Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi

Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

386

Hajmi:

203.5 KB

Ko'chirib olish shartlari

Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi Reja: 1. Fuqaro muhofazasi haqida umumiy tushuncha 2. Favqulodda vaziyatlar, uning turlari va xususiyatlari 3. Favqulodda vaziyatning tavsifi va uni oldindan bashorat qilish 4. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari 5. Fuqaro muhofazasining xalq xo‘jaligi tarmoqlarida tashkiliy tuzilishi

1. Fuqaro muhofazasi haqida umumiy tushuncha Bizga ma’lumki, har bir mustaqil davlat o‘zining mudofaa qudratiga ega. Mudofaa siyosatini qay tarzda amalga oshirish imkoniyatlari o‘sha davlatning qudratini belgilaydi. Chunki har bir davlat moddiy boyliklarini, texnikalarini, harbiy ahamiyatga molik bo‘lgan inshoatlarini, xalqini himoya qilishda, saqlashda yangi turdagi omillarni yaratadi va ishlab chiqaradi. Shu tariqa davlatlar ichida yangi-yangi qurollar yaratiladiki bular nafaqat insoniyatga, balki butun jonli tabiatga, atrof muhitga juda katta ziyon etkazadi. 1990 yilgacha biz dunyoni ikki tizimga (kapitalistik va sotsialistik) bo‘lib kelgan edik va har ikkalasida ham umumiy qirg‘in qurollari yaratilganligini yaxshi bilamiz. Bunday qurollarni ba’zi birlari ayrim davlatlar tomonidan sinab ko‘rildi ham va hozirgi kungacha ularning asoratlari to‘g‘risida eshitib kelyapmiz. Masalan, 1945 yilda Yaponiyaning Nagasaki va Xerosima shaharlariga AQShning yadro quroli tashlandi. Keyinchalik Koreyaga, Vetnamga turli xildagi napalmlar (dirildoq holidagi yondiruvchi modda), oskolkali (parchali), yondiruvchan bombalar tashlandi. Yuqoridagi qurollar er yuzida mavjud ekan, albatta, har bir davlat bunday qurollardan saqlanish vositalarini izlaydi, omillarini ishlab chiqadi. Shuning uchun xar bir davlatning mudofaa qudratining asosini fuqarolar muhofazasi tashkil etadi. Fuqarolar muhofazasi - umumdavlat mudofaa siyosatlaridan biri bo‘lib, u har qanday favqulodda holatlarda fuqarolarni, xalq xo‘jaligi tarmoqlarini muhofaza qilishda, ularning muttasil ishlashini ta’minlashda, hamda qutqarish va tiklash ishlarini bajarishda katta ahamiyat kasb etadi. Albatta, fuqarolar mudofasi oldiga qo‘yilgan yuqoridagi ishlar 1945 yildan to 1990 yillargacha etib keldi, lekin shu davrgacha yuqoridagi ishlarni bajarish uchun ehtiyojlar bo‘lmadi. Afsuski bu davrlarda (tinchlik davrlarida) tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish avariyalari, turli xil halokatlar yuz beradiki xalqimiz, xalq xo‘jaligimiz bundan jiddiy zararlanadi. Bunday holatlarda biz bir-birimizga yordam berishga tayyor emas edik. Mustaqillik davridagina favqulodda holatlarda fuqarolar muhofazasi tomonidan etarli ijobiy ishlar qilina boshlandi.

Jumladan mustaqilligimizning dastlabki davrlarida fuqarolarni va xududlarni tabiiy ofatlardan, turli xildagi avariyalardan muhofaza qilish, fuqarolarning mo‘’tadil hayot faoliyatini ta’minlash borasidagi vazifalarni hal etish uchun O‘zbekiston hukumati tomonidan 1991 yilda fuqaro mudofaasi tizimi fuqaro muhofazasi tizimiga aylantirildi. Yangidan tashkil etilgan ushbu tizim O‘zbekiston Respublikasi mudofaa vazirligi tarkibiga kiruvchi fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi sifatida tinchlik davrlardagi tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish falokatlari va halokatlarning oldini olish va ular oqibatlarini tugatish vazifalarini bajaradi. Mamlakat fuqarolar muhofazasini rivojlantirishning asosiy kontseptsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1994 yil 9 aprelda Toshkent shahrida bo‘lib o‘tgan Respublika Kengashida so‘zlagan nutqida bayon etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi farmoniga binoan aholini va xalq xo‘jaligi inshoatlarini tabiiy ofatlardan muhofaza qilishning samarali tizimini tashkil etish, Respublikada tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi mudofaa vazirligining fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi negizida O‘zbekiston Respublikasi favkulodda vaziyatlar vazirligi (FVV) tashkil qilindi. FVVning asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishi asosan: favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, fuqarolar hayoti va salomatligini muhofaza qilish, favqulodda vaziyatlar yuz berganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararini kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday hollarda harakatlarni boshqarishning davlat tizimi (FVDT)ni tashkil etish va uning faoliyatini ta’minlash, fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, vazirliklar, idoralar, mahalliy davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish, maqsadli dasturlarni ishlab chiqish va hokozolarga qaratilgan. FFVning muvaffaqiyatli ish olib borishida mamlakatimizda yaratilgan kuchli xuquqiy bazaning ahamiyati katta. Jumladan, favqulodda vaziyatlar masalasida O‘zbekiston Respublikasining «Aholi va xududlarni tabiiy va texnogen

xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida» (1999 y.), «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida»gi (2000 y.) Qonunlar, Respublika Prezidentining ikkita Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 30 dan ortiq qaror va farmoyishlarini aytish mumkin. Qabul qilingan me’yoriy hujjatlarda Rossiya, AQSh, Germaniya, Frantsiya, Ukraina va boshqa etakchi davlatlarning fuqaro muhofazasi tizimini shakllantirish borasidagi tajribalari inobatga olingan. O‘zbekiston fuqarolarini favqulodda vaziyatlardan muhofaza etishning qonun bilan belgilangan asosiy tamoyillari: insonparvarlik, inson hayoti va sog‘lig‘ining ustivorligi, axborotning o‘z vaqtida berilishi va ishonchliligi, favqulodda vaziyatlardan fuqaro muhofaza qilish choralarining ko‘rilishidir. Respublika FVDT O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 11 dekabrdagi farmoniga asosan bosh vazir tomonidan boshqariladi. Hozirgi kunda FVDTning Respublika, mahalliy va ob’ekt bosqichidan iborat 14 ta xududiy va 40 dan ortiq funktsional quyi tizimdan iborat bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni oldini olish va ularda harakat qilish davlat tizimi o‘z faoliyatini ko‘rsatmoqda. Bu tizim yagona kontseptsiyani belgilash, bashoratlash, taxliliy ishlar, turli dasturlar yaratish va ularni amalga oshirish, fuqaro muhofazasi kuch va vositalarining doimiy tayyorgarligini ta’minlash, falokatlar, halokatlar, tabiiy ofatlarni bartaraf qilish hamda xalqaro hamkorlik borasida olib borilayotgan ishlar qzining ijobiy natijalarini bermoqda. Bu tizimni yanada rivojlantirish va mustahkamlashda hukumatimiz tomonidan fuqarolarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlashni tashkil etish, FVlarni tasniflash, avariya-qutqaruv tizimlarini kengaytirish, vazifalarini takomillashtirish va ularni zamonaviy jihozlar bilan ta’minlash, suv osti xizmatini yaratish kabi tadbirlar borasida katta yordam ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunga kelib FVDT tarkibida «Najotkor» Respublika qidiruvqutqaruv markazi, «Xaloskor» maxsus harbiylashtirilgan qidiruv-qutqaruv qismi, «Qutkaruvchi», «Qamchiq», «Olmazor» qismlari tashkil etilib, ular tomonidan 8.5 ming marotaba turli favqulodda vaziyatlarda aholiga yordam berildi. Jumladan, Tojikiston Respublikasi Qayroqum bekatida temir yo‘l falokati,

Shohimardondagi 1998 yilda sodir bo‘lgan sel ofati, 1999 yilda Turkiyada bo‘lgan Izmir zilzilasi, 1999 yilda Qamchiq dovonidagi qor ko‘chishi, 2001 yilda yuz bergan Toshkent viloyati Qodirya bekatidagi temir yo‘l halokati, 2003 yilda Qirg‘isistondagi er surilishi va boshqalarni misol tariqasida keltirish mumkin. Bu yo‘nalishdagi ishlar saviyasini yanada oshiri maqsadida respublikaning ko‘pgika shaharlarida, jumladan: Toshkent, Samarqand, Andijon, Jizzax, Chirchiq, Angren va boshqa joylarda maxsus «Qutqaruv xizmati» tizimlari tuzilgan va ularning oldiga har qanday ekstremal vaziyatlarda aholining hayotiga, salomatligiga havf soluvchi holatlarda yordam berish yuklatilgan. Qutqaruv xizmati tizimlarining o‘z telefon raqamlari mavjud (masalan, Toshkent shahrida 050; Samarqand shahrida 911 va hokozo), ular tunu-kun o‘z vazifalarini bajaradilar. Shunday qilib, fuqarolar muhofazasi har qanday favqulodda vaziyatlarda fuqarolarni, moddiy resurslarni muhofaza qilish, fuqarolarni qanday hatti-harakat etishi, ularga qanday chora-tadbirlar bilan yordam berishi, shikastlangan zonalarda qutqaruv va tiklov ishlarini olib borish, ishlab chiqarish tarmoqlarini muttasil ishlashini ta’minlash vazifalarini bajaradi. Zero er yuzida umumiy qirg‘in qurollari, hujumkor qurollarning zamonaviy turlari mavjud ekan, shu bilan birga tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarni bo‘lishligi muqarrar bo‘lganligidan har bir davlatda va uning har bir xududida va bo‘g‘inida fuqarolar muhofazasi davlat tizimi tashkil etiladi va uning vazifalari aniq belgilanadi. 2. Favqulodda vaziyatlar, uning turlari va xususiyatlari Favqulodda vaziyat (FV)-ma’lum hududda yuz bergan falokat, halokat va boshqa turdagi ofatlar natijasida kishilarning o‘limiga, salomatligiga, tevarak atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli moddiy zarar etkazuvchi, odamlarning turmush sharoitini buzilishiga olib keladigan holatdir. Favqulodda vaziyatlar havfining tarqalish tezligiga ko‘ra, ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: a) tasodifiy FV - er silkinishi, portlash, transport vositalardagi avariyalar va boshqalar;

b) shiddatli FV - yong‘inlar, zaharli gazlar otilib chiquvchi portlashlar va boshqalar; v) mo‘’tadil (o‘rtacha) FV - suv toshqinlari, vulqonlarni otilib chiqishi, radioaktiv moddalar oqib chiquvchi avariyalar va boshqalar; g) ravon FV - sekin-asta tarqaluvchi xavflar: qurg‘oqchilik, epidemiyalarni tarqalishi, tuproqni ifloslanishi, suvni kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va boshqalar. Favqulodda vaziyatlar yana tarqalish miqyosiga (shikastlanganlar soniga hamda moddiy yo‘qotishlar miqdoriga qarab) ko‘ra 4 guruhga bo‘linadi: 1. Lokal (ob’ekt miqyosidagi) FV; 2. Mahalliy FV; 3. Respublika (milliy) FV; 4. Transchegaraviy (global). Lokal favqulodda vaziyat - biror ob’ektga taaluqli bqlib, uning miqyosi o‘sha ob’ekt xududi bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortiq bqlmagan odam jabrlangan yoki 100 dan ortiq bo‘lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bqlgan kunda eng kam oylik ish xaqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq bo‘lmagan miqdorni tashkil etgan hisoblanadi. Bunday FV oqibatlari shu ob’ekt kuchi va resurslari bilan tugatiladi. Mahalliy tavsifdagi favqulodda vaziyat - aholi yashaydigan xudud (aholi punkti, shahar, tuman, viloyat) bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortiq, biroq 500 dan kam bo‘lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bqlgan kunda eng kam oylik ish xaqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 mln. baravaridan kam bqlmagan miqdorni tashkil etgan hisoblanadi. Respublika (milliy) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilgada - favqulodda vaziyat natijasida 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar FV paydo bqlgan kunda eng kam oylik ish xaqi miqdorining 0,5 mln. baravaridan ortiqni tashkil etadigan, hamda FV mintaqasi viloyat

