Don o‘rim-yig‘im mashinalari - Transport - Referatlar

Don o‘rim-yig‘im mashinalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2955.314453125 KB

Ko'chirib olish

Don o‘rim-yig‘im mashinalari Reja: 1. Don kombaynlarining turlari 2. O‘rib-yig‘ib olingan donni qayta ishlash

1. DON KOMBAYNLARINING TURLARI Donli ekinlarni o‘rib-yig‘ib olish qishloq xo‘jaligidagi muhim ishlardan hisoblanadi. Hosilni yig‘ib-terib olishda mashina va mexanizmlardan keng foydalanish, mashinani tanlash, rostlash ishlari o‘simliklarning turiga, holatiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Don ekinlarini o‘rish mashinalari yaratilganda o‘simlikning agrobiologik xossalari, o‘simlikning yangi navlari yetishtirilayotganda esa ularning mashina terimiga moslasha olishi hisobga olinadi. Ekinlarning bir tekis rivojlanmasligi oqibatida donlarning absolut og‘irligi, namligi, o‘lchamlari, o‘simlik bilan ishlash kuchi turlicha bo‘ladi. Donni o‘simlikdan ajratuvchi kuch qiymati o‘zgarib turadi. Bu kuchning maksimumi minimumidan 10—20 marta katta. Bunday farq yig‘im-terim ishlarining boshida ko‘proq, oxirida esa kamroq bo‘ladi. O‘simlik bilan yaxshi ilashmagan donlar kichik zarb bilan urilgandayoq to‘kilib ketadi. Tup bilan qattiq ilashgan donni tupdan ajratish uchun katta kuch talab qilinadi. Yig‘im-terim oldidan bug‘doyzorlarni begona o‘tlardan tozalash don o‘rish mashinalaridan samarali foydalanishning muhim shartlaridan biridir. Qishloq xo‘jaligida ob-havo haroratlariga, donli ekinlarning navi va holatiga qarab, hosilni yig‘ishning bir fazali (kombaynda bir yo‘la o‘rib, yanchib) va ikki fazali usullari qo‘llaniladi. Birinchi holda pishib yetilgan don kombayn yordamida yig‘ib-terib olinadi. Ikkinchi holda pishib yetilmagan don hosili o‘rib, dalaga qator uyumlab ketiladi, bir necha kundan keyin esa yig‘ilib, don boshoqlaridan ajratib olinadi (yanchiladi). Donni ikki fazali usul bilan o‘rish bir fazali o‘rishga qaraganda 5—8 kun oldin boshlanadi. Poyalarni qirqish balandligi ekishning bo‘yiga qarab 12—25 sm tanlanadi. Bug‘doy uyumlarida to‘kiladigan don miqdori 0,5% dan, yotib qolgan g‘alla dalalarida esa 1,5% dan oshmasligi kerak.G‘allani o‘rib, qator uyumlash uchun ÆÐÑ-4,9A, ÆÂÍ7, ÆÂÍ-6, ÆÂÍ-6-12, ÆÂ-15, ÆÍÓ-4,0, ÆÁÀ-3,5A mashinalari ishlatiladi. Donli ekinlar hosilini bir yo‘la kombaynda o‘rib-yanchish uchun ÑK-6 „Kolos“, ÑK-5 „Niva“, ÑKÄ-

„Sibiryak“ va CK-4A g‘alla yig‘ish kombaynlari ishlatiladi. Makkajo‘xori qanday maqsadlarda foydalanilishiga qarab har xil usulda: so‘ta va poyasini bir vaqtda maydalab, so‘talarini poyadan ajratib yoki poyasini maydalab, donini uqalab yig‘ib olinadi. Yoppasiga, qatorlab va kvadrat-uyalab ekilgan makkajo‘xorini siloslash uchun o‘rib olishda 14,30 va 40 kN (1,4; 3 va 4 TÊ) klassidagi traktorlar bilan agregatlanadigan KÑ-2,6 va KÑ-1,8 „Vixr“ silos yig‘ish kombaynlaridan foydalanish mumkin, KÑÑ2,6 silos yig‘ish kombayni T-150 va T-150K traktorlari bilan agregatlanadi. Bu agregatlar oshirilgan — 3,3 m/s (soatiga 12 km) tezlikda ishlaydi va yuqori ish unumdorligini ta’minlaydi. Qator oralari 70 va 90 sm dan qilib ekilgan makkajo‘xorini to‘liq yetilganda don uchun yig‘ishda so‘talarni bargidan tozalash, barg-poya massasini maydalash, siloslash uchun sutli-dumbul va dumbulligida so‘talarini ajratib olib yoki ajratmasdan bir yo‘la poya hamda bargi bilan maydalab yig‘ib olishda tozalash apparati bo‘lgan ikki qatorli pritsepli va T-150, T-150K traktorlarga agregatlanadigan „Xersones-7“ KOÏ-1,4B kombayn ishlatiladi. Kombaynni 2,22 m/s (soatiga 8 km) dan katta tezlikda makkajo‘xori qatorlari oralab oson boshqarish uchun u harakat yo‘lini avtomatik korrektirovka qiladigan mexanizm bilan ta’minlangan. „Xersones-7“ KOÏ-1,4B kombayni 14 va 30 kN klassdagi traktorlar bilan ham agregatlanishi mumkin. Donli ekinlar hosilini bir yo‘la kombaynda o‘rib-yanchish uchun ÑK-6 „Kolos“, ÑK-5 „Niva“. ÑKÄ „Sibiryak“ va ÑK-1A g‘alla yig‘ish kombaynlari ishlatiladi. Kombaynlarning tuzilishi va ishlash prinsiði asosan bir xil. Bir-biridan faqat o‘lchamlari, molotilkaning unumdorligi va agregatning ayrim qismlarining tuzilishi bilan farq qiladi. ÑK-6 „Kolos“ kombayini unumli ishlaydi. Uning ish unumi 6—8 kg/s gacha boradi. G‘alla hosildorligining uzluksiz ortib borishi munosabati bilan kelgusida kombaynlarning ish unumini 10—12 kg/s gacha yetkazish mo‘ljallanadi.

„Kolos“ kombayni o‘rgich, yanchish apparati, yurish qismi, gidravlik tizim, kabina va boshqa mexanizmlardan tuzilgan. Kombaynga gidravlik taxlagich, somonni maydalash va yig‘ish uchun moslama va somonni uyumlarga yig‘ish uchun qo‘llanila- 7 — M.Melibayev digan moslamalarni o‘rnatish mumkin. Kombaynda yanchish apparatini yuklashni avtomatik boshqarish tizimi, barabanning aylanish chastotasi yurish tezligini ko‘rsatuvchi asboblar, va yorug‘lik signallari bor. „Kolos“ kombayni uch xil ko‘rinishga ega. Ular bir-biridan yanchish barabanlarining tuzilishi bilan farq qiladi. a) CK-6 kombaynida bitta savag‘ichli yanchish barabani bor bo‘lib, kombayn normal namlik sharoitida ishlatiladi; b) CK-6-II kombaynida ikkita savag‘ichli yanchish barabani bor bo‘lib, yuqori namlik sharoitida ishlatiladi. v) CKÏÐ-6 kombaynida bitta shtiftli va bitta savag‘ichli barabanlar bor bo‘lib, asosan qiyin yanchiladigan sholi hosilini yig‘ish uchun ishlatiladi. Somon va mayda qiðiqlarni yig‘ish uchun agregatga gidravlik boshqariladigan g‘aramlagich tirkaladi. „KEYS Korporeyshn“ kompaniyasining 2344 va 2366 donli ekinlarni o‘rish- yig‘ish kombayni boshoqli, dukkakli ekinlar va boshqa turdagi o‘simliklarning urug‘larini yig‘ib olishga mo‘ljallangan. Kombayn qirquvchi va uzatuvchi, yanchuvchi va ajratuvchi, don tozalovchi, don yig‘uvchi va tarqatuvchi qismlardan tashkil topgan. Kombaynga qamrov kengligi 4 yoki 6 m bo‘lgan xeder (o‘rish va uzatish qismi) o‘rnatilishi mumkin. O‘rish va uzatish qismi quyidagi asosiy ishchi organlardan tashkil topgan: segment-barmoqli o‘rish organi, motovilo, shnek, striðper va qiya transportyordan iborat. O‘rish va uzatish qismiga ikki tiðdagi, boshoqli ekinlarga— plankali va yotib qolgan yoki o‘ralib ketadigan qishloq xo‘jalik ekinlariga—universal motovilolar

o‘rnatilishi mumkin. Motoviloni sozlash tezlik, balandlik va bo‘ylama holatni o‘zgartirish bilan amalga oshiriladi. Universal motovilolar uchun barmoq qadamlarini ham sozlash kerak. Kombaynlar barmoqlarining qadami 38,1 mm va 76,2 mm bo‘lgan o‘rish apparati bilan jihozlanishi mumkin. Sholi va dukkakli ekinlar uchun 38,1 mm li, mayda donli ekinlar, kungaboqar va sorgo uchun 76,2 mm li pichoqlar tizimi tavsiya qilinadi. Kombaynda yanchish va ajratish rotor korpusida amalga oshadi. O‘rilgan material uzatish mexanizmidan rotor qanotlariga uzatiladi. Yanchish va ajratishni rotor va barabanosti panjaralari bajaradi. Rotor donli boshoqlarni yanchadi, boshoqdan ajralgan don barabanosti panjaralarining teshiklaridan o‘z og‘irligi bilan pastga tushib ketadi. Barabanosti panjaralari uchta seksiyadan iborat. Panjaralarning uchta bo‘lishidan quyidagi maqsadlar ko‘zlangan. Birinchidan, materialni to‘la yanchilguncha ushlab turishi, ikkinchidan, tozalash qismiga uzatiladigan donni to‘la ajrashi uchun yetarli hajmga ega bo‘lishi kerak. Materialni rotor korpusidan o‘tishi transportyor kuraklari bilan nazorat qilinadi, kuraklarni vertikal holga keltirish o‘rilgan materialni spiral bo‘yicha qo‘shimcha harakat qilishiga, yanchish va ajratish sifatini oshirishga imkon beradi. „Keys“ kombaynlarida egovsimon va elak brusli hamda maxsus rotorlar qo‘llanishi mumkin. Don va makkajo‘xori yig‘adigan kombaynlar barabanosti panjarasi, elak panjaralar ustida egovsimon brusli rotorlar qo‘llaniladi. Egri va to‘g‘ri egovsimon bruslarni oziq-ovqat uchun ishlatiladigan donli ekinlarni yig‘ishda ishlatgan ma’qul, chunki bunday rotorlarda donning sinishi juda kam. Elak bruslar oldingi qismidan tez yeyiladi va ishlash muddatini uzaytirish uchun uni aylantirib qo‘yish mumkin. Kombaynda don tozalash to‘pon va boshmoqli elaklarda amalga oshadi. To‘pon va boshqa aralashmalar havo yordamida yuqoriga ko‘tariladi va kombaynning orqa qismiga o‘tkazib yuboriladi.

Don tozalash sifatini sozlashda tozalash ventilatorining aylanishlar sonini, to‘pon va boshmoq panjaralarining o‘lchamlarini sozlashdan iborat. Qattiq shamol donni to‘ponga qo‘shib uchirib ketishi mumkin, panjaralarning o‘lchamini kichik bo‘lishi, donni elanmay qolishiga, katta bo‘lishi esa, to‘ponni donga qo‘shilib ketishiga sabab bo‘ladi. Donni elash uchun taroqsimon shakldagi turli o‘lchamlarga ega bo‘lgan to‘pon panjaralari ishlatiladi. Kombaynning oxirgi vazifasi tozalangan donni bunkerga yig‘ish va o‘simlik qoldiqlarini chiqarib tashlashdan iborat. Tozalangan don shnek yordamida don bunkeriga uzatiladi, o‘simlik qoldiqlari esa, rotorning oxirgi qismidan tushirish biteri yordamida somon sochgichga uzatiladi. Somon qirqqich o‘simlik qoldiqlarini yerga ishlov berishda xalaqit bermaydigan o‘lchamgacha maydalaydi. Somon qirqqich tushirish biterining o‘rniga o‘rnatilgan. Somon sochgichning plankalari bir necha holatlarga sozlanishi mumkin, sozlash o‘simlik qoldiqlarini dalada qanday taqsimlash kerakligiga qarab amalga oshiriladi. 2. O‘RIB-YIG‘IB OLINGAN DONNI QAYTA ISHLASH Yig‘ib olingan donga ishlov berish donni tozalash va saralash, quritish, saqlash, ortish-bo‘shatish hamda tashish ishlarini o‘z ichiga oladi. Hosilni donli qismida asosiy ekin donidan tashqari, begona o‘simliklarni urug‘lari, urib tushirilgan boshoqlar, poxol uzuqlari, somon, boshqa madaniy ekinlarning urug‘lari, maydalangan don bo‘ladi. Bu aralashmalar urug‘lik materiallarining ham, oziqabop donning ham sifatini yomonlashtiradi, uni saqlashni qiyinlashtiradi, ko‘p hollarda begona o‘tlar urug‘lari, poya bo‘laklari va boshqa qismlarining namligi madaniy ekinlar namligidan 30-35% yuqori bo‘ladi. Urug‘lik materiallarini o‘z vaqtida va to‘liq tozalamaslik uning namligi ortishiga, o‘z-o‘zidan yonib ketishiga, mog‘or

bosishiga, muzlashiga olib keladi, urug‘ni ekish va iste’mol qilish sifatlarini pasaytiradi. Saralash vaqtida vazifasiga qarab donni navlarga, ya’ni ekiladigan, yanchiladigan, qayta ishlab krupa olinadigan navlarga ajaratish kerak. Urug‘ yirik va og‘ir bo‘lsa, hosil mo‘l hamda barqaror bo‘ladi. Bunday urug‘ yaxshi unuvchan, urug‘dan ko‘kargan ekinlar esa iqlim va tuproqni noqulay sharoitlariga, kasalliklar, zararkunandalarga chidamliroq bo‘ladi. Mamlakatimiz sanoati ish unumi 5, 10, 20 30—40 t/soat bo‘lgan statsionar don tozalash-quritish punkti agregati qurish uchun mashina hamda jihozlar kompleksini ishlab chiqaradi. ÇAÂ-20A, AÇÑ-30M, ÇAÂ-40 don tozalash agregatlari, KÇÑ10Ø, KÇÑ-20Á va KÇÑ-40 don tozalash-quritish komlekslari eng ko‘p tarqalgan. Bu punktlar kombaynlardan keltirilgan donli aralashmaga potok usulida ishlov berishiga, oziqabop don va urug‘lik materiallarini ikkinchi marta tozalashga mo‘ljallangan. Punktlar maxsus berk xonalarga joylashtiriladi. Ularga doimiy biriktirilgan xodim xizmat ko‘rsatadi. Mehnat to‘g‘ri tashkil qilinganda punktlarda butun sutka davomida donli aralashmaga ishlov berish, ish unumini oshirish, tannarxini donli aralashmaga ochiq õirmonlarda ishlov berishga qaraganda 1,5—2 marta kamaytirish mumkin. Kombaynlardan keltirilgan don xirmonda ish unumi 20 t/ soat bo‘lgan o‘ziyurar ÂÏ-20A aralashma tozalagichi bilan tozalanadi. Donni ikkinchi marta tozalash va uni ekiladigan hamda oziqabop navlarga ajratish ish unumi 4 t/soat bo‘lgan o‘ziyurar CM-4 urug‘ tozalash mashinasi bilan bajariladi. Yog‘ olinadigan ekinlar, dukkakli don ekinlari, o‘tlar va boshqa texnika ekinlarining urug‘lari universal OÂA-1,0 urug‘ tozalash mashinasi, CÌØ-0,4 magnit bilan urug‘ tozalash mashinasi, ÏÑÑ-2,5 pnevmatik saralash stoli yordamida tozalanadi va saralanadi.

Ish unumi, mos ravishda, 100 va 60 t/soat bo‘lgan ÇÏÑ100, ÇM-60 don yuklagichlari yordamida don transport vositalariga ortiladi, xirmonlarda qayta shopiriladi va uyumlanadi. Donni quritish uchun sanoatimizda ikki tiðdagi: ÑÇØ-8,0; ÑÇØ-16P shaxtali don quritgichlari va barabanli statsionar ÑÇÑÁ-4,0; ÑÇÑÁ-8,0 hamda ko‘chma ÑÇÏÁ-2,5 don quritgichlari ishlab chiqariladi. Quritgichlar markalaridagi raqamlar oziqabop don va bug‘doy namligini 20 dan 14% gacha kamaytirib quritishdagi bir soatlik ish unumini bildiradi. Shirkat va fermer xo‘jaliklarida don va dukkakli don ekinlari urug‘larini vaqtincha konservatsiya qilishda va sovuq havo bilan yoki elektr kaloriferda isitilgan havo bilan yaxshi sifatli qilib quritishda shamollatiladigan ÁÂ-12,5 hamda ÁÂ-25 bunkerlaridan foydalaniladi. Markalardagi raqamlar bug‘doy bunkerining tonnada ifodalangan sig‘imini bildiradi. Yig‘ib olingan donga ishlov berishga qo‘yiladigan agrotexnik talablar donning madaniyligiga, uning bundan keyin qanday maqsadda ishlatilishiga boqliq. Donni urug‘ uchun tayyorlashda urug‘larning tozaligi 98—99%, unuvchanligi 90—95%, buzilgan yoki yalang‘ochlangan urug‘lar miqdori 0,5—1,0%, urug‘larnig namligi rayonga qarab 14—17% bo‘lishi kerak. Oziqabop donni tayyorlashda begona aralashmalar miqdori bug‘doy va javdarda 5% dan, sholida 10% dan, boshqa don ekinlaridan 8% dan oshmasligi zarur. Donning namligi 16—19% dan oshmasligi lozim. Urug‘lik va oziqabop donning hidi va rangi normal bo‘lishi kerak. Donni omborda saqlashda zararkunandalardan himoya qilinadi.

G‘alla kombaynini umumiy tuzilishi. Har qanday g‘alla kombayni o‘rgich, yanchish apparati, somon elagich, don tozalagich, don bunkeri va somon to‘plagich kabi qismlardan iborat. G‘alla kombaynining texnologik ish jarayoni quyidagi tartibda bajariladi (31-rasm). Bo‘lgich 2 balandligi kombayn qamrov kengligiga teng keladigan g‘allani o‘rilmagan daladan o‘rgichga ajratib beradi. o‘rgich motovilosining 3 parraklari poyalarni to‘plab o‘rish apparati 1 ga engashtirib beradi. O‘rish apparati 1 ning segmentlari kesgan g‘alla poyalari o‘rgich tubiga tushadi. Shnek 4 o‘rilgan g‘allani kurakchalari yordamida ikki chetdan o‘rtaga surib to‘playdi va moslanuvchan transportyor 5 ga, transportyor esa qabul biteri 6 ga yetkazadi. Biter g‘allani yanchish apparatining barabani 7 bilan uning tagligi (deka) 25 orasidagi tirqishga uzatib beradi. Baraban g‘allani katta tezlikda tor tirqishdan siqilgan holda olibrasm. 31- G‘alla kombaynining sxemasi.

o‘tayotib, taglik ustida intensiv sidirib yanchadi. Natijada, donning 80—85 foizi boshoqlardan ajralib, taglik teshiklaridan aralashma holda o‘tib suruvchi taxta 24 ga tushadi. Yanchilgan somon don qoldiqlari bilan birgalikda baraban tagidan otilib chiqayotgan qaytaruvchi biter 11 ga uriladi, natijada, don qoldiqlarining bir qismi ajratib olinadi. Somon elagich 14 ning somonni silkitib orqa tomonga surishida don va boshoq qoldiqlarining qolgan qismi elanib ajraladi va pastga, transport taxtasiga tushadi. Tozalangan somon somon to‘plagichga 16 to‘planib zichlanadi. Transport taxtasining ilgarilama-qaytma harakati tufayli uning ustiga tushgan don aralashmasi g‘alvirlarga surib keltiriladi. Transport taxtasining taroqsimon qismi don va chorini ustki g‘alvir 19 sirtining birinchi yarmiga bir tekis taqsimlab tushiradi. Ustki 19 va 20 g‘alvirlar donni elash uchun tebranma harakat qilganda ustki g‘alvirning ko‘zlaridan don va mayda xas-cho‘plar pastga tushadi. Chorining yirigi ustki g‘alvirning uzaytirgichida qo‘shimcha elanadi va undan boshoqlar ajratib olinib pastga, boshoqlar shnegi 18 ga tushiriladi. Bu shnek boshoqlarini kombaynning chap chetiga surib, elevator (ko‘targich) 21 ga yo‘naltiradi. Elevator boshoqlarini qayta yanchish uchun qaytaruvchi biter 11 ning ustiga eltadi. Pastki va ustki g‘alvirlar ustidagi chorining yengil bo‘laklari pastdan yuqoriga ventilator 23 ning havo oqimi ta’sirida uchirilib, somon to‘plagichga yetkaziladi. Pastki g‘alvirdan tush- 1 1 a b 32- rasm. Tirakli o‘rish apparati. gan don elevator 12 yordamida don bunkeriga tushib, undan maxsus shnek 10 yordamida transport vositasiga ortiladi.

O‘rish apparatlari. O‘rish apparatlari tirakli va tiraksiz qirqish prinsiðiga asoslangan. Tirakli o‘rish apparatlarida poya qo‘zg‘almas barmoq tig‘i 1 bilan qo‘zg‘aluvchan segment tig‘i 2 orasida siqilib, oddiy qaychi qirqqandagidek kesiladi. Kombayn o‘rgichlarida segment-barmoqli (32- a rasm) va ikki segmentli (32- b rasm) o‘rish apparatlaridan foydalaniladi. Segment-barmoqli o‘rish apparatlari ish jarayonida tiraksiz o‘rish apparatlariga qaraganda o‘simlik poyalarini maydalab yuborib isrof qilmaydi hamda kam quvvat sarflaydi. Lekin segmentning ilgarilama-qaytma harakatidagi inersiya kuchining o‘zgaruvchanligi tufayli o‘rish mashinalarining tezligini oshirish imkoniyati kamayadi. Ikki segmentli apparatlar bir tomonga yotib qolgan yoki ayqash bo‘lib qolgan sholi va dukkakli ekinlarni o‘rishda qo‘llaniladi. Bu apparatlarning faqat pastki yoki ham pastki, ham ustki segmentlari qo‘zg‘aluvchan (bir-biriga qaramaqarshi harakatlanadi) bo‘lishi mumkin. Ikkala segmentni ham harakatlantirilganda har bir segment o‘rgan maydon bir segment bilan o‘rilgan maydonga qaraganda ikki marta kichik bo‘ladi. Shu sababli bunday apparatlar o‘rnatilgan o‘rgichlarni yuqori tezlikda ham ishlatish mumkin. Segment-barmoqli apparat turlari. Segment-barmoqli o‘rish apparatlari quyidagi geometrik va kinematik parametrlar bilan tavsiflanadi: segmentlar oralig‘i—t, barmoqlar oralig‘i—t 0 , segmentning qatnash yo‘li s (segmentning siljish yo‘li). Ushbu ko‘rsatkichlarga bog‘langan holda segmenti bir qatnashda bir joy- t s

33- rasm. Segment-barmoqli o‘rish apparatining turlari. dagi ekinni baland o‘radigan apparatning tavsifi quyidagicha (33 a rasm): t = t 0 = s . (5,1) G‘alla, texnik ekinlar va o‘tlarni o‘radigan mashina yoki o‘rgichlarda s = 76,2 mm; makkajo‘xori, kungaboqar va boshqa yo‘g‘on poyali ekinlarni o‘radigan o‘rgichlar uchun s = 90 mm. Segmenti bir qatnashda ikki joydagi ekinni baland o‘radigan apparat tavsifi quyidagicha: 2 t =2 t 0 = s , (5,2) bu yerda: s = 152,4 mm yoki 101,6 mm. Baland o‘radigan o‘rish apparatining tuzilishi sodda, kam quvvat sarflaydigan, ishlashga chidamli, ammo o‘rish balandligi katta bo‘lgani uchun poyaning ko‘p qismi pastda qoladi. Bunday apparat bilan oziqabop o‘tlarni o‘rish maqsadga

muvofiq emas. Shuning uchun ham baland o‘radigan apparatlar don ekinlarini o‘rishda ishlatiladigan o‘rgichlarga o‘rnatiladi. Past o‘radigan apparatlarning tavsifi quyidagicha: t = 2 t 0 = s, bu yerda: s = 76,2 mm yoki 101,6 mm. O‘rilmasdan qoladigan ang‘iz qismining balandligini kamaytirish maqsadida oziqabop ekinlarni yig‘ib olishga mo‘ljallangan o‘rish mashinalariga (kosilkalar) past o‘radigan apparatlar o‘rnatiladi. O‘rtacha balandlikda o‘radigan o‘rish apparati kam tarqalgan bo‘lib, uning tavsifi quyidagicha (33- d rasm): t = kt 0 = s , bu yerda: s = 76,2 mm yoki 101,6 mm; k —proporsionallik koeffitsiyenti, 1,2 < k < 1,4. Aksial-rotorli kombaynlar Kombayn tuzilishi. Kombayn o‘rgich (xeder), yanchish apparti, tozalash qismi, motor va boshqaruv organlaridan iborat (34-rasm). Kombayn o‘rgichi 1 , segment-boshqaruv o‘rish apparati 2 , universal motovilo 3 , o‘rilgan poyalarni o‘rtaga to‘playdigan shnek 4 lardan tuzilgan. Bu qismlarning tuzilishi, ishi va sozlanishi boshqa kombaynlardan farq qilmaganligi sababli, qayta bayon qilinmasdan, faqat quyidagi ayrim xususiyatlari yoritiladi, xolos. Odatda, bu turdagi kombaynlarning o‘rish apparati o‘rgich brusiga bikir o‘rnatilib, yerning notekisligiga moslasha olmaydi. Bunday apparat past bo‘yli ekin o‘rimida hosilning 8—10 foizining yerga to‘kilishiga sabab bo‘ladi. Mazkur kombaynga buyurtma qilinsa, moslanuvchan (kopirlovchi) o‘rish apparati o‘rnatilib,

g‘allani pastroqdan o‘rishga erishiladi. Segmentlar qadami va qatnash yo‘li aslida 3 duym (76,2 mm) qabul qilingan, ammo ayrim ekinlar, masalan, sholi uchun qatnash yo‘li 1,5 duym (38,1 mm) bo‘lgan segmentlar buyurtma qilinishi mumkin. O‘rgich shnegi sharoitga qarab to‘rt xil tezlikda aylanishi va o‘rgich tubiga nisbatan 12,7—25 mm tirqish bilan o‘rnatilishi mumkin. Pnevmoakkumulator o‘rgichni ko‘tarib tushirishda keskin silkinmasligini ta’minlaydi. Yanchish apparatini muhofaza qilish maqsadida o‘rgich tosh tutgich bilan jihozlangan. „Keys“ kombaynlarining yanchish apparati aksial-rotorli bo‘lib, u ilgari keng tarqagan shtiftli yoki savag‘ichli baraban o‘rnatilgan apparatdan tubdan farq qiladi. Aksial-rotorli yanchish apparatining asosi o‘ta uzun (deyarli 3,0 m) rotor (baraban) 3 va kiydirilgan qo‘zg‘almas qobiqdan 2 iborat (35-rasm). Rotor 3 val 6rasm. 34- Aksial-rotorli kombayn texnologik ish jarayonining sxemasi.

ga o‘rnatilgan shkiv 10 yordamida ikkita tayanch podshiðniklar 8 da aylanib turadi. O‘rgichning qiya transportyori keltirilgan g‘allani ichkariga tortib kiritish uchun rotorning bosh qismiga vintsimon kurakcha 1 o‘rnatilgan. Rotorning birinchi yarmi g‘allani yanchishga mo‘ljallanganligi sababli, uning sirtiga turli shakldagi savag‘ichlar 4 (mayda yoki yirik tishli, egovsimon uchun, vintsimon bukilgan yoki to‘g‘ri bruslar). Savag‘ichlar rotor sirtiga chap yo‘nalishdagi vint chiziq bo‘ylab joylashtirilib, ular g‘allani rotorning oxirigi uzluksiz siljitib turadi. Rotorning ikkinchi yarim somon elagich vazifasini bajaradi, shu sababli, u yerga savag‘ichlar o‘rniga somon 1 2 3 4 5 6 7 8 10 9 35- rasm. Aksial-rotorli yanchish apparatining sxemasi. titgich 7 lar o‘rnatilib, qobig‘i somonni elash uchun uch seksiyali g‘alvirsimon sirt ko‘rinishida tayyorlangan. Kombaynning tozalash qismiga me’yoridan ortiq maydalangan somon va qiðiqlar tushmasligi uchun ayrim seksiyalar teshiksiz o‘rnatilishi mumkin. Boshoqlardan donni ajratib teshiksiz ajratib olish jarayonini kuchaytirish maqsadida, rotor qobig‘ining ichki sirtiga yo‘nalishidagi vint chiziqlari bo‘ylab qo‘zg‘almas „qovurg‘a“ 5 lar o‘rnatilgan. Yanchilayotgan g‘alladan donni ajratib olish uchun qobiq birinchi yarmining pastki bo‘lagi yirik g‘alvir shaklda, uning tubi (rotor tagligi, deka) esa chiviqli panjara 10 ko‘rinishida tayyorlangan. Chiviqli panjara ustidagi brus (planka)lar donni yanchib ajratadi. Rotor tagligi ketma-ket joylashgan uchta bo‘lak (seksiya)dan iborat. Taglik bir tekis yuklanishi uchun

ba’zan uning panjarasimon qismining ayrim joylarini brus (plastina)lar bilan yopib qo‘yish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Qiyin yanchiladigan g‘allaga ishlov berishda, taglik panjarasi chiviqlari ustidagi bruslar o‘rtasiga qo‘shimcha brus o‘rnatilishi mumkin. Qobiq ikkinchi bo‘lagining yarmidan ortiqroq qismida darchalar 9 mavjud. Rotor bilan uning tagligi orasidagi tirqishni kombaynchi elektr vositasi yordamida o‘zgartirishi mumkin. Ammo tirqish rotorga ekssentrik, ya’ni poyalar kiritilayotgan tomonidan kengroq, chiqayotgan tomonida kengroq, chiqayotgan tomonida torroq o‘rnatiladi. Rotor qobig‘idan chiqayotgan somon buyurtmachi xohishi bo‘yicha firma tomonidan o‘rnatiladigan somon to‘plagich yoki uni maydalab yerga sochib ketadigan moslama tasvirlangan maydalagich va somon sochgich bilan ta’minlanishi mumkin. Kombaynning tozalash qismi ustki (chori), pastki (don) g‘alvirlar va ularning tagiga kuchli havo boradigan diametral ventilatorlardan tashkil topgan. Ishlash prinsiði oddiy kombaynlarnikidan deyarli farq qilmaydi . Tozalangan donni don elevatori bunkeriga, chala yanchilgan boshoqlarni takror yanchish uchun boshoq elevatori orqali rotor ustiga yetkazadi. Kombaynning texnologik ish jarayoni quyidagicha bajariladi. Motovilo parragi poyalar to‘plamini o‘rish apparatiga engashtirib keltiriladi va qirqish vaqtida ularni suyab turadi. Keyin shu parrakning o‘zi o‘rilgan poyalarni o‘rgich tubiga yetkazadi. O‘rgich shnegi chetdagi poyalarni o‘rtaga to‘plab, ularni qiya transportyordagi moslama poyalar bilan aralashib kelayotgan toshlarni ajratib olib qoladi. Transportyor uzatayotgan g‘allani rotorning uchidagi vintsimon kurakchalar qobiq ichiga tortib ketadi va rotor bilan panjarasimon taglik orasidagi tirqishga siljitadi. Aylanayotgan rotor tishlari g‘allani panjarasimon taglikning ko‘p qirrali yuzasi bo‘ylab katta tezlik bilan sudrab o‘tadi. Taglik tirqishidan chiqqan g‘alla rotor tishlari joylashgan vintga teskari yo‘nalishda „qovurg‘a“lar o‘rnatilgan bo‘lib, ularga boshoq zarb bilan urilganida, donning ajralib chiqishi kuchayadi. Shu bilan birga yanchilayotgan g‘allaning qobiq bo‘ylab siljishi sekinlashib donni

to‘liq ajaratib olishga imkon tug‘iladi. Tishlar ta’sirida yanchilayotgan massa rotor bilan birgalikda qobiq ichida bir necha marta (taxminan 2,5—3,0) aylanib takroran panjarasimon taglik ustidan sudrab o‘tilgani uchun yanchilayotgan g‘allaga mazkur apparatning ta’sir yo‘li va vaqti oddiy apparatlarga nisbatan bir necha marta (6—7) ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun rotorning zarb berish tezligini minimal, baraban va taglik orasidagi tirqishni esa maksimal o‘rnatib, donlarni shikastlantirmasdan boshoqlardan to‘liq ajratib olish mumkin. Yanchilayotgan g‘alla rotor barabanining birinchi yarmidan o‘tgandayoq, ulardagi don boshoqdan deyarli to‘liq ajaralib ulguradi. Shu sababli, rotorning ikkinchi yarmida yanchish o‘rniga somon elanadi, don va boshoq qoldiqlari ajratib olinadi. Rotor va qobiq oralig‘idan maydalanib chiqayotgan somon, buyurtmachining xohishiga qarab maydalanib yerga sochilishi yoki somon to‘plagichda yig‘iladigan qilib tayyorlanishi mumkin. Qobiqdagi teshiklardan pastga tushgan don va mayda aralashmalarni shnek tozalash qismiga, uning ustki g‘alviriga yetkazib beradi. Tebranibtitranib harakatlanayotgan bu g‘alvir ko‘zlaridan toza don bilan birgalikda mayda aralashmalar pastki (don) g‘alvirga tushadi va elanadi. G‘alvirlar tagidan yuqoriga tomon uzluksiz berilayotgan kuchli havo oqimi yengil va puch aralashmalarni orqa tomonga uchirib donni tozalaydi. Tozalangan don pastki g‘alvir ko‘zlaridan o‘tib, don shnegiga to‘planib tushadi. Shnek esa uni don elevatoriga, so‘ngra bunkerga eltadi. G‘alvir ko‘zlaridan o‘ta olmagan yirik va og‘ir boshoqlar ustki g‘alvir uzaytirgichidan boshoq shnegiga, so‘ng boshoq elevatori yordamida takroriy yanchish uchun rotor ustiga tashlanadi. Qismlarni ishga sozlash maxsus elektr yoki gidravlik vositalar yordamida amalga oshiriladi. Ayrim sozlanishlar qo‘lda bajarilishi mumkin. „Keys“ kombayni qismlarini tayinlangan rejimda minimal nobudgarchilikka yo‘l qo‘yib ishlashini ta’minlash uchun xizmat qiladigan kompyuterni sharoitga moslangan ish dasturiga sozlab kalibrlash lozim. Buning uchun motor tirsakli valining joiz bo‘lgan minimal aylanish tezligining n j miqdori tayinlanadi. Biror sababga ko‘ra motor valining tezligi kamayib, avval kiritilib qo‘yilgan n j pog‘onasigacha tushsa, kabinadagi operatorga signal beriladi.

Motorning joiz minimal ishchi tezligini n j tayinlashda, albatta, yanchilayotgan g‘allaning xossalarini e’tiborga olish kerak. Agar o‘rilayotgan poyalarning kesishga qarshiligi katta yoki qiyin yanchiluvchi g‘allaga ishlov berilayotgan bo‘lsa, n j nisbatan katta, ya’ni 2250—2300 ayl/min tayinlangani ma’qul bo‘ladi. Chunki, motor valining tezligi 20—25 foizga kamaysa, o‘rish apparati segmentlarining tezligi ham 20—25 foizga kamayib, qiyin kesiladigan (sholi) poyalarini toza kesolmasdan „chaynab“ ketadi, ya’ni poyani ildizidan to‘liq uzib ajratmaydigan va boshoq yerda qolib ketadi. Bundan tashqari, n j kam qo‘yilsa, yanchish apparatining rotori va don tozalash qismidagi g‘alvirlarning ishi ham sustlashib, nobudgarchilik ortib ketishi mumkin. Agar o‘rilayotgan poyalarning kesishga qarshiligi kam bo‘lsa yoki g‘alla oson yanchiluvchi bo‘lsa, n j = 1900— 2000 ayl/min tayinlanadi. Kompyuterni kalibrlash davomida yanchilayotgan mahsulotning xossalariga moslab rotor uchun o‘rnatilgan ratsional tezlik kamayishining joiz bo‘lgan chegarasi (75—95 foiz orasida) tayinlanadi. Bu ko‘rsatkichni tayinlashda ham g‘allaning yanchiluvchanligini e’tiborga olish kerak. Masalan, yanchish apparatiga g‘alla bilan begona ko‘k o‘tlar ko‘p miqdorda tushib, deka tiqila boshlasa, rotor tezligi kamayib, chala yanchish ortib ketadi. Qiyin yanchiluvchan g‘alla uchun tezlikning kamayish chegarasini 85— 90 foiz, oson yanchiluvchan don uchun 75— 80 foiz qo‘yish ma’qul. Kombayn old g‘ildiraklarining aylanish radiusini r ay kompyuterga kiritishda ham mahalliy sharoitlarni e’tiborga olish kerak. Kompyuter g‘ildirakning aylanish sonini uzluksiz sanab, uning bir aylanishida bosib o‘tiladigan yo‘lini s = 2 p r yu aniqlab turadi, s ni o‘rgichning ishchi qamrov kengligi b i ga ko‘paytirib, o‘rilgan maydon gektarini hisoblaydi. G‘ildirakning eskirgani, daladagi tuproqning zichligi, yer yuzasining mikrorelyefiga r ay bir muncha o‘zgaradi. Natijada, gektar hisoblagich adashib, noto‘g‘ri ma’lumot beradi. Demak, r ay ni, muayyan sharoit uchun aniqlab, keyin kompyuterga kiritish kerak. O‘rgich ishchi qamrov kengligini b i kompyuterga to‘g‘ri kiritish ham ahamiyatga egadir. Kombaynni dala bo‘ylab yuritishda o‘rgich chap chetining D b

= 20—30 sm qismini ilgari o‘rilgan poyalar ang‘izi ustidan yuritiladi. D b kattaroq (40 sm) qo‘yiladi. O‘rgich joiz hisoblangan balandlikka h j ko‘tarilganda gektar hisoblagich o‘z ishini to‘xtatadi. h j daladagi poyalarning balandligi h p va poyalarning yotib qolish darajasiga qarab tayinlangan o‘rish balandligiga h o‘ moslanib belgilanadi. Respublikamiz sharoitida o‘rish balandligi h o‘ £ 20 sm bo‘lishini e’tiborga olib, joiz hisoblangan balandlikni h j £ 30 sm o‘rnatish ma’quldir. Ammo poyalar h j +1 sm balandlikda o‘rilsa, gektar hisoblagich ishlamasdan qolishini unutmaslik kerak. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, „Keys“ kombaynini nobudgarchilikka yo‘l qo‘ymay ishlatish uchun uning kompyuterini mahalliy sharoitga moslab ishlatish lozim. Germaniyadagi „Klass“ firmasi „Dominator“ 202-218 „Mega“ g‘alla kombaynlarini don yanchishning ilg‘or texnologiyalarini bajaradigan qilib tayyorlash bo‘yicha dunyoga mashhur. „Dominator“ kombaynlarining tuzilishi va ish jarayoni barabanli kombaynlardan deyarli farq qilmaydi. „Klass“ firmasining kombaynlaridagi ayrim konstruktiv yechimlar ularni boshqa kombaynlarga nisbatan don nobudgarchiligiga kam yo‘l qo‘yishi va mexanizmlarining puxtali bo‘yicha ustun ekanligini ko‘rsatmoqda. Bu kombaynlarning har sekunddagi yanchish xususiyati „Keys“ kombaynlarinikidan 25—30 foizga kam bo‘lib, hosildorligi o‘rtacha bo‘lgan g‘allazorda ishlatishga mo‘ljallangan. „Dominator“ kombaynlaridagi yanchish barabanining 4 oldiga undan deyarli farq qilmaydigan diametrli tezlashtirish barabani o‘rnatilgan. Tezlashtirish barabani qiya transportyordan kelayotgan g‘allani qabul qilib, uni ezib, tezligini 30 —32 m/s. gacha oshiradi. Asosiy baraban boshqa kombaynlardagiga o‘xshab poyalarni ezib deformatsiyalash va tezligini ko‘paytirishga vaqt sarflamasdan, birdaniga yanchishni boshlaydi. Natijada, bevosita yanchish jarayonida dekaning ishchi yuzasi to‘liqroq ishlatiladi, yanchish esa uzoq davom ettirilib, don to‘liq ajaratib olinadi. Bundan tashqarii, qiyin yanchiladigan g‘allani to‘liq yanchishga erishish uchun ikkala baraban o‘rtasiga qo‘shimcha tishli segment o‘rnatish ko‘zda tutiladi.

Somon elagich klavishlarining zarbalari ta’sirida ayrim boshoqlar yerga uchib ketmasligi uchun xizmat qiladigan fartuk uzunligi elanayotgan g‘alla poyalarining yo‘g‘onligiga moslanib sozlanishi mumkin. Sharoitga qarab, elanayotgan poyalarning klavish bo‘ylab siljishini sekinlashtirib, ularga aralashgan don va boshoq qoldiqlarini to‘liqroq ajartib olish maqsadida klavishlarga to‘rt turdagi tegishli uzaytirgichlar o‘rnatish ham ko‘zda tutilgan. Qiya joylarda ishlayotgan kombaynning g‘alvirlarida don aralashmasini elashni ta’minlash uchun g‘alvirni gorizontal holatga keltirib turadigan avtomatik moslama o‘rnatilgan.

ADABIYOT 1. Iofinov S. A., Babenko E.P., Zuyev Y.A. Mashina-traktor parkidan foydalanishga oid spravochnik. T., „Mehnat“, 1988. 2. Shoumarova M., Abdullayev T. Qishloq xo‘jaligi mashinalari T., „O‘qituvchi“, 2002. 3. B.M.Tojiboyev. Chorvachilikni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish. T., „Mehnat“, 2002. 4. B.M. Tojiboyev, A.S.Sirojiddinov. Chorvachilik va chorvachilikni mexanizatsiyalashga oid ruscha-o‘zbekcha lug‘at. T., Uzgiðrozem, 1994. 5. Matchonov R.D., Usmonov A.S. Agrosanoat mashinalari. Ma’lumotnoma. T., „Yangi asr avlodi“, — 2002.

O'xshashlar

Paxta yig‘im-terim mashinalari

Oziqa g‘amlash uchun mashinalar

Urug‘ ekish mashinalari

Yuklash-tushirish va tashish mashinalari

Kartoshka kovlash va yig‘ish mashinalari