тупроқда яшамайдиган ҳашаротларга тупроқнинг таъсирини қуйидаги мисолларда келтириш қизиқарлидир. В.Н.Старк (1926) Брянск атрофида

баргхўр - Melasoma populi L. оҳакли ва оҳакгулли тупроқларда ўсадиган тоғтерак (Populus tremula L.) да озиқланмаслиги, лекин қумли ва кулранг тупроқларда ўсадиган тоғ теракка ҳужум қилишини аниқлаган. Брянск атрофида оҳакли тупроқларда ўсадиган тоғтеракларда бошқа тупроқларда ўсадиган тоғтеракларга нисбатан камроқ сонли зарарли ҳашаротлар тарқалади. Ҳиндистонда Dysdercus cingulatus F. қандаласи Hibiscus cannabinus L. ва псиллидалар Psylla isites Buckt. асосан аэрацияси ёмон бўлган, зич тупроқларда ўсадиган индгони зарарлайди. 1-бобда айтилганидек, иккиламчи зараркунандалар деб аталадиган айрим ҳашаротлар, жумладан, тупроқ билан тўғридан-тўғри алоқалар билан боғланмаган - пўстлоқҳўр (Ipidae), тилла қўнғизлар (Buprestidae) ва б., деярли фақат кучсизланган дарахтларга, унинг кучсизланиш сабаби қандай бўлишидан қатъий назар, ҳужум қиладилар. Тупроқда ўсимлик учун озуқа моддаларининг етишмаслиги, унинг аэрацияси ёмонлиги, намликнинг етишмаслиги ва х.к. натижасида ўсимлик жуда ҳам холсизланиши мумкин. Ўзбекистонда етарлича суғорилмайдиган боғларда, масалан, данакли мевали дарахтларни пўстлоқости қўнғизлар Scolytus rugulosus Ratz. сезиларли даражада зарарлайди. Иккинчи томондан, айрим ҳашаротлар, аксинча, мустаҳкамроқ, қуюқ ўсаётган ўсимликларда тарқалади; масалан, бошоқли ўсимликларда ғалла арракаши (Cephus pygmaeus L.) ёки Наrmolita Motsch. авлоди йўғоноёқлилари. Ҳашаротларнинг ўзи ҳам улар сони жуда кўп бўлганида тупроққа кўрсатадиган таъсири катта бўлади, бу уларнинг озиқланиши ва қазувчи фаолияти билан белгиланади, уларнинг мурдалари ҳам аҳамиятга эга. Ҳашаротлар тупроқда ҳаракатланишларида унинг аэрацияси, тузилишига таъсир кўрсатади. Ушбу бобнинг бошида мисол қилиб

келтирилган айрим тупроқлардаги ҳашаротларнинг сони ва уларнинг тез-тез миграцияланиши тўғрисидаги маълумотлардан, айниқса, вертикал миграциялардан, ҳашаротлар тупроқни “ағдариши”, қориштириши, унинг заррачаларини чуқурроқ қатламлардан юқори горизонтларга, ва аксинча, уларнинг заррачаларини чуқурга олиб кириши мумкинлиги аниқ тушунарлидир. Димонинг (1916) аниқлашича, масалан, Собиқ Иттифоқининг чўл худудларида термитлар (Isoptera) тупроқ юзасига шундай кўп миқдорда шўрланган тупроқ олиб чиқадики, термит уялари атрофида фақат шўрхоқ ерларга хос бўлган ўсимликлар ўсиши мумкин, ёки бу ердаги тупроқда ўсимлик умуман ўсмайди. Термитларнинг фаолияти таъсирида тупроқнинг т ерми к , сув ва ҳаво режими кескин ўзгаради. Тупроқнинг сув, ҳаво ва термик режимига уяларини тупроққа қўядиган чумолилар (Formicidae)нинг фаолияти ҳам ўхшаш таъсир кўрсатади. Кўпчилик ҳолларда ҳашаротларнинг қазувчи фаолияти аэрацияни оширади ва тупроқ тузилишини ўсимлик учун қулай томонга ўзгартиради. Мавжуд бўлган ҳисоб-китобларга кўра (Гиляров, 1959), бошқа умуртқасизлар билан бирга ҳашаротлар бўз участкаларда тупроқнинг устки қатламини 5-6 йил давомида 10 см чуқурликкача қориштиради. Юқорида қайд қилинганидек, кўплаб тупроқ ҳашаротлари фақатгина сапрофаглар ёки копрофаглар ҳисобланади, бошқа кўпчиликлари учун ҳам органик қолдиқлар билан қисман озиқланиш хосдир. Ҳашаротлар - сапро фаглар ва қисман сапрофаглар, копрофаглар ва некрофаглар органик қолдиқларни парчаланишини тезлаштириб тупроқнинг гумификация жараёнларига самарали таъсир кўрсатадилар, тупроқни ўзлаштириладиган ўсимлик моддалари билан бойитадилар. Зражевский (1957) ишининг кўрсатишича, Украинанинг ўрмон- дашт ва чўлларда барпо этилган дарахтзорларда дарахтларнинг

хазонларини деярли фақат иккиқанотли ҳашаротлар - Bibio Geoffr., Neosciaria Pert., Scatopse Geoffr. ва б. авлодлар турларининг личинкалари гумификацияланган массага айлантирадилар. N. modesta Staeg. личинкалари 8 тур дарахтларнинг баргларини порохсимон гумусли моддага тўлиқ айлантиради ва 10 тур дарахт баргларининг ярмини личинкалар ейди. Найзабаргли заранг дарахтининг хазони билан озиқланадиган личинкаларнинг экскрементларида 100 г қуруқ моддага 10 мг атрофида аммиак ва 8 мг нитратлар бўлади. Қатор ҳолларда азотнинг личинкалар хазонларни айлантирган гумусланган массада тўкилган барглардаги миқдорига нисбатан сезиларли даражада кўпайганлиги аниқланган. Карпат ва Полесьеда олиб борилган қатор кузатувлар, ҳамда ўтказилган махсус лаборатория ишлари натижасида тупроқ умуртқасизлари бўлмаса, ўрмон тупроқларида гумус моддалар тўпланмайди, деган хулосага келинган. Курчеванинг (1958) Курск қўриқхонасида олиб борган ишлари умуртқасизлар эман тўшамаларининг парчаланишини 5-6 марта тезлаштиришини кўрсатган. Оёқдумлилар кўп бўлганида улар органик қолдиқларни парчаланишини тезлаштириши аниқланган (Гандшин, 1925). Шелер (1891) бир жуфт қўнғиз бир йилда бир неча куб см тупроқни ўзгартиришини ҳисоблаган. Соудеку (1928)га кўра, Чехословакиянинг қорақарағай ўрмонларидаги хазон тўшамаларида ҳашаротлар ва каналар йил давомида 1 м 3 тупроқда экскрементларининг 450 см 3 компакт массасини қолдиради. Айрим муаллифларнинг фикрича, тупроқ ҳашаротларининг тупроқни қайта ишлашдаги тутган ўрни Дарвиндан бошлаб, ёмғир чувалчангларининг (Lumbricidae) моҳияти етарлича тўлиқ яхши ўрганилган (Кашкаров, 1933, 1945, Гиляров, 1949 ва б.қ.); бунинг устига бу, айрим тупроқ ҳашаротларининг озиқланиши, хусусан

пластинкамўйлабли қўнғиз личинкаларининг озиқланиши, ёмғир чувалчанглари сингари тупроқни ютиши орқали амалга ошиши мумкинлиги билан асосланган. Ўз даврида И.И.Мечников (1880) шундай фикрни Россия қоратупроқли зонасининг жануби учун дон қўнғизи (Anisoplia austriaca Hbst.) личинкаларига нисбатан аниқ фикр билдирган. Ёмғир чувалчанглари ва тупроқ ҳашаротларининг фаолиятига ўхшаш бўлиши эҳтимоллигини назарда тутган ҳолда, чувалчанглар нафақат тупроқнинг тузилиши, аэрацияси ва гумусланишига таъсир қилмасдан, балки уни биологик фаол моддалар, хусусан В гуруҳининг ўсиш моддалари ва бошқа биоген стимуляторлар билан бойитишини ҳам айтмасдан бўлмайди (Зражевский, 1957; Гаврилов, 1962). Некрофагларнинг санитарлик роли шунчалик катта-ки, бу Карл Линнейнинг 3 та пашшалар шерга қараганда отнинг жасадини тезроқ йўқ қилади, деган машҳур афоризми учун асос бўлган. Тупроқ ҳашаротларининг ўсимликхўр эканликларидан келиб чиқиб кўрсатадиган таъсирига келсак, у ҳолда шубҳасиз, таъсир жуда катта бўлади, чунки тупроқ учун ўсимликнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Ҳашаротларнинг ўсимликлар билан умумий ўзаро муносабати 1-бобда берилган. Бу ерда фақатгина Sitona Germ. авлоди узунбурун қўнғизлари личинкаларининг нафақат дуккакли ўсимликларни зарарлаб, балки ушбу ўсимликнинг тугунакларидаги азот тўпловчи бактерияларни йўқ қилиши билан тупроққа таъсир кўрсатиши тўғрисидаги мавжуд бўлган маълумотларнигина келтирамиз. Ўрта Осиёда баҳорда Sitona Germ. авлоди узунбурунлари бедани тупроқни азот билан бойитадиган ўсимликдан азотни сарфловчи ўсимликка айлантиради (Яхонтов, 1935; Алимджанов, 1950).

Шубҳасиз, тупроқдаги жараёнлар учун ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан муносабати, хусусан, кўплаб тупроқ ҳашаротларининг йиртқичлик ҳаёт тарзини кечириши аҳамиятга эга. Йиртқичлар қаторида тупроқнинг унумдорлиги учун жуда фойдали ҳисобланган ёмғир чувалчангларига қирон келтирадиган айрим турдаги ҳашаротлар, масалан, Carabus L. авлодига мансуб айрим визилдоқ қўнғизлар ҳам мавжуд. Ҳашаротлар ушбу ролининг характери аввалги бобда келтирилган материаллардан оз бўлса ҳам тушунарлидир.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

O'xshashlar

Ҳашаротларнинг сув муҳити билан ўзаро боғлиқлик ҳусусиятлари

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири

Ҳашаротларнинг ўзаро ва бошқа ҳайвонлар билан экологик алоқалари

Ҳашаротларнинг экологик яшаш макони ва ҳаётий шакли қиёфаси

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири