Favqulodda holatlar haqida ma’lumot va favqulodda holatlarning klassifikasiyasi - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Favqulodda holatlar haqida ma’lumot va favqulodda holatlarning klassifikasiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Favqulodda holatlar haqida ma’lumot va favqulodda holatlarning klassifikasiyasi Reja: 1.Favqulodda holatlar haqida tushuncha. 2.Favqulodda holatlarning klassifikasiyasi. 3.Favqulodda holatlarni oldindan bilish va bartaraf etish bo’yicha davlat sistemalari. 4.Texnogen xaraktyerdagi favqulodda holatlarning sodir bo’lishi.

Favqulodda holatlar haqida tushuncha Favqulodda holat (FH) – bu qisqa muddatda sodir bo’ladigan, insonlarga, tabiiy muhitga va moddiy boyliklarga katta darajadagi zarar etkazadigan voqealardir. Hayot faoliyat xavfsizligi nuqtai nazaridan favqulodda holatlarni keng ma’noda, ya’ni xavfning amalda sodir bo’lishi va insonlar sog’ligi hamda hayotiga tahdid solishi deb tushunish mumkin. FX larga katta avariyalar, katastrofalar va baxtsiz hodisalarni misol qilib keltirish mumkin. Avariyaga – texnik sistemada sodir bo’lib insonlar halok bo’lmagan, texnik vositalarni tiklash mumkin yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan voqealarni misol qilib keltirish mumkin. Katastrofalar – texnik sistemalarda sodir bo’lib, insonlarning halok bo’lishiga yoki izsiz yo’qolishiga sabab bo’ladigan hodisalardir. Baxtsiz hodisalar – yerdagi yuz beradigan FV lar bilan bog’liq bo’lib biosferani, texnosferalarni buzilishiga, insonlarni halok bo’lishi yoki sog’ligini yo’qolishiga sabab bo’ladigan holatlardir. Favqulodda faziyatlar (FV) – bu ob’ekt va hudud yoki akvatoriyalarni FH dan keyingi holati bo’lib, bunda odamlarni hayoti va sog’ligiga tahdid soluvchi, aholi va iqtisodga moddiy zarar etkazilgan, tabiiy muhit buzilgan holatdir. Ma’lumki, favqulodda holatlar o’ziga xos xususiyatlar va aniqlanishlarga ega bo’lib, bu ko’rsatkichlar asosida favqulodda holatlarni ta’riflash mumkin bo’ladi. YUqorida ta’kidlanganidek, insonning har qanday faoliyatida patensial xavf mavjud bo’ladi. Patensial xavf - bu yashirin kuchdir. Bu kuch amalga oshishi uchun, qandaydir sharoit yuzaga kelishi lozim. Patensial xavfni reallikka olib keluvchi sharoit, baxtsiz hodisalarning sabablari deb tushuniladi. Sabablar ma’lum yoki noma’lum ko’rinishda bo’lishi va ular har doim ham mavjud bo’lmasligi mumkin. SHaxsga tahdid soluvchi xavflar dunyosi juda keng va u tinimsiz o’sib boradi. Ishlab chiqarishda, shaharda, maishiy sharoitda insonga bir vaqtda bir necha noxush omillar