chegarasidan tashqariga chiqadigan, respublika miqyosida tarqalishi mumkin bqlgan FV tushuniladi. Transchegaraviy (global) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda esa, oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan, yoxud FV chet elda yuz bergan va O‘zbekiston xududiga daxldor holat tushuniladi. Bunday falokat oqibatlari har bir mamlakatning ichki kuchlari va mablag‘i bilan hamda xalqaro hamjamiyat tashkilotlari mablag‘lari hisobiga tugatiladi. Masalan, Orol muammosi nafaqat O‘zbekiston davlati uchun falokat keltiruvchi, balki unga chegaradosh bqlgan Turkmaniston, Qozog‘iston va boshqa davlatlar uchun ham falokatli vaziyatdir. Shuning uchun oxirgi vaqtda Orol muammosini hal qilishga O‘zbekiston davlatini kuch va mablag‘idan tashqari butun jahon hamjamiyati tashkilotlari (EKOSAN, YuNEP va boshqa.) mablag‘lari, kuchlaridan foydalanilmoqda. Favqulodda vaziyatlar tavsifiga ko‘ra (sababi va kelib chiqish manbaiga ko‘ra): 1. Tabiiy tusdagi FV; 2. Texnogen tusdagi FV; 3. Ekologik tusdagi FV larga bo‘linadi. Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 xil turdagi xavfli hodisalar kiradi: 1) geologik xavfli xodisalar: zilzilalar, er kqchishlari, tog‘ o‘pirilishlar va boshqa xavfli geologik hodisalar; 2) gidrometeorologik xavfli hodisalar: suv toshqinlari, sellar, qor kqchkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli gidrometerologik hodisalar; 3) favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: alohida xavfli infektsiyalar (o‘lat, vabo, sarg‘ayma, isitma), yuqumli kasalliklar, rikketsiyalar- epidemik toshmali terlama, Bril kasalligi, zoonoz infektsiyalar - Sibir yarasi, quturish, virusli infektsiyalar – SPID. Epidemiya - odamlarning guruh bqlib yuqumli kasallanishi, ularning zaharlanishi (zaharli modda bilan, hamda oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish);

epizootiya - hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bqlishi; Epifitotiya esa -o‘simliklarning ommaviy nobud bo‘lishidir. Texnogen tusdagidagi favqulodda vaziyatlarga 7 xil turdagi vaziyatlar kiradi: 1) transportlardagi avariyalar va halokatlar - ekipaj a’zolari va yqlovchilarning o‘limiga, havo kemalarining to‘liq parchalanishiga yoki qattiq shikastlanishiga hamda qidiruv va avariya-qidiruv ishlarini talab qiladigan avia halokatlar; • yong‘inga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibining buzilishiga sabab bqlgan va temir yql xodimlarining halokat xududidagi temir yo‘l platformalarida, vokzal binolarida va shahar imoratlarida bo‘lgan odamlar qlimiga, shuningdek tashilayotgan kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi zaharli modda (KTZM)lar bilan halokat joyiga tutash xududning zaharlanishiga olib kelgan temir yql transportidagi halokat va falokatlar; • portlashlarga, yong‘inlarga, transport vositalarining parchalanishiga, tashilayotgan KTZM larning zararli xossalari namoyon bqlishiga va odamlar qlimi (jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab bo‘ladigan avtomobil transportining halokati va avariyalari, shu jumladan, yo‘l-transport hodisalari; • odamlarning o‘limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten poezdlari parchalanishiga olib kelgan metropoliten bekatlaridagi va tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yong‘inlar; • gaz, neft mahsulotlarining otilib chiqishiga, ochiq neft va gaz favvoralarining yonib ketishiga sabab bo‘ladigan magistral quvurlardagi avariyalar. 2) kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar: tevarak-atrof tabiiy muhitga ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning (avariya holatida) odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning ko‘plab shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan taqdirda, yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy kontsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya - himoya xududidan chetga chiqishiga sabab bo‘ladigan kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar, yong‘in va portlashlar;

3) yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan ob’ektlardagi avariyalar: • texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yong‘in uchun xavfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ob’ektlardagi odamlarning mexanik va termik shikastlanishlariga, zaharlanishlariga va o‘limiga, asosiy ishlab chiqarish zaxiralarining nobud bo‘lishiga, favqulodda vaziyatlar xududlarida ishlab chiqarish maromining va odamlar xayot faolitining buzilishiga olib keladigan yong‘inlar va portlashlar; • odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o‘limiga olib keladigan hamda qidiruv-qutqarish ishlarini o‘tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus anjomlarini va vositalarini qo‘llanishni talab qiluvchi ko‘mir shaxtalaridagi va kon-ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan bog‘liq avariyalar, yong‘inlar va jinslar qo‘porilishi . 2) energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar: • sanoat va qishloq xo‘jaligi mas’ul iste’molchilarining avariya tufayli znergiya ta’minotisiz qolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan GES, GRES, IES lardagi, tuman issiqlik markazlaridagi elektr tarmoqlaridagi bug‘qozon qurilmalaridagi, kompressor, gaz taqsimlash shaxobchalaridagi va boshqa energiya ta’minoti ob’ektlaridagi avariyalar, yong‘inlar, aholi hayot faoliyatining buzilishiga va salomatliliga xavf tug‘ilishiga olib keladigan gaz quvurlaridagi, suv chiqarish inshoatlaridagi, suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va boshqa kommunal ob’ektlardagi avariyalar; • atmosfera, tuproq, er osti va er usti suvlarining odamlar salomatligiga xavf tug‘diruvchi darajada kontsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga sabab bo‘ladigan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshqa tozalash inshoatlaridagi avariyalar. 2) bino va inshoatlarning birdan qulab tushishi bilan bog‘liq avariyalar: odamlar qlimi bilan bog‘liq bo‘lgan va zudlik bilan avariya qutqaruv o‘tkazilishini hamda zarar ko‘rganlarga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatilishini talab qiladigan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy

yqnalishdagi ob’ektlar, shuningdek, uy-joy sektori binolari konstruktsiyalarining to‘satdan buzilishi, yong‘inlar, gaz portlashi va boshqa hodisalar. 3) radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog‘liq avariyalar: sanitariya-himoya xududi tashqariga chiqarib tashlanishi natijasida paydo bo‘lgan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yo‘l qo‘yiladigan ko‘p miqdorda nurlanishini keltirib chiqargan texnologik jarayonda radioaktiv moddalardan foydaladigan ob’ektlardagi avariyalar; radioaktiv materiallarni tashish vaqtidagi avariyalar; Radioizotop buyumlarning yo‘qotilishi; biologik vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saqlash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiy-tadqiqot va boshqa muassasalarda biologik vositalarning atrof-muhitga chiqib ketishi yoki yo‘qotilishi bilan bog‘liq vaziyatlar. 4) gidrotexnik inshoatlardagi halokatlar va avariyalar: suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland tog‘lardagi yo‘llardan suv urib ketishi natijasida vujudga kelgan hamda suv bosgan xududlarda odamlar o‘limiga, sanoat va qishloq xo‘jaligi ob’ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar Ekologik tusdagi FVlar asosan 3 xil bo‘ladi: 1. quruqlik (tuproq, er osti)ning holati o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar: halokatli ko‘chkilar-foydali qazilmalarni qazish chog‘ida er ostiga ishlov berilishi va insoning boshqa faoliyati natijasida er yuzasining o‘pirilishi, siljishi; tuproq va er sanoati tufayli kelib chiqadigan toksikantlar bilan ifloslanishi, og‘ir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida odamlarning sog‘lig‘i uchun xavf soluvchi kontsentratsiyalarda qo‘llaniladigan pestitsidlar va boshqa zaharli ximikatlar mavjudligi. 2. atmosfera (havo muhiti) tarkibi va xossalari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar: havo muhitining quyidagi ingridientlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi:

• oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglerodli oksid, dioksid, qurum, chang va odamlar sog‘lig‘iga xavf soluvchi kontsetratsiyalarda antropogen tusdagi boshqa zararli moddalar; • keng ko‘lamda kislotali xududlar hosil bo‘lishi va ko‘p miqdorda kislota chiqindilari yog‘ilishi; • radiatsiyaning yuqori darajasi. 3. gidrosfera holatining o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar; er yuzasi va er osti suvlarining sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi oqavalari; neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan tarkibida og‘ir metallar, har xil zaharli ximikatlar mavjud chiqindilar va boshqa zararli moddalar bilan eksteremal yuqori darajada ifloslanishi; binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uy-joylarning emirilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan sizot suvlar miqdorining ortishi; suv manbaalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida ichimlik suvining keskin etishmasligi. Hozirgi vaqtda Birlashgan Millatlar Tashkiloti-BMT bo‘yicha favqulodda vaziyatlarni tavsifiga yana qo‘shimcha qilib: a) ijtimoiy - siyosiy tavsifdagi FV; b) harbiy tavsifdagi FV ni kiritish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko‘ra bizning mintaqada 7 xil FV turlari tasdiqlangan: 1. zilzilalar, er surilishi; 2. sel, suv toshqinlari va boshqalar; 3. kimyoviy xavfli ob’ektlarda avariya va falokatlar (o‘tkir zaharli moddalarni ajralib chiqishi); 4. portlash va yong‘in xavfi mavjud ob’ektlardagi avariya va falokatlar; 5. temir yo‘l va boshqa transport vositalarida tashish paytidagi avariya va falokatlar; 6. xavfli epidemiyalarning tarqalishi; 7. radioaktiv manbalardagi avariyalar.

3. Favqulodda vaziyatning tavsifi va uni oldindan bashorat qilish Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko‘rsatkich bo‘yicha aniqlanadi: 1. Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ni ta’rifi); 2. FV ning mohiyati (mazmuni); 3. FV ning sabablari; 4. FV ning shikastlovchi omillari; 5. FV da qaltislikni oshiruvchi omillar; 6. FV ni oldindan bilish mumkinligi (monitoring, bashorat, ogohlantirish, yumshatish); 7. FV ni bartaraf qilish (falokatdan qutqarish va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni bajarish); 8. Moddiy zararni aniqlash (bevosita va bilvosita). Har qanday turdagi xavf-xatarli holatlar muayyan sharoitlarda, muhitda favqulodda vaziyatlarga olib keladi. Ya’ni: havf-xatar (FV manbai, havfli tabiat hodisasi, Ma’lum sharoit va muhitda havf bor ob’ektlar, ekologik vaziyat) FV FV oqibatlari turli tuman bo‘ladi. Ular FV turiga, tusiga va tarqalish miqyosi (masshtabi)ga bog‘liqdir. FV oqibatining asosiy turlari: o‘lim, odamlarni kasallanishi, inshoatlarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial zaharlanishlar. Yana shuni alohida qayd qilish kerakki, FVning ko‘pgina holatlarida boshqa zararli omillar bilan birga ruhiy jarohatlovchi holatlar ham mavjud bo‘ladi. Bu paytda o‘ta kuchli tasodifiy ta’sirilar odamning ruhiy holatini buzulishiga olib keladi. Bu ta’sirning xavfli eri shundaki, bu ruhiy holat faqatgina shu ta’sir xududidagina emas, undan chiqqandan keyin ham davom etishi mumkin. FV havfini oldindan ma’lum aniqlikda aniqlash mumkin bo‘lsa, ammo, uning ruhiy ta’sirini aniq aytish mushkul hisoblanadi.

FVning zararli va xavfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, inshoatlar, moddiy resurslarni barchasi - «Shikastlanish o‘chog‘i» deyiladi. Oddiy (bir turli) shikastlanish o‘chog‘i deb, faqat bir shikastlovchi omil ta’sirida hosil bo‘ladigan o‘choq tushuniladi. Masalan: portlash, yong‘in natijasida buzilish, kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (ko‘p turli) shikastlanish o‘chog‘i deganda bir necha shikastlovchi omillar ta’sirida yuzaga kelishi tushuniladi. Masalan, kimyo korxonasidagi portlash, binolarning buzilishiga, yong‘in, kimyoviy zaharlanish kabi oqibatlarga, er silkinishi, kuchli bo‘ron, inshoatlarning buzilishidan tashqari, suv toshqini, yong‘inlar, elektr tarmoqlarining ishdan chiqishi, zaharli gazlarning chiqib ketishi natijasida zaharlanish va boshqa talofatlarga olib kelishi mumkin. FVlardan himoyalanishning asosiy sharti, sharoitni baholay olish, keltirib chiqargan sababini va uning mexanizmini bilishdir. Jarayonning mohiyatini bilib, uning oqibatini oldindan aytib berish mumkin. O‘z vaqtida va aniq olingan ma’lumot samarali himoya uchun o‘ta muhimdir. FVlar quyidagilar natijasida paydo bo‘ladi: 1. Og‘irlik kuchlari, er aylanishi yoki haroratlar farqi ta’siri ostida paydo bo‘ladigan, tez kechadigan jarayonlar; 2. Konstruktsiyalar yoki inshoatlar materiallarining zanglashiga yoki chirishiga, fizik-mexanik ko‘rsatkichlarning pasayishiga olib keladigan tashqi tabiiy omillar ta’siri; 3. Inshoatlarning loyiha ishlab chiqarish nuqsonlari (qidiruv va loyiha ishlaridagi xatolar, qurilish materiallari, konstruktsiyalar sifatining pastligi, qurilish ishlarining sifatsiz bajarilganligi, qurish va sozlash ishlarida texnika xavfsizligiga rioya qilmaslik va hakozo); 4. Ishlab chiqarish texnologik jarayonlarning inshoat materiallariga ta’siri (me’yoridan ortiq kuchlanishlar, yuqori harorat, titrashlar, kislota va ishqorlar ta’siri, gaz-bug‘ va suyuq agressiv muhitlar, mineral moylar, emulsiyalar ta’siri);

5. Sanoat ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining va inshoatlarni eksplutatsiya qilish qoidalarining buzilishi (bug‘ qozonlarining, kimyoviy moddalarning, ko‘mir konlarida metan gazining portlashi va hakozo); 6. Turli ko‘rinishlardagi harbiy faoliyatlar. Kelib chiqishi va turidan qat’iy nazar FVlarning rivojida to‘rtta harakterdagi fazalarni ajratish mumkin:  uyg‘onish, paydo bo‘lish;  rivojlanish, avj olish fazasi;  eng yuqori darajasi, eng yuksak darajadagi fazasi;  pasayish, o‘tish fazasi (oqibatini tugatish). Uyg‘onish fazasida bo‘lg‘usi FV ning zamini uchun sharoit yaratiladi: nohush tabiiy jarayonlar faollashadi, inshoatlarning loyiha ishlab chiqarish nuqsonlari yig‘ila boshlaydi va ko‘plab texnik nosozliklar yuzaga chiqadi, uskunalar ishida, injener texnolog xodimlar ishida nuqsonlar paydo bo‘ladi. Uyg‘onish fazasi davomiyligini aniqlash uchun, bu ham juda katta taxmin bilan seysmik, meterologik, sellarga qarshi va boshqa stantsiyalarning kuzatuvlarini juda sinchiklab o‘rganish va muntazam yozib borish orqaligina bajariladi. Rivojlanish, avj olish fazasi inson omili asosiy o‘rinni egallaydi. Statistik ma’lumotlar 60% dan ortiq avariyalar inson hatosi tufayli ro‘y berganligini ko‘rsatadi. Eng yuqori darajadagi fazada esa odamlar va atrof muhitga havf solib turgan modda yoki energiyaning ozod bo‘lishi, ya’ni FV kuzatiladi. FVning o‘ziga xosligi shundaki, u zanjirsimon xususiyatga ega. Unda energiya to‘la, zaharli va biologik komponentlarning qo‘shilib ketishi tufayli uning rivojlanishi ko‘p martalab ortib ketadi. Pasayish, o‘tish fazasi vaqt bo‘yicha xavf manbaning jilovlab olish davridan boshlab to uning oqibatini bevosita va bilvosita bartaraf qilguncha ketgan vaqtdir. Bu fazaning davomiyligi yillar, gohida 10 yillar davom etishi mumkin.

FVlarning shikastlanish sabab-oqibat zanjirini konkret sharoitda bilish, bunday vaziyatning oldini olish ehtimolini oshiradi va oqibatlarini tezroq tugatishga yordam beradi. 4. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari Fuqarolar muhofazasi davlat tizimlari - harbiy davrda ham, tinchlik davrda ham yuzaga keladigan xavflardan aholini, xududlarni, moddiy boyliklarni muhofaza qilishda muhim vazifalarni bajaradi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 26 mayda qabul qilgan «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida»gi qonunida o‘z aksini topgan. Ushbu qonun fuqaro muhofazasi sohasidagi asosiy vazifalarni, ularni amalga oshirishning huquqiy asoslarini, davlat organlarining, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning vakolatlarini hamda fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalarini ham belgilab bergan. Fuqaro muhofazasining vazifalari quyidagilardan iborat: • aholi va ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va usullariga tayyorlash; • boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish; • xalq xo‘jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yuzasidan tadbirlar kompleksini o‘tkazish; • aholini, moddiy va madaniy boyliklarini xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish; • fuqaro muhofazasi harbiy tizimlari shayligini ta’minlash; • aholini umumiy va shaxsiy saqlovchi vositalari bilan ta’minlash tadbirlarini o‘tkazish; • aholining harbiy davrdagi hayot faoliyatini ta’minlash; • radiatsiyaviy, kimyoviy va biologik vaziyat ustidan kuzatish va laboratoriya nazorati olib borish; • qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni o‘tkazish;

• harbiy davrlarda ham zarar ko‘rgan xududlarda jamoat tartibini yo‘lga qo‘yish va saqlab turish; • aholini va xududlarni muhofaza qilish yuzasidan boshqa tadbirlarni amalga oshirish. Mana shu vazifalarni muvaffaqiyatli olib bormay turib zararlangan xududlarda, ob’ektlarda normal hayot faoliyatini yaratib bo‘lmaydi. Bu ishlarni davlat organlari orqali, fuqaro muhofazasi boshchiligida butun xalq yordamida amalga oshiriladi. 5. Fuqaro muhofazasi masalasida fuqarolarning xuquq va majburiyatlari Ma’lumki, fuqarolar muhofazasi umumxalq mudofaa ishlaridan biri hisoblanadi. Hamma fuqarolar fuqaro muhofazasi masalalarini xal qilishda juda faol ishtirok etishlarini taqazo etadi. Shuning uchun ham fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi xuquqlari va burchlari O‘zbekiston Respublikasining «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida»gi (2000 y.) Qonunining 13 va 14 - moddalarida aniq ko‘rsatib o‘tilgan. Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi xuquqlari quyidagilardan iborat: a) o‘z hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulki harbiy harakatlardan muhofazalanishi; b) umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan tekin foydalanish; v) harbiy h arakatlar kechayotgan joylarda o‘zlari yo‘li q ishlari mumkin bo‘lgan xavf darajasi va zarur xavfsizlik choralari to‘ g‘ risida axborot olish; g) harbiy harakatlardan jabrlanganlarga ularning hayot faoliyatini ta’minlash uchun sharoitlar yaratiladi, tibbiy, moddiy-moliyaviy va boshqa xil yordam ko‘rsatiladi. Fuqarolarning fuqaro muhofazasi sohasidagi majburiyatlari quyidagilardan iborat : • fuqaro muhofazasi sohasidagi barcha qonun hujjatlariga rioya qilishlari; • fuqaro muhofazasi tadbirlarini bajarishda ishtirok etishlari va tegishli tayyorgarlikdan o‘tishlari;

• fuqaro muhofazasi signallarini, umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan foydalanish qoidalarini bilishlari; • jabrlanganlarga dastlabki tibbiy va boshqa xil yordam ko‘rsatishni bilishlari; • davlat organlariga, shuningdek tashkilotlarga fuqaro muhofazasi sohasidagi vazifalarni hal etishda ko‘maklashishlari; • fuqaro muhofazasi ob’ektlari va mol-mulkini asray bilishlari shart. Yuqoridagi majburiyatlarni tqliq bajarilishi fuqarolar muhofazasi tizimini mustahkamlanishini, jumladan davlatning mudofaa qudratini oshirishni ta’minlaydi. 6. Fuqaro muhofazasining xalq xo‘jaligi tarmoqlarida tashkiliy tuzilishi Fuqaro muhofazasining maxsus tadbirlarining bajarilishini ta’minlash hamda ushbu maqsadlarda kuch va vositalarni tayyorlash uchun respublika, viloyat, tuman, shahar, shuningdek ob’ekt miqyosidagi fuqaro muhofazasi xizmatlari tashkil etiladi. Fuqaro muhofazasi xizmatlarining turlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Fuqaro muhofazasi kuchlari fuqaro muhofazasi qo‘shinlari, tizimlaridan tarkib topadi. Fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalarining tarkibi, ularning tarkibiy tuzilishi, shuningdek muhofaza turlari faoliyatining boshqa jihatlari O‘zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi boshlig‘i tomonidan belgilab qo‘yiladi. Fuqaro muhofazasi vazifalarini hal etishda FVV kuchlaridan tashqari O‘zbekiston Respublikasi qurolli kuchlarining qutqaruv tizimlari, qismlari ham jalb etilishi mumkin. Favqulodda vaziyatlar vazirligi fuqaro muhofazasining qo‘shinlari O‘zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi kuchlarining asosini tashkil etadi. Fuqaro muhofazasi qo‘shinlarining harbiy davrdagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

a) zararlanish o‘choqlarida va zaharlanish zonalarida muhandislik, radiatsiyaviy, kimyoviy va boshqa qidiruv turlarini olib borish; b) qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni amalga oshirish; v) aholini va xalq xo‘jaligi ob’ektlarini evakuatsiya qilishda ishtirok etish; g) aholi hayot faoliyatini ta’minlash, ob’ektlarni tiklash ishlarini amalga oshirishda ishtirok etish hamda fuqaro muhofazasining boshqa vazifalarini bajarishdan iborat. Fuqarolar muhofazasi tizimlari qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan tiklov ishlarini (QBTI) amalga oshirish uchun xududiy-ishlab chiqarish tamoyillariga ko‘ra tashkil etiladi. Fuqaro muhofazasi tizimlari bo‘ysunishiga ko‘ra - xududiy (viloyatlar, tumanlar va shaharlar miqyosida) hamda ob’ekt (xalq xo‘jaligi ob’ektlaridagi) tizimlariga bo‘linadi. Ob’ekt fuqarolar muhofazasining boshlig‘i etib o‘sha korxonaning yoki tashkilotning boshlig‘i tayinlanadi. Fuqarolar muhofazasi yana belgilangan vazifasiga ko‘ra - umummaqsadli hamda xizmatli tizimlarga bo‘linadi. Umummaqsadli tizimlar zararlangan o‘choqlarda qutqaruv ishlarini olib boradilar. Xizmatli tizimlar esa maxsus tadbirlarni bajaruvchi xizmatlar - qidiruv ishlarini olib borish, tibbiy yordam ko‘rsatish, yong‘inlarning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik va ularni o‘chirish, jamoat tartibini saqlash, insonlar salomatligini tiklash, razvedka qtkazish, avariya va texnikalarni tiklash, himoya inshoatlarida xizmat ko‘rsatish va boshqa maxsus vazifalarni bajaruvchi tizimlariga bo‘linadi (1-2 jadvallar). Fuqarolar muhofazasi tizimlariga O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari: 18 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar, 18 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan ayollar qabul qilinadi, safarbarlik ko‘rsatmasiga ega bo‘lgan harbiy xizmatga mansublar, 1, 2, 3-guruh nogironlari, xomilador ayollar, 8 yoshga to‘lmagan bolalari bor ayollar, ayni paytda 3 yoshga to‘lmagan bolalari bor o‘rta yoki oliy tibbiy ma’lumotli ayollar bundan mustasno.

Yuqorida ta’kidlab qtilgan favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday hollarda harakatlarni boshqarishning davlat tizimini tashkil etish va uning faoliyatini ta’minlash maqsadida «O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi tqg‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 558-sonli ( 1998 y.) qarori qabul qilindi. Ushbu qaror O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT)ning asosiy vazifalarini, uning tashkil etilishini, tarkibini va faoliyat ko‘rsatish tartibini belgilab beradi. FVDTning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - tinchlik va harbiy davrda aholi va xududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida huquqiy va iqtisodiy me’yoriy hujjatlari yagona kontsentratsiyasini belgilash, ishlab chiqish va uni amalga oshirish; - respublika hududidagi mumkin bo‘lgan texnogen va tabiiy favqulodda vaziyatlarni ifodalash, bashoratlash, ularning oqibatlarini baholash; - favqulodda vaziyatlarning oldini olish, odamlar xavfsizligini ta’minlashga, xavfli texnologiyalar va boshqa ishlab chiqarishlarning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan ilmiy-texnik dasturlarini ishlab chiqarish va amalga oshirish; - boshqaruv organlari va tizimlarining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun mo‘ljalgan kuch va vositalarning doimiy tayyorligini ta’minlash; - aholini, boshqaruv organlari boshliqlarini, FVDT kuch va vositalarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash; - favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zahiralarini yaratish; - favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish. Favqulodda vaziyatlardan zarar ko‘rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish;

- favqulodda vaziyatlarda aholini muhofaza qilish sohasida, shu jumladan ularni tugatishda bevosita qatnashgan shaxslarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish; - aholi va xududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida halqaro hamkorlik qilish; FVDT xududiy va funktsional quyi tizimlardan iborat bo‘lib, u respublika, mahalliy va ob’ektlar miqyosi darajasida bo‘ladi. FVDTning xududiy quyi tizimlari o‘z ma’muriy xududlari doirasida favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida tuziladi hamda tegishli ravishda tumanlar, shaharlar, qishloqlar va ovullar miqyosidagi tashkil topadi. FVDT xududiy quyi tizimlarining vazifalari, ularni tashkil etish, kuch va vositalari tarkibi, faoliyat ko‘rsatish tartibi mahalliy geofizik va tabiiy, iqlim sharoitlarini, kuchli xavfli ob’ektlarning mavjudligini hisobga olib belgilanadi hamda FVV bilan kelishilgan holda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan tasdiqlanadi. FVDTning funktsional quyi tizimlari vazirliklar, davlat qo‘mitalari, korporatsiyalar, kontsernlar, uyushmalar va kompaniya-larda atrof muhitni, kuchli xavfli ob’ektlar holatini kuzatish va nazorat qilishni amalga oshirish, shuningdek ularga qarash ob’ektlarda o‘zlarning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish hamda bartaraf etish uchun tashkil etiladi. FVDT rahbar organlariga aholi va xududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish masalalarini hal etish vakolatiga davlat boshqaruvi, mahalliy xokimiyat organlari va ob’ektlar ma’muriyatidir, jumladan respublika darajasida O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligi, xavfli ob’ektlar holatini kuzatishni nazorat qilish uchun, vazirliklar, idoralar, mahalliy miqyosida xududiy

hokimliklar, ob’ektlar miqyosida korxonalarning ma’muriyati mutasaddi hisoblanadi. Respublika darajasidagi FVDT boshqaruv organlarining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: • tabiiy favqulodda vaziyatlar oqibatlarini imkoni boricha pasaytiruvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik qilish, FV sharoitida xalq-xo‘jalik tarmoqlarining barqaror faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlash; • aholi va xududlarni FVlardan muhofaza qilish sohasida Respublika maqsadli va ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqishda qatnashish; • respublika markazlashtirilgan habar berish tizimini yaratish va uni doimiy tayyor holda saqlash; • atrof-muhit hamda kuchli xavfli ob’ektlarning holatini kuzatish va nazorat qilish tizimini tashkil etish, FVlarni bashoratlash; • boshqaruv organlari, FVDT kuchlari va vositalarining FVlarda harakat qilishga tayyorgarligini ta’minlash; • avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni, shu jumladan, evakuatsiya ishlarini o‘tkazishga oid tadbirlarning bajarilishini ta’minlash, zarar ko‘rgan aholi uchun hayot sharoitini yaratish; • favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun Respublika moliyaviy va moddiy resurslar zahirasini yaratish; • FVlardan zarar ko‘rgan aholini ijtimoiy muhofaza qilishga oid tadbirlarni amlga oshirishda qatnashish; • favqulodda vaziyatlarda idoraga qarashli ob’ektlarning rahbarlari tarkibi, kuch va vositalarini, shuningdek xodimlarini tayyorlashni muvofiqlashtirish va boshqa omillarni bajarish. 1-jadval Qutqaruv otryadlarining tashkiliy tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin

FVDT boshqaruv organlarining ob’ektlar darajasidagi vazifalari quyidagilardan iborat: • favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish, ob’ektlar ishining FV chog‘ida ishonchliligi va barqarorligini oshirishga doir tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik qilish; • boshqaruv organlarining, ob’ektlar kuch va vositalarining FV chog‘idagi harakatlarga tayyorligini ta’minlash; • avariya-qutqaruv hamda boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarga shu jumladan, ob’ektlar xodimlarini evakuatsiya qilishga rahbarlik qilish; • favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zahiralarini yaratish; • ob’ektlarning rahbarlar tarkibi, kuch va vositalari, shuningdek xodimlarini FVlardagi harakatlarga tayyorlashni tashkil etish. Har bir korxonaning F.M boshlig‘i, F.M.ni tashkil etilishini, uning holatini, kuchlarini, texnikasini doimiy tayyor holatda bo‘lishligini nazorat etadi, hamda qutqaruv va qayta tiklash ishlariga boshchilik qiladi. Korxona F.M ning boshlig‘i shu korxona joylashgan rayon F.Mga va shu korxonaning yuqori tashkiloti F.Msiga bo‘ysunadi. Har bir korxonaning F.M. boshlig‘iga o‘rinbosar tayinlanadi (2-jadvalda). Katta korxonalarda bir necha o‘rinbosarlar tayinlanadi, jumladan: a) ishchi xizmatchilarni joylashtirish (yoki evakuatsiya); SHTAB OTRYAD BOSHLIG` Ғ O`RINBOSAR QUTQARU V OTRYA DIBOSHQARUV VA RAZVEDKA GURUHI TIBBI YOT PUNKTI GURU HLAR TIBB IY DRUJINA TIBBIY ZVENOLAR ZVENOLAR

b) muxandis-texnik ishlari bo‘yicha; v) moddiy texnika ta’minoti bo‘yicha. F.M.ning ishchi xizmatchilarni joylashtirish bo‘yicha o‘rinbosari joylashtirish rejalarini tashkil etadi, ularni oilalarini evakuatsiya qilish, jamoat tartibini saqlash ishlariga boshchilik qilish hamda ishchi xizmatchilarni bir joydan ikkinchi joyga tashish ishlarini tashkillashtirish vazifalarini bajaradi. F.M.ning muxandis-texnik bo‘limi o‘rinbosari korxonaning bosh injeneri hisoblanadi. Buning vazifasi ishlab chiqarishni alohida rejim asosida ishlash rejasini tuzish, tinchlik davrida ishlab chiqarishni muttasil ishlashini ta’minlash, ekstremal holatlarda avariya-texnika va yong‘inga qarshi hizmatlarni, qutqarish ishlarini olib boradi. Bundan tashqari, tabiiy ofatlar, avariya, halokat bo‘lganda qutqarish va avariyani to‘sish, hamda qayta tiklash ishlariga boshchilik qiladi. F. M.ning moddiy texnika ta’minoti bo‘yicha o‘rinbosari qilib korxonaning ta’minot bo‘yicha boshliq o‘rinbosari tayinlanadi. Bu mansabdor shaxs, maxsus jihozlarni, texnika, transport va muhofazaga taaluqli jihozlar bilan ta’minlaydi va saqlaydi. Yana u boshpanalarni qurish va o‘z qo‘l ostidagi ishchi xizmatchilarni evakuatsiya qilishni ta’minlaydi hamda inshoatlarni ta’mirlash ishlarini bajaradi. 2-jadval Xalk xo‘jaligi tarmoqlarida fuqarolar muhofazasini tashkiliy tuzilishi Korxonada F.M.ning shtabi tuziladi. Bu shtabda har hil bo‘yruqlar, bajariladigan chora-tadbirlar va F.M.ning yuqori tashkilot talabnomalari, ish rejalari ishlab chiqiladi, uni bajarilish hisobotlari tuziladi. Korxona shtab boshlig‘i etib, shu korxonaning F.M. boshlig‘ining birinchi o‘rinbosari tayinlanadi. F.M.ning shtabi ishchi xizmatchilarni va korxona xodimlari oilalarini qirg‘in qurollar ta’siridan, dushmanning bevaqt hujumidan o‘z vaqtida ogoh qilish vazifasi turadi.

F.M. shtabi asosida quyidagi xizmatli tizimlar tashkil etiladi: a) aloqa va tashviqot; b) meditsina; v) radiatsiya va kimyoviy qurollar ta’siriga qarshi; g) jamoat tartibini saqlash; d) elektr ta’minoti; e) avariya-texnikani ta’mirlash; j) panada va qochoqlar maskanida xizmat ko‘rsatish; z) transportda xizmat ko‘rsatish; i) moddiy ta’minot va boshqalar vazifalar. Bularga maxsus topshiriqlarni bajarish vazifalari topshiriladi. Yuqoridagi xizmatlarga F.M. boshliq etib, bo‘lim, tsex, smena boshliqlari boshlig‘i tomonidan tayinlanadi. Yuqorida ta’kidlangan fuqarolar muhofazasining xizmatli tizimlaridan tashqari texnika va transport vositalariga maxsus qayta ishlov berishda FMning bir qator xizmatli qismlari keng ishlarni tashkil etadi. Jumladan, FM laboratoriyalari radioaktiv va zaharli moddalarni aniqlash uchun radiometrik va kimyoviy taxlil ishlarini olib boradi. Ular asosan korxona yoki tashkilotlarning laboratoriyalari tarkibida tashkil etilib, unga mutaxassislar jalb qilinadi va kerakli asbob uskunalar bilan jihozlanadi. Radioaktiv moddalar va biologik vositalar bilan zaharlangan odamlarni to‘liq sanitar qayta ishlovdan o‘tkazish uchun yuvinish maskanlari tashkil etiladi. Bu maskanlar asosan hammom va dushxonalar asosida tashkil etilib, ular oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Bu maskanlarda kiyim-kechaklar, poyafzal va shaxsiy saqlovchi vositalarni dezaktivatsiya qiluvchi maydonchalar tayyorlanib jihozlanadi. Bir yuvinish maskani bir soatda 80 odamni qayta ishlovdan o‘tkazadi. Kiyim-kechak, poyafzal shaxsiy saqlovchi vositalarni degazatsiya, dezaktivatsiya va dezinfektsiya qilish uchun kiyim-kechaklarni zararsizlantiruvchi maskanlar tashkil etiladi. Bular asosan hammom va kiyim-

kechaklarni yuvuvchi maskanlar tarkibida tashkil etiladi. Bunday maskanlar 1 soat ichida 50-100 kg kiyim-kechaklarni qayta ishlash quvvatiga ega. Transport vositalarni degazatsiya, dezinfektsiya va dezaktivatsiya qilish uchun esa zararsizlantirish shohobchalari tashkil etiladi. Bu zararsizlatirish shohobchalari asosan transportlarni yuvuvchi qismlari tarkibida tashkil etilib, ular 1 soat mobayinida 4-5 ta yuk avtomashinalarini zararsizlantirish imkoniyatiga ega. Demak favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishda asosiy rolni favqulodda vaziyatlar davlat tizimi (FVDT) kuch va vositalari o‘ynaydi. FVDT kuchlariga quyidagilar kiradi: 1. fuqarolar muhofazasi qo‘shinlari; 2. xududiy va ob’ektlarning harbiylashmagan umumiy va maxsus maqsadli tizimlari; 3. mahalliy hokimiyat organlarining (viloyat, shahar va tumanlar) FVVning qutqaruvchi komandalarining tizimlari; 4. FVVga to‘g‘ridan to‘g‘ri hamda tezkor bo‘ysunuvchi Respublika iqtisoslashtirilgan tizimlari; 5. vazirliklar va idoralarning harbiylashtirilgan hamda professionalixtisoslashtirilgan avariya-qutqaruv va avariya-tiklash bo‘linmalari; 6. ob’ektlarning ixtisoslashtirilgan tizimlari; 7. «Qizil yarim oy» hamda «Qizil xoj» jamiyati ko‘ngilli otryadlar; 8. «Vatanparvar» mudofaaga ko‘maklashuvchi tashkiloti. Bularning tarkibida Respublikamiz bo‘yicha «Najodkor» (RQQM) - Respublika qidiruv-qutqaruv markazi, hamda (SQXT) -suvdan qutqarish xizmati tizimlari tuzilgan bo‘lib, respublikamiz miqyosida bo‘ladigan xar qanday FV fuqarolarni qutqarish vazifalarini bajaradilar.

ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O‘zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, T., O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda, T., O‘zbekiston, 1999. 4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Aholini va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”, 20.08.1999. 5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”, 6. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”, 31.08.2000. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”, 4.03.1996. 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to‘g‘risida”, 23.12.1997, № 558. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida”, 7.10.1998. № 427. 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Texnogen – tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida”, 27.10.1998, № 455. 11. M.Tojiev, I.Ne’matov, M.Ilxomov “Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi” darsligi, T., 2002. 12. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni: “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”, 6.05.1993. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Ishlab chiqa- rishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligini boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi” nizom 6.06.1997, № 286.

O'xshashlar

Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi

Fuqarolar muhofazasi

Favqulodda vaziyatlarda 1-tibbiy yordam

Favqulodda vaziyatlar bo’yicha komissiyalar. Favqulodda vaziyatlarda ishlarni tashkil qilish

Favqulodda vaziyatlar (FV) to’g’risida umumiy tushuncha. Favqulodda vaziyatlarda aholi