ta’sir qiladi. Ma’lum vaqtda ta’sir etuvchi zararli xavflar majmui «inson-atrof muhit» sistemasining joriy holatiga bog’liq bo’ladi. Barcha xavflar qator belgilari bo’yicha klassifikasiyalanadi ( 10.1. -jadval). jadval Xavflar klassifikasiyasi № Belgilar klassifikasiyasi Ko’rinishlar (sinflar) 1. Xavf manbalarining ko’rinishi bo’yicha Tabiiy Antropogen Texnogen 2. Hayot fazosidagi oqimlar ko’rinishi bo’yicha Enyergetik Ko’psonli Informasion 3. Hayot fazosidagi oqimlar o’lchami bo’yicha Ruxsat etiladigan Ruxsat etilgan chegarali Xavfli O’ta xavfli 4. Xavfni sodir bo’lish vaqti bo’yicha Oldindan bilish mumkin bo’lgan Tusatdan sodir bo’ladigan 5. Xavflarni ta’siri davomiyligi bo’yicha Doimiy O’zgaruvchan, davriy, qisqa muddatli 6. Zararli ta’sir etadigan ob’ektlari bo’yicha Insonga ta’sir etuvchi, Tabiiy muhitga ta’sir etuvchi, Moddiy boyliklarga ta’sir etuvchi, Kompleks ta’sir etuvchi 7. Xavfli ta’sirga uchragan odamlarning soni bo’yicha SHaxsiy, Guruhli (jamoaviy), Ko’psonli 8. Ta’sir etish zonasining o’lchami bo’yicha Lokal, Hududiy, Hududlararo,

Global 9. Ta’sir etgan zonalar ko’rinishi bo’yicha Xonada ta’sir etuvchi, Hududlarda ta’sir etuvchi 10 . Insonlarning sezgi organlarini xavlarni farqlay olish qobiliyati bo’yicha Seziladigan, Sezilmaydigan 11 . Insonga zararli ta’sirini ko’rinishi bo’yicha Zararli, Jarohatlashga xavfli 12 . Insonga va atrof-muhitga ta’siri etish ehtimoli bo’yicha Patensial, Real, Amalga oshgan Favqulodda holatlarga olib keluvchi barcha sabablarni va ularni identifikasiyalashni puxta bilish, favqulodda holatlarni oldini olishning asosi hisoblanadi. SHu jihatdan sabablarni favqulodda holatlarni yuzaga keltiruvchi mexanizm deb ham tushunish mumkin. SHunday qilib, ma’lum va noma’lum sabablar natijasida patensial xavf yuzaga keladi va inson uchun turli xil kungi lsiz hamda oxir oqibatlarga olib keluvchi favqulodda hodisalar (o’lim va kasallanishlar, moddiy zararlar va boshqalar) sodir bo’ladi. Favqulodda holatlar muammosi juda keng ko’lamli bo’lib, quyida uning hayot faoliyat xavfsizligi fani bilan bog’liq bo’lgan tomonlariga to’xtalib o’tamiz. Tabiiy ofatlar, sanoat avariyalari va transport halokatlari, urush holatida dushman tomonidan turli xil qiruvchi qurollarni ishlatilishi favqulodda holatlarni keltirib chiqaradi. Favqulodda holatlar - kutilmaganda, qo’qqisdan sodir bo’luvchi, aholining hayot faoliyatiga katta salbiy ta’sir etuvchi, amalda o’rnatilgan jarayonlar turg’unligini buzilishiga, iqtisodga, ijtimoiy sohaga va tabiiy muhitga ta’sir etuvchi holat va hodisalardir. Har qanday favqulodda holatlar o’zining fizik mohiyatiga ega bo’lib, ular bir-biridan favqulodda holatlarga olib keluvchi sabablari, turi, harakatlanuvchi kuchi, rivojlanish xarakteri, insonga va u faoliyat ko’rsatuvchi muhitga ta’sir etish xarakteri bilan farq qiladi. SHunga mos holda, favqulodda holatlar o’zining bir necha belgilari asosida tasniflanishi, sistemalashtirilishi mumkin. Ular genezis xarakteriga (favqulodda holatlarni hosil bo’lish sabablariga ko’ra), rivojlanish

sur’atiga, xavfni (tarqalish tezligi) va favqulodda holatlar oqibatlari og’irligini hisobga olgan holda, zarar keltiruvchi omillarini tarqalish masshtabiga ko’ra tasniflanadi. Favqulodda holatlar yuzaga kelish sabablariga ko’ra tabiiy ofatlar, texnogen halokatlar, antropogen va ekologik halokatlar va ijtimoiy - siyosiy mojarolar ko’rinishida bo’lishi mumkin. Tabiiy ofatlar - xavfli tabiiy hodisalar va jarayonlar bo’lib, ular favqulodda yuz byerib, insonlarning kundalik hayot tarzini buzilishiga, qurbonlar sodir bo’lishiga, moddiy boyliklarni yo’qotilishiga olib keladi. Ularga yer qimirlashlar, suv bosimlar, vulqonlar, sunami (okeanda suv osti zilzilasi yoxud vulqonlarning otilishidan hosil bo’ladigan ulkan to’lkinlar), sel oqimlari, bo’ronlar, o’rmon va torf yong’inlari, qor bosishlari, tosh ko’chishlari, q urg’oqchilik, uzoq muddatli yog’ingarchilik, qattiq sovuq, epidemiya, o’rmon va qishloq xo’jaligi zararkunandalarining ommaviy tarqalishi kabilar kiradi. Tabiiy ofatlar hayvonlarning tez harakatlanishi (yer qimirlashlar, ko’chishlar), yer ichki energiyasining bo’shalish jarayoni (vulqonlar faoliyati, yer qimirlashlar), daryo, ko’llar va dengizlar suv sathining ko’tarilishi (suv bosishlar, sunami) va kuchli shamol ta’sirida (bo’ronlar, siklonlar) yuz berishi mumkin. Ayrim tabiiy ofatlarga (yong’in, nurash, ko’chish va boshqalar) inson faoliyati ham sabab bo’lishi mumkin, lekin ularning natijasi tabiiy kuchlar ta’sirida yuzaga keladi. Mamlakatimizning har xil zonalarida yer qimirlashlar, suv toshqinlari, sel kelish, ko’chkilar, tog’ va tepaliklardan toshlar ko’chib yo’l byerkilib qolishi, qurg’oqchilik bo’lishi, tabiiy yong’inlar yuzaga kelishi mumkin. Kuchli tabiiy ofatlar aholi o’rtasida o’lim yuz berishiga, xalqning moddiy boyliklarini vayron bo’lishiga olib keladi. Masalan, Respublikamiz hududidagi bunday kuchli tabiiy ofatlarga Toshkent zilzilasini (1966 y ) , Gazli zilzilasini, 1998 yildagi SHohimardondagi suv bosishlarini misol keltirishimiz mumkin. Favqulodda bo’lgan tabiiy ofatlarni mumkin qadar oldini olish yoki ma’lum darajada ularning zararini kamaytirish mumkin. Buning uchun oldindan ogohlantiriluvchi choralar ko’rilishi, seysmologik. Gidrometyerologik

stansiyalarning ma’lumotlariga tayangan holda tabiiy ofatlar xavfi bor rayonlar aniqlanilib, evakuasiya chora tadbirlari ishlab chiqilib xavfsizlik ta’minlanishi lozim. Xavfsizlik – bu ob’ektning shunday himoyaki, bunda unga ta’sir etuvchi barcha moddalar oqimlari, energiyalari va informasiyalari maksimal ruxsat etiladigan miqdordan oshmaydi. Tabiiy ofatlar butun davlat uchun halokatli hisoblanadi. Tabiiy ofatlar natijasida ko’plab odamlar halok bo’ladi, moddiy boyliklar nobud bo’ladi, aholi turar joylari, sanoat korxonalari va boshqalar vayron bo’ladi. Bunday tashqari tabiiy ofatlar ta’sirida inson yashashi uchun noqulay, antisanitar-gigienik shart-sharoitlar vujudga kelib, ular turli xil yuqumli kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Favqulodda holatlarning klassifikasiyasi YUqoridagilarga bog’liq holda favqulodda holatlarning kompleks belgilarini quyidagi besh turga ajratish mumkin: lokal (ob’ekt bo’yicha), mahalliy, regional, milliy va global (umumiy, dunyo mikyosida). Lokal favqulodda holatlar xalq xo’jaligining ma’lum bir ob’ekti chegarasida yuzaga kelib ushbu ob’ektlarning kuchi va resurslari yordamida bartaraf etilishi mumkin. Mahalliy favqulodda holatlar aholi yashash punktlari, shaharlar, ma’muriy rayonlar, bir necha rayonlar va viloyat hududida tarqalib, ushbu viloyatning kuchlari va resurslari asosida bartaraf etiladi. Hududiy favqulodda holatlar bir necha viloyatlar yoki iqtisodiy rayonlar chegarasida tarqalib, ushbu respublikaning kuchlari va resurslari yordamida bartaraf etiladi. Milliy favqulodda holatlar bir necha iqtisodiy rayonlar yoki davlat chegarasidagi muxtor respublikalar chegarasida tarqalib ushbu davlatning kuchlari hamda resurslari, ayrim hollarda chet davlatlarining yordami asosida bartaraf etiladi.

Global favqulodda holatlar davlat chegarasidan chiqib boshqa davlatlarga ham tarqaladi. Bunday favqulodda holatlar ushbu davlat chegarasida o’z kuchlari va resurslari hamda xalqaro jamiyatlar ko’magida bartaraf etilishi mumkin. Favqulodda holatlarning oqibati turli xil ko’rinishda bo’lib, ular favqulodda holatlarning turiga, xarakteriga, tarqalish masshtabiga bog’liq bo’ladi. Favqulodda holatlar oqibatlarining asosiy turlariga quyidagilarni misol qilish mumkin; o’lim, odamlarni kasallanishlari, buzilishlar, radioaktiv ifloslanishlar, ximiyaviy va biologik zaharlanishlar. Ta’kidlash joizki, favqulodda holatlar vaqtida yuzaga keladigan ekstremal sharoitlarda kishilarga ruhiy omillar ham ta’sir etishi va natijada insonlar reaktiv (psixogen) holatga tushib qolishi mumkin. Agar favqulodda holatlarning xavfli va zararli omillarini ta’sir etish radiusi yoki bu darajada taxminiy hisob yo’li aniqlangan bo’lsa, psixologik ta’sir radiusi ushbu chegaradan katta bo’ladi. Favqulodda holatlar vaqtidagi xavfli va zararli omillar ta’sir etuvchi hudud zararlanish o’chogi (markazi) deb ataladi. Zararlanish o’chog’i oddiy (bir turdagi) va murakkab (kombinasiyalash gan) turlarga bo’linadi. Oddiy zararlanish o’chog’i deb bitta zararlovchi omil ta’sirida yuzaga keladigan favqulodda holatlar markazi tushuniladi. Masalan, portlash tufayli buzilish va nurashlar, yong’in, ximiyaviy yoki bakteriologik zaharlanishlar va boshqa holatlar sodir bo’lishi mumkin. Murakkab zararlanish o’chog’i favqulodda holatlarning bir necha omillarini birgalikdagi ta’siri natijasida yuzaga keladi. Masalan, ximiyaviy korxonadagi portlash, yong’inni, buzilishlarni, atrof muhitini ximiyaviy zaharlanishini va boshqa turli xil kungi lsiz oqibatlarni keltirib chiqaradi. Zararlanish o’chog’i formasi (shakli) xavfli omillar manbasining tabiatiga mos holda aylanmasimon (yer qimirlashlar, portlashlar vaqtida); yo’lsimon-,,polosali"(bo’ronlar, suv bosishlar, sel oqimlari va boshqa shu kabilar vaqtida); noaniq formada (yong’inlar, sunamlar, ko’chishlar vaqtida) bo’lishi mumkin.

Favqulodda holatlarni oldindan bilish va bartaraf etish bo’yicha davlat sistemalari Hozir gi zamonda fan va texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishning ham ma tarmoqlarida misli ko’rilmagan darajada o’zgarishlarga sabab bo’lmo q da. Ushbu o’zgarishlar bir tomondan ishlab chiqarishda yuqori iqtisodiy va sifat ko’rsatkichlarning rivojiga olib kelsa, ikkinchi tomondan esa inson hayoti uchun o’ta xavfli bo’lgan turli xil qirg’in qurollarini, turli xil avariyalar, katastrofalarni vujudga keltirib tabiiy ofatlar bilan bir qatorda inson hayotiga xavf tug’dirmoqda. Insonlarning oddiy hayot tarzini o’zgarishiga va ularning sog’ligiga zarar keltiruvchi, moddiy boyliklarga talofat etkazuvchi voqea hodisalar yuz byyergan holatga favqulodda vaziyatlar deyiladi. Favqulodda vaziyatlarda ob’ektlarga turli darajada zarar etib, ishlab chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay o’zgarishiga sabab bo’lishi mumkin. Favqulodda vaziyatlar quyidagi holatlarda yuzaga kelishi ehtimoli bor. 1.Tinchlik holatida: a) tabiiy ofatlar natijasida; b) ishlab chiqarishda avariya, katastrofalar yuz byyerganda; v) tez tarqaluvchi yuqumli kasalliklar yuzaga kelganda. 2.Urush holat ida: a) mamlakatlararo kelishmovchiliklar; b) mamlakatlar ichidagi kelishmovchiliklar natijasida. Z.Murakkab holatda: yuqoridagi holatlardan bir nechasi bir-biriga bog’liq ravishda yuz berishi natijasida. Favqulodda holatlarga insonlar hayotiga zomin bo’luvchi yoki ularga xavf soluvchi, binolarni buzuvchi, moddiy boyliklarni yo’qotuvchi katta maydonlarni eg’allagan yong’inlar, suv bosishi, suv toshqini, qor ko’chishi, yer qimirlash, yer ko’chishlari, qo’lashi, bo’ron va boshqa tabiat hodisalari kiradi.

Ishlab chiqarish avariyalari favqulodda vaziyat yoki ishlab chiqarish texnologiyalarini buzilishi, ularning xavfsiz ishlatish texnologiyalarini buzilishi natijasida sodir bo’lishi mumkin. Katta ishlab chiqarish avariyalari favqulodda vaziyatlar sifatida odamlarni halok bo’lishiga xalq xo’jaligi moddiy boyligini yo’qolishiga, ishlab chiqarish jarayonini buzilishiga olib keladi. Favqulodda vaziyatlar ko’p hollarda kutilmaganda tusatdan sodir bo’ladi va ularni to’liq oldini olish mumkin bo’lmaydi. SHu sababli bunday xavf sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hududlar aholisi unga qarshi himoya tadbirlariga va ularni asoratlarini tugatishga tayyor bo’lib turishikerak . Bunda asosiy kuch birinchi o’rinda favqulodda vaziyat hududidagi odamlarni qutqarishga so’ng moddiy boyliklarni asrashga qaratilgan bo’lishikerak. Favqulodda holatlardan himoyalanishga qaratilgan tadbirlar sistemasi asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi: -favqulodda holat larni retrospektiv tahlil qilish ; -tayyorgarlik ishlarini olib borish; -favqulodda holat lar davrida har akatga tayyorlanish; -favqulodda holat lar oqibatlarini bartaraf etish va h .k.; Avariyalarda halokatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, mamlakatning avariya- qutqaruv xizmatini doimiy tayyor holatini taminlash hamda ishlab chiqarish korxonalarida avariyalar va halokatlarni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni bajarilishi ustidan nazorat qilish maqsadida O’zbekiston Respublikasida favqulodda holatlar qo’mitasi tuzilgan. Favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan barcha vazifalar bosqichma- bosqich, aniq ketma-ketlik asosida maksimal qisqa muddatlar ichida bajarilishi lozim. Birinchi bosqichda aholini tezkor himoyalash masalalari, favqulodda holatlar xavfli omillarini tarqalishini cheklash va uning ta’sir darajasini kamaytirish chora- tadbirlari hamda qutqaruv ishlari kabi vazifalar amalga oshiriladi.

Aholini tezkor himoyalashning asosiy tadbirlariga xavf to’g’risida xabar berish; himoya vositalaridan foydalanish; favqulodda holatlardagi rejimga rioya qilishni taminlash; xavfli zonalardan evakuasiya qilish; tibbiy va boshqa turdagi yordamlar ko’rsatish kabi ishlar kiradi. Favqulodda holatlar ta’sir doirasini cheklash va uning oqibatlarini susaytirishga qaratilgan tadbirlar asosan: avariyalarni lokalizasiyalash, ishlab chiqarish texnologik jarayonlarini to’xtatish yoki o’zgartirish, yong’inni oldini olish yoki uni o’chirish kabi vazifalarni o’z ichiga oladi. Qutqarish va boshqa turdagi kechiktirib bo’lmaydigan tadbirlar jumlasiga boshqarish organlarini, kuch va vositalarni tayyor holatga keltirish, zararlanish o’chog’ini razvedka qilish va mavjud holatni baholash kabi vazifalar kiradi. Ikkinchi bosqich vazifalariga favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha qutqaruv hamda boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarni amalga oshirish kiradi. Bu ishlar uzluksiz ravishda, qutqaruvchilar va bartaraf etuvchilar smenalarini almashtirgan holda xavfsizlik texnikasi va ehtiyot choralariga to’liq amal qilib bajarilishi shart. Qutqaruv ishlari jarohatlanganlarni qidirib topish, ularni yonadigan binolar, xarobalar, transport vositalari ichidan olib chiqish, odamlarni xavfli xonalardan evakuasiya qilish, jarohatlanganlarga birinchi yordam ko’rsatish va shu kabi boshqa yordamlarni amalga oshirish ishlarini o’z ichiga oladi. Kechiktirib bo’lmaydigan ishlar jumlasiga esa yong’inni lokalizasiyalash va o’chirish, konstruksiyalarni mustahkamlash, qutqaruv ishlarini amalga oshirish maqsadida kommunal- enyergetik setlarni, aloqa va yo’llarni tiklash, odamlarga sanitar ishlov berish, dezaktivasiyalash va degazasiyalash ishlarini amalga oshirish kabi vazifalar kiradi. Qutqaruv va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlar jumlasiga aholini barcha turdagi vositalar bilan taminlash, jumladan, ularni xavfsiz joylarga joylashtirish, oziq- ovqat va suv bilan taminlash, tibbiy yordam ko’rsatish hamda moddiy va moliyaviy yordamlar berishni amalga oshirish kabi vazifalar ham kiradi.

Uchinchi bosqich vazifalariga avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar yuz byyergan rayonlardagi aholi faoliyatini taminlash masalalari kiradi. Bu maqsadda turar joylarni tiklash yoki vaqtinchalik turar joylar barpo etish, energiya va suv ta’minotini, aloqa tarmoqlarini, kommunal xizmat ob’ektlarini tiklash, zararlanish o’chog’iga sanitar ishlov berish, aholiga oziq-ovqat mahsulotlari hamda birlamchi ehtiyoj buyumlari bilan yordam ko’rsatish ishlari amalga oshiriladi. Ushbu bosqich nihoyasida evakuasiya qilingan aholi o’z joylariga qaytariladi va xalq xo’jalik ob’ektlarining ishlashi tiklanadi. Ayrim favqulodda holatlarning sodir bo’lishi oldindan aniqlanishi mumkin. Bunday holatlarda amalga oshirilishi lozim bo’lgan barcha ishlar oldindan ishlab chiqilgan reja asosida amalga oshiriladi. Rejada asosan ikki xil ko’rinishdagi tadbirlar belgilanadi. Birinchi guruhdagi tadbirlar aholini himoyalash maqsadida amalga oshiriladi. Bu tadbirlarga - aholiga xavf to’g’risida ma’lumot berish va xabar berish; himoya vositalarini tayyor holga keltirish; boshqarish sistemalari va vositalarining tayyorligini tekshirib ko’rish; shaxsiy himoya vositalarini aholiga tarqatishga tayyorlash va tarqatish; tibbiy profilaktika, sanitar va epidemiyaga qarshi tadbirlarni o’tkazish; evakuasiyaga tayyorlanish va talab etilgan sharoitlarga xavf tahdid soladigan rayonlarda aholini evakuasiya qilish kabi vazifalar kiradi. Ikkinchi guruh tadbirlariga favqulodda holatlarning xavfli va zararli omillarini bartaraf etishga qaratilgan vazifalar kiradi. Bu tadbirlarga-xalq xo’jaligi ob’ektlari ishini to’xtatish yoki ish rejimini o’zgartirish; energiya, suv, gaz sistemasi ish rejimini o’zgartirish yoki vaqtincha to’xtatish; mavjud injenyerlik inshootlarini mustahkamlash yoki qo’shimcha qurish; yong’inga qarshi tadbirlar o’tkazish; xavfli rayonlardan moddiy boyliklar va chorva mollarini olib chiqish; oziq- ovqat, oziqa xom ashyosi va suv manbalarini himoyalash kabi ishlar kiradi. Favqulodda holatlar sodir bo’lganligi to’g’risida xabar olingach, birinchi navbatda berilgan ma’lumotlarni to’g’riligi tekshirilib, qo’shimcha axborot va ma’lumotlar olish bo’yicha tadbirlar amalga oshiriladi. CHunki, turli xil favqulodda holatlarning har xil sharoitlardagi oqibatlari turlicha bo’lishi mumkin. SHu sababli

dastlab favqulodda holatlar ta’sirida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan ikkilamchi, uchlamchi va boshqa xavfli omillar aniqlanib, keyingina kompleks tadbirlar amalga oshiriladi. Texnogen xaraktyerdagi favqulodda holatlarning sodir bo’lishi Texnogen halokatlar. Katta hududlarda portlash, yong’in, radioaktiv, ximiyaviy va biologik zararlanishlarni hamda insonlar hayotiga xavf solib, guruhli o’limlarga olib keluvchi, ishlab chiqarish jarayonining keskin ishdan chiqishi bilan kechadigan hodisalar, ya’ni mashina va mexanizmlarni qo’qqisdan, kutilmaganda foydalanish davrida ishdan chiqib avariya hamda halokatlarga olib kelishi texnogen halokatlar deb ataladi. Texnogen halokatlarga sanoat ob’ekglaridagi, qurilish, temir yo’l, havo va avtomobil transporti, suv transportidagi quvurlar, gaz-neft quvurlari va boshqa shu kabi ob’ektlardagi avariyalar misol bo’ladi. Bunday avariyalar natijasida yong’inlar va portlashlar kelib chiqishi, aholi yashash va sanoat binolarining buzilishi, radiasion, ximiyaviy va biologik zaharlanishlar vujudga kelishi, har xil avariyalar oqibatida neft mahsulotlari va zaharli moddalarni oqishi bilan yer, suv va havoning ifloslanishi, aholi hayotiga va atrof-muhitga katta xavf tug’ilishi ro’y beradi. Texnogen halokatlar tashqi tabiiy omillar ta’sirida, jumladan, tabiiy ofatlar oqibatida, bino va inshootlarni loyihaviy va ishlab chiqarish nuqsonlari, kamchiliklari va ishlab chiqarish texnologiyasini buzilishi natijasida ro’y berishi mumkin. Antropogen halokatlar - insoniyatning xo’jalik faoliyati tufayli yuzaga keluvchi antropogen omillar ta’sirida biosferaning sifat jihatidan o’zgarishi va natijada insonlar hayotiga, o’simlik va hayvonot dunyosiga hamda atrof-muhitga tahdid soluvchi va katta xavf tug’diruvchi hodisalardir. Bunday ekologik harakatyerdagi antropogen halokatlarga tuproqni intensiv ravishda degradasiyalanishi va og’ir metallar (kadmiy, qo’rg’oshin, simob, xrom va boshqalar) hamda boshqa zararli moddalar bilan ifloslanishi, atmosferani zararli

ximiyaviy moddalar, shovqin, elektr magnit maydoni va ionli nurlanishlar bilan ifloslanishi, kislotali yomg’irlar, ozon qatlamini yemirilishi, yirik sanoat shaharlarida harorat invyersiyasining yuzaga kelishi, suv resurslarini ifloslanishi va shu kabi insonning turmush tarzi sifatiga ta’sir etuvchi, ularning hayotiga tahdid soluvchi hodisalar kiradi. Ijtimoiy-siyosiy va harbiy-siyosiy mojarolar, ikki davlatning o’zaro qarama-qarshiligi natijasida urushlarning kelib chiqishi, urushda ommaviy qirg’in qurollaridan foydalanish xavfining tug’ilishi va shunga bog’liq holda boshqa turdagi muammolar, masalan, harbiy mojarolar vaqtidagi q ochoqlar muammosi, yuqumli kasalliklarni kelib chiqishi va ularni katta hududlarda tarqalish xavflarini ortishi hamda milliy krizislar, mintaqaviy mojarolarni yuzaga kelish holatlaridir. Favqulodda holatlar xavfi tarqalish tezligiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: kutilmaganda ( yer qimirlashlar, portlashlar, transport avariyalar va boshqalar), shiddatli (yong’inlar, gidrodinamik avariyalar va boshqalar), o’rtacha (suv bosishlar, vulqonlar otilishi, radioaktiv moddalar chiqishi bilan kechadigan avariyalar va shu kabilar), asta-sekin tarqaluvchi xavflar (qurg’oqchilik epidemiya, sanoattozalash inshootlarining avariyalari, tuproqlarni ifloslanishi va suvlarni zararli ximiyaviy moddalar bilan ifloslanishi va boshqalar). Favqulodda holatlar tarqalish masshtabining ko’rsatkichlariga uning tarqalish hududi o’lchamidan tashqari, xavfli omillarni tashkiliy, ijtiomiy, iqtisodiy va shu kabi muhim bog’lanishlarga bevosita ta’sir etishi ham kiradi. Bunday tashqari ta’riflash belgilariga favqulodda holatlar oqibatlarining darajasi, ya’ni, uning asoratlari ham muhim ko’rsatkichlardan hisoblanadi. CHunki favqulodda holatlar kichik hududlarda, kichik masshtabda sodir bo’lsada, uning oqibati juda ayanchli va tragediyali bo’lishi mumkin. SHu sababli, favqulodda holatlar kategoriyasini aniqlashda favqulodda holatlar yuz byyergan maydon (hudud) holatini va favqulodda holatlarning oqibatlarini baholash talab etiladi. Favqulodda holatlar oqibatlarini o’rganish va baholash, uni bartaraf etishga qancha kuch va resurs ajratish lozimligini aniqlashga asos bo’ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi . Toshkent, ,,O’zbekiston", 1992 y. 2. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent « SHarq",1998 y. 3 .O’zbekiston Respublikasini Mehnat kodeksi Toshkent, 1996 y. 4.O’zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi Qonuni Toshkent, 1993 y. 5.V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Dav ы dova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti «Prospekt» Moskva-2006 g. 6.O. Q udratov, T. G’ aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»-2004. 7. H .E. G’ oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000. 8. O’ .R.Boynazarov. Hayot faoliyat xavfsizligi. Ma’ruza matnlari to’plami. Qarshi- 2000. 9. G’ .E.YOrmatov. Hayot faoliyat xavfsizligi (Ma’ruza matnlari to’plami), Toshkent-2003 10. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. Pod ob щ ey redaksiey doktora texn. nauk, professora S.V.Belova. Moskva, «V ы sshaya shkola» 2003.

O'xshashlar

Favqulodda holatlar ehtimolini bilish va baholash. Favqulodda holatlarning rivojlanish bosqichlari

Favqulodda vaziyatlar bo’yicha komissiyalar. Favqulodda vaziyatlarda ishlarni tashkil qilish

Favqulodda vaziyatlar (FV) to’g’risida umumiy tushuncha. Favqulodda vaziyatlarda aholi

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar

Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi