Чарм хом-ашёсининг тавсифи - To'qimachilik - Referatlar

Чарм хом-ашёсининг тавсифи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

693.5 KB

Ko'chirib olish

Чарм хом–ашёсининг тавсифи Режа: 1. Катта шохли мол терилари 2. От терилари. 3. Чўчқа терилари. 4. Қўй терилари. 5. Ёввойи қўштуёқлилар терилари

Уй ва ёввойи ҳайвонлар, тери ишлаб чиқариш учун яроқли бўлган, баъзи денгиз жониворлари ва рептилияларининг териси чарм хом ашёси дейилади. Ҳамма сут эмизувчиларнинг тери қоплами деярли умумий тузилиш схемасига эга. Аммо ҳар хил турдаги ҳайвонларнинг териси структураси, кимёвий таркиби, қалинлиги, массаси, терининг шакли, топографик қисмларнинг катталиги ва нисбати, жун қопламининг қалинлиги, узунлиги, ингичкалиги, ўрнашиш чуқурлиги ва соч сумкасининг ўсиш йўналиши билан фарқ қилади. Айнан бир турдаги ҳайвонлар терисининг структураси ва товар хоссаларидаги фарқ ирсий ва ҳаёт давридаги омилларга яъни зоти, келиб чиқиш ҳудуди, сақлаш ва озиқлантириш шароити, жинси, ёши ва молни сўйиш мавсумига боғлиқ бўлади. Шунинг учун хом ашё уюмларини саралашда зоти, боқиш шароити, ёши, сўйиш мавсуми ва тери зичлигини эътиборга олиб амалга ошириш тавсия этилади. Чапм хом ашёсининг асосий турларига катта шохли моллар, отлар, чўчқалар, эчки ва қўй терилари киритилади. Териларнинг сифати ва товар хоссалари, уларга ишлов бериш усули ва қайси мақсадда қўлланилишини белгилайди. Чарм хом ашёси ГОСТ -1134-73 бўйича синфланади. Ушбу стандартга мувофиқ чарм хом ашёси кичик, йирик ва чўчқа хом ашёсига бўлинади. Кичик хом ашёга киритилади: Массаси 10 кг гача бўлган катта шохли моллар бузоқчаларининг териси: барра бузоқ териси, эмадиган бузоқ териси (упука), бузоқ териси, той терилари: тойчоқнинг тақир териси, жунли тойчоқ териси, той териси (массаси 5-10 кг); эчки терилари: дашт ва даромадли эчки терилари, ёввойи эчки терилари; қўй терилари: рус ва дашт қўй терилари, бўталоқ териси (массаси 10 кг гача). Йирик хом ашёга киритилади: Катта шохли мол терилари, массаси 10 кг дан юқори (яримтери, новвос териси, ҳўкиз териси, буқа териси, сигир териси, қўтос териси, як териси), от ва туялар териси, массаси 10 кг дан

юқори (от терилари, олд тери, хаз, туя териси ), эшак, хачир, буғу, лос терилари, массаси 10 кг дан юқори. Чўчқа хом ашёсига киритилади: Чўчқа терилари, тўнғиз терилар, боровлар териси, хряклар териси, чўчқа крупонлари. Бундан ташқари чарм саноатида жайронлар, сайғоқлар, косуллар, шунингдек денгиз ҳайвонлари териларидан фойдаланилади. Катта шохли мол терилари Гистологик тузилиш хусусиятлари. Катта шохли мол терилари юқори мустаҳкамлиги, тери тўқимасининг зичлиги билан ажралиб туради, шунингдек улар қимматли товар-технологик хоссаларга эга. Буни уларни гистологик тузилишининг хусусиятлари изоҳлайди. Катта шохли моллар териси эпидермисининг қалинлиги жуда кичик бўлиб, бутун тери қалинлигининг 1-2% ни ташкил этади. Дерманинг ғуддали қавати анча зич, ҳар хил безлар (тер, ёғ) ва соч халтачалари билан нисбатан кам бўлинган. Дерманинг тўрли қавати кучли ривожланган катта ёшдаги ҳайвонларда тери қалинлигининг 2/3 қисмини, вояга етмаганларнинг – ½ қисмини ташкил этади. Тўрли қават қалин, мустаҳкам коллаген толалари ва боғламларидан ташкил топган бўлиб, улар ҳамма йўналишларда зич тўқимани ҳосил қилади. Катта шохли мол териларида тери ости тўқимаси яхши ривожланмаган. Тўрли қават билан тери ости тўқимаси чегарасида тола боғламларининг ўрилиши кам кузатилади. Тери ости тўқимасининг қалинлиги одатда бир жойда боқиладиган ва дон билан озиқланадиган ҳайвон териларида нисбатан катта бўлиб, аҳамиятли миқдордаги ёғли тузилмаларга эга. Ҳўкиз ва сигир терилари юқори мустаҳкамлиги ва толали тўқиманинг зич ва таранглиги билан ажралиб туради. Бундай хом ашё емирилишга чидамли, айниқса ҳар хил механик деформацияларга чидамли пойабзалнинг устки ва остки қисмлари учун мустаҳкам чарм ишлаб

1 - расм. Дерма тўрли қаватининг коллаген боғламлари ўрилишининг хар хилчиқаришга яроқли ҳисобланади. Катта шохли молларнинг як (кўтос) ва буйвол каби турлари, ўзининг гистологик структураси, майдони ва товар хоссалари бўйига ҳўкиз ва сигир териларига яқин бўлсада, улардан структурасининг кам зичлиги билан фарқ қилади. Дерма тўрли қаватининг тузилиши беш асосий синфга (типга) ажратилади: 1-чи синф (1-расм а) – коллаген боғламлари анча қалин бўлиб, бир бирига зич ёндашган ва тез - тез эгилиб ромб кўринишдаги ўрилишни ҳосил қилади. Ушбу ўрилишнинг ҳалқалари бири иккинчисига кириб, тиғиз жойлашган ва бутун тўрли қават бўйлаб чўзилган. 2 - чи синф (1-расм б) – коллаген боғламлари камроқ эгилгани туфайли, зичлиги камроқ ўрилишга мос келади. Шакллари яққол ифодаланган ромблар ўрнида сийракроқ, чўзилган ва тўлиқ шаклланмаган ромб кўринишидаги шакллар учрайди. Коллаген боғламламларининг қалинлиги кичикроқ, улар дерма тўрли қаватини 1-чи синфига нисбатан бўшроқ жойлашган. 3-чи синф (1-расм в) – коллаген боғламларнинг эгилишлари шунчалик сийракки, ромб кўринишли шаклларни илғаб бўлмайди. Кўпроқ тўғри ёки бурчак остида ўтувчи узун боғламлар учрайди. Коллаген боғламлари янада ингичкароқ ва дерма қаватини 2-чи синфига нисбатан анча бўшроқ жойлашган.

4-чи синф (1-расм, г) - коллаген толаларининг боғламлари майда ҳалқали ўрилишни ҳосил қилади. 3-чи синфга хос бўлган боғламлар бўлаклари бу ерда кўринмайди. Боғламламлар дерманинг 3-чи синфига нисбатан анча бўш ва горизонтал. 5-чи синф ( 1 -расм, д) - энг кам такомиллашган структура, тери юзасида параллел ўтувчи горизонтал ўрилиш ва боғламлар билан тавсифланади. Кўпроқ бўш шаклланмаган бирикувчи тўқиманинг қаватлари учрайди. Кўрсатилган синфларга эга бўлган териларнинг ёпқич қисмидан, одатда энг пишиқ, мустаҳкам ва емирилишга чидамли чармлар олинади. 4-чи ва 5-чи синф тузилишига эга бўлган терининг этак ва чекка қисмлари бўшроқ ва мустаҳкамлиги кичикрок ҳисобланади. Қуйидаги 2- расмда катта шохли мол терисини тадқиқ қилиш натижасида тузилган дерма тўрли қаватининг ҳар хил тузилишли синфларга тақсимланиш топограммаси келтирилган. Ҳар хил синфлардаги тўрли қаватнинг терини топографик қисмлари бўйича жойланиши қатъий аниқланган. Бунда ён қисмидаги бақувватлироқ тўрли қават аста секин терининг бўшроқ ва жунсизрок чекка қисмларига ўтади. Тадқиқотлар натижасида тери дермасининг тузилиши ва намлик миқдори орасидаги боғлиқлик борлиги аниқланган. Дермадаги коллаген толаларининг ўрилиши қанчалик зич ва бақувват бўлса, (1-чи ва 2- чи синф) у шунча кам намлик сақлайди, ва аксинча. Бир яримёшар новвос терисининг ҳар хил топографик қисмлари дермасининг асосий структура элементларини ўлчаш натижалари 2-жадвалда келтирилган. 1 - Жадвал Новвос терилари дермасининг асосий структура элементларини ўлчаш натижалари. К ў саткич Ёп қ ич Ё қ а Этак Дерма қ алинлиги, мм 5.5 4,1 3.7 Ғ уддали қават 1.2 1.1 1.1 Т ў рли қават 4.3 3 2,6

Коллаген толалари боғлам - ларининг намлиги, мкм 64,3 56,6 50,8 Боғламламларнинг эпидермис юзасига қия лик бурчаги, град 61,5 37,6 31.8 Дерма структурасининг топографик қисмлар бўйича кўрсатилган тавсифи, ушбу қисмларнинг физик-механик кўрсаткичлари билан мос тушади. Катта шохли мол териларнинг ёпқич қисми 1-чи, 2-чи, 3-чи синф структураларига эга эканлиги туфайли, улар хусусан тагчарм, шунингдек маъсулияти юқори бўлган техник чармлар ишлаб чиқаришга яроқли ҳисобланади. Ёқа ва этак қисмларини патак чарм ишлаб чиқаришда ишлатиш мумкин. Ҳар хил топографик қисмларда тери микро тузилишининг бир хил эмаслиги туфайли ушбу қисмларда уларнинг физик-механик хоссалари ҳам турлича. Синовлар натижасига кўра коллаген боғламларининг асосий қисми унчалик катта бўлмаган (32-38 ) қиялик бурчагига эга бўлган, этак ва ёқа қисмлари, чўзилганда юқори мустаҳкамлик чегараси ва катта узайишни намоён этади. Айни пайтда коллаген боғламлари катта бурчак остида ўрилиш ҳосил қиладиган ёки эпидермисга перпендикуляр жойлашган ёпқич қисми, емирилишга юқори чидамлилиги билан тавсифланади. Физиологик ва жинсий ўзгарувчанлик. Ҳайвоннинг жинси ва ёши терининг хоссалари ва гистологик тузилишига муҳим таъсир кўрсатади. Бузоқларнинг териси гистологик тузилиши бўйича вояга етган ҳайвон териларидан бир оз фарқ қилади. Ҳайвоннинг ёши ўсиб бориши билан тўрли қаватнинг қалинлиги ошади, ғуддали қават қалинлиги эса деярли ўзгармайди. Бузоқлар териси дермасининг тола боғламлари ва толалари, катта ёшдаги ҳайвон дермасидаги толали тузилмаларга нисбатан ингичка, бузоқларнинг соч қоплами катта шохдаги ҳайвонларга қараганда қалинроқ, лекин жуни ингичка ва нафис, шунинг учун бузоқ терисидан тайёрланган тери мереяси силлиқ ва нозик.

8- расм . К атта шохли мол терисининг дерма тўрли қаватини ҳар хил тузилишли синфларга тақсимланиш топограммаси Катта шохли моллар бузоқларининг териси ёшига қараб, барра бузоқ териси , эмадиган бузоқ териси (упука) ва бузоқ териларига бўлинади. Барра бузоқ териси – вазнидан қатъи назар туғилмаган ёки ўлик туғилган (ёриб олинган ёки вақтидан олдин тушган) бузоқ териси. Барра бузоқ териси гўлак ва жунлига ажратилади. Гўлак-барра бузоқ терисининг жуни эндигина ўсишни бошлаган; жунли барра бузоқ териси узунлиги 25мм дан юқори бўлган силлиқ жун қопламига эга. Терисининг майдони ўртача 40-50дм 2 , сағрисининг қалинлиги 1,2- 1,5мм атрофида. Териларнинг эпидермиси анча қалин. (тери қалинлигидан 3-4%), коллаген боғламларининг тўқимаси бўш. Бу турдаги хом ашё кам учрайди. Эмадиган бузоқ териси (упука) – ҳали ўсимлик озиғига ўтмаган, бирламчи жун қоплами билан турган бузоқ териси, унинг майдони 40дм 2 гача боради, сағри соҳаси қалинлиги 1,3 мм дан 2,5 мм гача, эпидермиси бутун тери қалинлигининг 2%га яқинини ташкил қилади, шох қавати яхши ривожланган. Упука жинси бўйича навларга ажратилмайди. Бузоқчаларни сўйиш одатда баҳор ва ёзнинг бошларида амалга оширилади. Кўпроқ қуюқ туз эритмасида консерваланади. Упука териси бир текис қалинлиги ва чиройли

мереяси билан ажралиб туради, шунингдек унинг ғуддали қавати, вояга етган ҳайвон терилариникига нисбатан анча қалин. Упуканинг ғуддали қават улушига тери умумий қалинлигининг 1/3 қисми , тўрли қават улушига 2/3 қисми тўғри келса, вояга етган ҳайвонлар учун мувофиқ равишда 1/5 ва 4/5 қисм тўғри келади. Упукадан тайёрланган терининг сифати бузоқчанинг қандай боқилгани ва сақлаш шароитига қараб ҳар хил . Сут билан боқилган бузоқча терисидан юқори сифатли, пишиқ, қайишқоқ ва ялтироқ тери олинади. Атала (ун, кепак ва майдаланган донни қўшиб сув, ёғи олинган сут ёки одатдаги сутда тайёрланади) бериб боқилган ёки барвақт ўсимлик озиғига ўтказилган бузоқ териларининг дермаси бўш ва соч қоплами хира бўлади. Бузоқ териси - ўсимлик маҳсулотлари билан озиқланувчи ва туллагандан кейин ўсиб чиққан соч қопламли бузоқ териси. Янги шилинган терисининг вазни 10 кг гача, майдони 100-160дм 2 , сағрисидаги мағз қалинлиги 3мм гача. Бузоқ териси упукадан дағалроқ ва хира, шунингдек момиқ сочи кам бўлган соч қоплами билан фарқ қилади. Думининг учида узун, дағал сочлардан попуги бор, бўлажак шохлар ўрнида дўнгликчалар бўртиб чиққан. Дермасининг гистологик тузилиши бўйича вояга етган ҳайвонлар терисига яқинлашади. Вояга етган катта шохли мол териларидан йирик хом ашё: ярим тери, новвос (буқача) териси, сигир териси, ҳўкиз терилари олинади. Уларнинг сифати ва товар технологик хоссалари ҳайвоннинг ёши ва жинсига боғлиқ бўлади. Масалан буқа териларининг вазни ва қалинлиги сигир териларига қараганда катта, шу билан биргаликда қалинлиги бўйича нотекис. Ярим тери – бузоқ ва буқача (новвос)лар териси. Бундай хом ашё бир ёшгача бўлган қорамоллардан олинади. Янги шилинган терисининг массаси 10-13 кг, майдони 120-220дм 2 , сағрисининг қалинлиги 2,5-3,5мм, ярим терида жинсий ўзгарувчанлик яққол сезилади. Масалан бузоқ териси новвос терисига қараганда текисроқ, дағал бурмалари ҳам камроқ. Ярим тери

асосан кузги ва қишги сўйиш мавсумларида олинади. Кўпроқ қуюқ туз эритмасида консерваланади. Структура бўйича бузоқ терисига яқин. Новвос (буқача) териси – бичилган ва бичилмаган ёш буқачалар териси. Янги шилинган терисининг вазни 13-17кг, майдони 200-275дм 2, сағри соҳасидаги қалинлик 3мм дан 4мм гача келади. Новвос терилари дағал бурмаларининг кўплиги билан ажралиб туради. Дағал бурмалар тери ости клетчаткалари ва эпидермиснинг ўсиб кетиши оқибатида ҳосил бўлади. Терининг ёқа қисми анча қалин. Ҳўкиз териси – янги шилинган терисининг вазни 17кг дан юқори бўлган, бичилган буқалар териси. Массасига қараб ҳўкиз терилари икки гуруҳга бўлинади: ҳўкизнинг енгил териси – массаси 17кг дан 25кг гача, ҳўкизнинг оғир териси – массаси 25кг дан юқори. Ҳўкиз терисининг қалинлиги ҳар хил: сағрисида 3,5-5,5мм, ёқасида 2,5-4,5мм ва этак қисмида 2-3мм. 17-19кг вазнли териларининг майдони 300дм 2 гача етади. Вазни 30кг юқори бўлган терилар майдони – 500дм 2 гача боради. Терининг узунлиги 1,75м дан 2,4м гача, эни 1,5-2м. Ҳўкиз терисининг микроструктураси ҳамма топографик қисмларда ғуддали қават тузилишининг бир хиллиги билан тавсифланади. Сағрисида ғуддали қаватнинг қалинлиги дермасининг 30% ни, тўрли қават – 70% ни, почаларида эса мувофиқ равишда 40-50 ва 50- 60%ни ташкил этади. Буқа териси – янги шилинган териси 17кг дан юқори бўлган бичилмаган буқалар териси. Массаси бўйича буқа терилари енгил – 17кг дан 25кг гача ва оғир – 25кг дан юқори бўлган териларга бўлинади. Айрим терилар массаси 60кг ва ундан кўпига боради, майдони – 550-600дм 2 . Қалинлиги сағрисида 4,0-4.5мм, ёқа қисмида 4-6мм ва ундан юқори. Буқа териларига хос дағал бурмалар ёқа ва ёпқичнинг юқори қисмида яққол сезилади. Ҳайвон ёшининг ортиб бориши билан бош ва бўйин қисмлари атрофида қалинлик янада ортади. Ёш буқа терисининг структураси ҳўкиз ва сигир терилари структурасига яқин, қари мол терисининг структураси

улардан анча фарқ қилади, чунки унинг каттагина қисмини чуқур кўндаланг тасмали бўйин эгалайди. Сигир териси – янги шилинган териси 13кг ва ундан юқори бўлган сигир терилари. Сигир терилари массаси бўйича енгил -13кг дан 17кг гача, ўрта – 17кг дан юқори ва 25кг гача ва оғир – 25кг дан юқори териларга бўлинади. Сигир териларига ғунажин терилари ҳам киритилади. Сигир териларининг майдони 200дм 2 дан 450дм 2 гача бўлади. Сағри соҳасидаги қалинлиги: енгил терилар учун 2,5-4мм, ўрта терилар учун 3-4,5мм, оғир терилар учун 3,5-5мм бўлади. Сигир териларининг тузилиши ҳўкиз терилари тузилишидан айтарлик фарқ қилмайди. Коллаген толалари боғламларининг қалинлиги бир мунча кичик; уларнинг ўрилишидан ҳосил бўлган ромблар ҳам ҳўкиз терисига нисбатан кичикроқ. Ғунажин терилари зичроқ ва қалинлиги бўйича текисроқ, сифати бўйича ҳўкиз ва новвос териларидан устун туради. Бир неча марта туққан сигир терилари тўлиқ бўлади, аммо ғунажин териларига нисбатан кичикроқ ёпқич ва катта, бўш этаклари, айниган териси билан ажралиб туради. Кўп туққан сигирларнинг қорин соҳасидаги терисининг чўзилиши ва юпқа тортилиши оқибатида ушбу нуқсон келиб чиқади. Терининг айниган майдони умум майдоннинг 30% га яқинини ташкил қилади. Ишлатилиши. Катта шохли мол терилари қимматли тери хом ашёларидан бири ҳисобланади ва улардан анча кенг аснавиментдаги терилар ишлаб чиқарилади. Барра бузоқ терисидан атторлик чармлари, пойабзалнинг устки қисми учун чарм, астарлик чарм ва замша ишлаб чиқарилади. Эмадиган бузоқ териси пойабзалнинг устки қисми учун чарм, велюр, локли чармлар ишлаб чиқаришга юборилади. Бош қисмидан юқори навли желатин ишлаб чиқарилади.

Бузоқ териси – пойабзалнинг устки қисми учун чарм, ишлаб чиқаришга, паст навлари астарлик ва атторлик чармлари ишлаб чиқаришга юборилади. Ярим теридан пойабзалнинг устки қисми учун чарм ва булғори чарм ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Новвос териси асосан пойабзалнинг устки қисми учун чарм, патак ва булғори чарм ишлаб чиқаришга топширилади. Тери майдонининг ¾ қисмини эгаллаган дағал бурмалар новвос терисидан пойабзалнинг устки қисми учун юқори сифатли чарм олишни қийинлаштиради. Ҳўкиз териси – тери хом ашёсининг қимматли тури, ундан таг тери, эгар – жабдуқ ва техник терилар ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Ҳозирги пайтда ҳўкизнинг енгил терисидан кўпроқ пойабзалнинг устки қисми чарми ишлаб чиқарилаяпти. Буқа териси асосан таг чарм ва техник чармларнинг баъзи турларини ишлаб чиқаришга юборилади. Сигир терисидан ҳар хил чармлар олиш мумкин. Унинг қандай мақсадда ишлатилиши вазни ва қалинлигига боғлиқ: енгил терилардан – хромли ошланган чармлар, булғори чарм, пойабзалнинг устки қисми учун юқори сифатли арраланган чарм, патак чармлари; ўрта терилардан рантли усулда қотириладиган пойабзал учун патак чармлари, хом тери ва таг чарм; оғир терилардан – пойабзалнинг устки қисми учун чарм, шунингдек таг чарм, эгар-жабдуқ ва техник чармлар олинади. Кўтос терилари анча бўш, қалин ва оғир. Вазни ва қалинлигига қараб, пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм, хом тери, техник чармлар, шунингдек паст навли таг чарм ва патак чармлари ишлаб чиқарилади. Як терилари тузилиши ва товар-технологик хоссалари бўйича катта шохли моллар терисига яқин ва худди шундай бўлинади ҳамда синфланади, фақат улардан ён томонларидаги узун қалин жунлари билан фарқ қилади.

От терилари. Гистологик тузилиш хусусиятлари . Вояга етган от ва той терилари чарм хом ашёси ҳисобланади. Тойча (қулун) териси ва тойчоқ мўйна хом ашёсига киритилади. Чарм хом ашёсининг умумий ҳажмида от териларининг улуши кам. Катта шохли мол териларидан фарқли от терилари қалинлиги бўйича нотекис (олд тери юпқа, хаз қалинлашган). От терилари қалинлигининг нотекислиги, олд терида катта миқдорда тер ва ёғ безларининг бўлиши, тола ва боғламларнинг анчагина ингичкалиги, ҳамда тўқималарининг бўшлиги билан изоҳланади. Олд терининг хаздан аҳамиятли фарқи шундаки, от терилари қисмларга бўлишни, ҳамда ишлаб чиқаришда уларни алоҳида уюмларга ажратиб, ҳар хил усуллар билан ишлов беришни тақозо этади. От териларини икки қисмга бўлиш чегараси - соч бўлиниши ҳисобланади, у умуртқа чизиғидан перпендикуляр ўтиб, сочни орқага бир томонга, крупонда бошқа томонга қараб ўсиши натижасида ҳосил бўлган. (3 – расм) Хаз соҳасида умуртқа чизиғининг иккала томонида симметрик равишда махсус хоссалар ва тузилишга эга бўлган иккита овал жойлашган. Ушбу қисмлар юқори зичлик ва мустаҳкамлик билан тавсифланади. Микроскоп остида дерма ўрта қаватларининг кўндаланг қисми худди ойна ёки тоғайсимон бўлиб кўринади. Шунинг учун бу қисмлар шпигел деб номланади, яъни немис тилидан олинган бўлиб, “ойна” маъносини англатади. Гистолик тузилиш бўйича от терилари катта шохли моллар терисидан бир оз фарқ қилади. Эпидермиснинг қалинлиги дерма умумий қалинлигининг 2-3% ни ташкил этади. Дерманинг ғуддали қавати, дерма умумий қалинлигини 30% дан кўпини эгаллайди ва унда кўпсонли соч халтачалари борлиги сабабли, тузилиши бўш. От териларининг тўрли қавати катта шохли мол териларига нисбатан камроқ ривожланган. Ингичка

3- расм. От териси топографияси 1- 2- 3- 4-толалар терининг бутун юзаси бўйлаб бўш ўрилишларни ҳосил қилади ва фақат шпигелда - анча таранг ва зич ўрилишлар ҳосил бўлади. Тер ва ёғ безлари кучли ривожланган, этак қисмида эса худди туташиб кетган қаватни ҳосил қилади. Бу эса тайёр чармда тўрли ва ғуддали қаватнинг бир-бирига боғланиш мустаҳ- камлигини пасайтиради. Физиологик ўзгарувчанлик . Кичик от хом ашёсига тойчоқ ва той терилари киритилади. Тойчоқнинг тақир териси – отларнинг қорни ёриб олинган ёки чала ташлаган 7-8 ойлик боласининг териси. Юпқа, шалвираган, яланғоч ёки эндигина чиқаётган тукчалар билан қопланган тери. Ёли ривожланмаган. Майдони кўпи билан 30дм 2 , янги шилинган тери вазни 1- 1,5кг. Жунли тойчоқ териси – бия ҳомиласининг туғилиши арафасида олинган тойчоқ териси. Майдони 30- 50дм 2 гача, вазни 2 кг гача. Жун қоплами калта, ялтироқ, юмшоқ, силлиқ, товланади. Тойчоқ териси – ҳали сут билан озиқланувчи ёши 6 ойгача бўлган тойчоқ териси (жуни ялтироқ, силлиқ муарли, ёли сал ўсиб чиққан) ва ўсимлик озиғига ўтган ёши 6 ойдан юқори бўлган тойчоқ териси (жун қоплами иккиламчи, тери тўқимаси зичроқ ва қилинроқ). Янги шилинган терининг массаси 5 кг гача. Тойчоқ терисидан тайёрланган терининг мереяси ингичка ва нафис.

Той териси - вазни 5кг дан 10 кг гача б ўлган той териси. Майдони 120- 200 дм 2 . Ёли ўсган, шпигели вояга етган отларникига нисбатан яққол сезилмайди. Қалинлик хаз соҳасида 2 2.5 мм, олд терисида 1.5  2мм. От териларининг катта хом -ашёсига от терилари, олд тери ва хаз киритилади. От терилари – вояга етган от терилари ҳисобланади. От терилари енгил-массаси 10 кг дан юқори ва 17 кгча ва оғир 17 кг юқори териларга бўлинади. Тери майдони 350-400 дм 2 гача етади. Олд терисининг қалинлиги 1.5-3 мм, хазнинг қалинлиги 2-4мм. Тери қисмларининг ҳар хил ишлаб чиқариш мақсадларида қўлланилиши туфайли, улар олд тери ва хаз қисмларига бўлинади. Олд тери - терининг олд қисми бўлиб, хаздан ажратилган. Олд тери енгил- массаси 12 кг гача ва оғир 12 кг дан юқори териларга бўлинади. Енгил терининг майдони 160  250 дм 2 , хаз чегарасидаги қалинлиги 2.5-3.3 мм, оғир олд терининг майдони 170  300 дм 2 , хаз чегарасидаги қалинлиги 3  4мм. Хаз - олд теридан ажратиб олинган терининг сағри қисми. Хаз енгил – массаси 5 кг гача ва оғир – 5 кг юқори териларга бўлинади. Енгил хазларнинг майдони 60  90 дм 2 , шпигелнинг марказий қисмидаги қалинлиги 3  3.5мм, оғир хазлар майдони 90дм 2 дан юқори, шпигелнинг марказий қисмидаги қалинлиги 3.5 ммдан юқори. От териларида учрайдиган асосий нуқсонлар қуйидагилар: юз бузилиши, кесиклар, терининг эгик жойи , яғир, чандиқ, тамға, тирналиш ва қамчи қадоқлари. Ишлатилиши: хазлар таг чарм ва патак чармлари ишлаб чиқаришда ишлатилади. Олд теридан пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм ва булғори чарм ишлаб чиқарилади. Олд терининг мереяси жуда чиройли ва нафис.

Той териси пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Ўз навбатида той териси олд тери ва хазга бўлинади. Тойчоқ териси соч қопламининг ҳолатига қараб мўйна ишлаб чиқариш учун ёки хромли ҳамда локланган чармлар ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Чўчқа терилари. Чўчқа тери хом -ашёсига уй ва ёввойи чўчқалар, ахталанган чўчқа ва тўнғизларнинг терилари киритилади. Гистологик тузилиш хусусиятлари. Чўчқа терилари структураси бўйича бошқа чарм хом -ашёси турларидан анчагина фарқ қилади. Чўчқа терисининг дермаси ғуддали ва тўрли қаватларга бўлинмайди, чунки бутун дерманинг ичидан яхши ривожланган соч халтачалари ўтиб кетган. Буни хом -ашё ҳамда ундан ишлаб чиқарилган терининг юқори даражада ғоваклиги ва бўшлиги изохлайди. Чўчқа териларининг эпидермаси анча қалин ва дерма қалинлигининг 5-6% ини ташкил этади. Буни нисбатан кам ривожланган соч қоплами билан тушунтириш мумкин. Бакувват эпидермис ўзининг ғуддалари билан дерманинг ичига чуқур сингиб, ишлаб чиқарилган чарм юзасида ўзига хос мереяни ҳосил қилади. Чўчқа терисини ағдарма томонидан ҳам осонгина фарқлаш мумкин. Унда қилнинг соч халтачалари бартараф этилгандан сўнг қолган тешиклар яққол кўринади. Тери ости клетчаткаси жуда яхши ривожланган, қалинлиги бўйича дермадан устун туради. Таркибида катта миқдорда ёғли тузилмалари мавжуд бўлиб, улар бўш бирикувчи тўқималар орасида қаватма – қават жойлашган. Ёғ қаватлари дермага сингиб, унинг структура бўшлигини янада яққолроқ ифода этади. Қабул қилинадиган чўчқа териларида 6 % дан ортиқ ёғ бўлмаслиги лозим. Дерманинг юқори қисмидаги коллаген толалар ва боғламлар ингичка ва улар анча текис жойлашган, ўртасига бориб улар қалинлашади ва анча пишиқ тўқималарни ҳосил қилади. Этак қисмида коллаген толалари боғламларининг боғлами анча бўш, ёпқичда эса ҳийла такомиллашган турда бўлади. Бу эса

терининг ушбу топографик қисмидан олинган терининг пишиқ ва мустаҳкам эканлигини изохлайди. Чўчқа териларининг соч қоплами – қил худди шундай бошқа турдаги ҳайвонларнинг соч қопламидан фарқ қилади. Қил дағал, қалин, қаттиқ ва қайишқоқ бўлади. Қилчалар бир – биридан анча узоқда, биртадан ёки икки – учтаси бир бўлиб эгик ҳолда жойлашган. Қилчалар дермадан ўтиб, тери ости клетчаткасига етади. Чўчқа терилари кичик зичлиги, ғоваклилиги билан ажралиб туради. Бу улардаги тери безларининг, ёғли ҳужайралар ва мускулларнинг кучли ривожланганлиги, соч халтачаларининг дермага чуқур жойлашганлиги, шунингдек ёғ қаватларининг борлиги билан тушунтирилади. Соч халтачалари, тери безлари ва ёғли тузилмаларнинг ишлаб чиқариш жараёнларида бузилиши натижасида тайёр чарм катта сув ўтказувчанликка сабаб бўладиган икки томонлама тешикларга эга бўлади. Сув ўтказувчанликни камайтириш учун терига ҳар хил тўлдирувчилар шимдирилади. Физиологик ва жинсий ўзгарувчанлик . Ҳайвонларнинг ёшига қараб, терилар чўчқа боласи териси ва чўчқа териларига ажратилади. Чўчқа боласи терисининг майдони 30 дм 2 гача, қалинлиги 2 мм, массаси 1.5 кг дан кўп эмас. Ундаги қил вояга етган ҳайвонларга нисбатан ингичкароқ, нафисроқ ва қалин жойлашган. 1см 2 майдонга 5-15 донагача қил тўғри келади. Коллаген толаларининг боғламлари қалинлиги бўйича текис ва жуда ингичка. Чўчқа боласи терисидаги ёғли тузилмалар вояга етган ҳайвонларга нисбатан кучсизроқ ривожланган. Жинсий белгилари бўйича чўчқа терилари эркак чўчқа – хряк (ахталанмаган) терилари, боров (ахталанган) терилари ва вояга етган чўчқа териларига бўлинади. Хряклар она чўчқа териларидан йирикроқ бўлиб, уларнинг массаси 1.5- 3 марта катта. Хряклар терисининг иккала ён томонида дерманинг пишиқ,

10- р асм. Чўчқа терисининг топографияси. 1- баликча; 2- этак.тоғайсимон қалинликлар – хряшевина бўлиб, уларнинг қалинлиги 30 мм гача етади. Хряклар териси қалин пешона қисми, бўйин ва этакларга эга. Чўчқа териларининг қили хрякларга нисбатан юмшоқроқ ва қалинроқ жойлашган. Хряклар териси дермасининг коллаген толалари боғлами чўчқа ва боровлар терисига нисбатан анча пишиқ. Боровлар териси чўчқа терисидан кам фарқ қилади. Чўчқа терилари тури. Чўчқа терилари майда, ўрта ва йирик териларга бўлинади. Майда жинсидан катъий назар ёш чўчқа терилари, майдони 30-70 дм 2 , қалинлиги 2-2.1 мм. Ўрта жинсидан катъий назар ярим вояга етган чўчқа терилари, майдони 70-120 дм 2 . Йирик вояга етган она чўчқа ва боровлар териси майдони, 120 дм 2 дан юқори, қалинлиги 2,7-3,7 мм, айрим йирик териларнинг массаси 6 кг дан ошади. Хряклар териси жуда қалин, уларнинг массаси худди шу ўлчамдаги она чўчқа териларидан 1.5-2 марта оғир. Балиқча - чўчқа терисининг этаксиз қисми. Улар 60 кг дан ортиқ бўлган танадан шилиб олинади. Бунда бош қисми танада қолади. Балиқча тўғри бурчак шаклида бўлиши лозим. Унинг эни тахминан узунлигининг ярмига тенг. Кесикларнинг ҳамма чизиқлари текис бўлиши керак, аммо сағри шакли сакланиши лозим. Баликчага ён томонларининг бўш қисмлари кирмаслиги керак. Балиқчалар ёғ қийқимларидан тозаланиб, қил томонидан ювилади ( 4 -расм).

Балиқчалар кичик - майдони 20-50 дм 2 ва йирик- майдони 50 дм 2 дан юқори бўлган териларга бўлинади. Чўчқа териларида ғуддали ва тўрли қаватлар орасида чегаранинг йўқлиги туфайли тайёр терида отдушистост нуқсони бошқа чармларга нисбатан кам учрайди. Ушбу нуқсон юза қаватининг ажралиши билан тавсифланади. Чўчқа териларида юза қаватининг ажралиши консервалаш ҳамда пардозлаш жараёнларида (сунъий қопламанинг ажралиши) нотўғри ишлов бериш оқибатида юзага келади. Чўчқа териларида одатда ҳаёт давридаги нуқсонлардан чақа, тирналиш, шунингдек, ўлгандан кейинги нуқсонлардан кесиклар, ўйиб олинган жойлар каби нуқсонлар учрайди. Ишлатилиши: чўчқа териларидан булғори чарм, пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм, патак чарми, таг чарм ва хом чарм ишлаб чиқарилади. Лекин асосан пойабзалнинг устки қисми учун чарм ва кийим – атторлик чармлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Чўчқа боласи териларидан асосан атторлик ва қўлқоп чармлари, чўчқанинг енгил териларидан локланган чарм, пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм, астарлик ва атторлик чармлари ишлаб чиқарилади. Ўрта терилардан ҳам худди шу аснавиментдаги чармлар ишлаб чиқарилади. Йирик чўчқа териларидан таг чарм, патак чарми, рантли қотириш услуби билан ишлаб чиқариладиган пойабзал учун таг чарм, эгар – жабдуқ чарми, булғори чарм ва хом чарм ишлаб чиқарилади. Хряк терилари таг чарм ва пергамент ишлаб чиқаришда ишлатилади. Балиқчалардан таг чарм, патак чарми, эгар – жабдуқ учун чарм, булғори чарм, хом чарм ва пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Чўчқанинг ҳар хил зотларидан олинган тери сифати бир хил эмас. Энг пишиқ ва мустаҳкам терилар чўчқаларнинг гўштдор зотларидан олинади. Чўчқанинг ёғли зотларидан олинган тери пишиқлиги ва мустаҳкамлигининг кичиклиги билан фарқ қилади. Қўй терилари.

Қўй терилари кичик хом –ашёга киритилади. Структураси, товар хоссалари ва жун қопламанинг ҳолатига қараб улардан мўйна, пўстин ва чарм ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Чарм ишлаб чиқариш учун жун қопламанинг сифати бўйича мўйна ва пўстин ишлаб чиқариш учун яроқли бўлмаган терилар ишлатилади. Дерма структурасининг бўшлиги оқибатида, тайёрланадиган қўй териларининг аксарият қисми ҳар кунлик пойабзалнинг устки қисми учун чарм ишлаб чиқаришга кам яроқли. Аммо шунга қарамасдан, ушбу чарм хом –ашёсининг кенг тарқалганлиги ва уни қўлқоп, протез, уй пойабзали учун ҳамда кийим чармлари ва баъзи бошқа чармлар ишлаб чиқаришда жуда кераклилиги туфайли чарм саноатида муҳим ўрин эгаллайди. Қўй пўстин ишлаб чиқаришда дағал жунли қўй зотларининг териси асосий хом -ашё ҳисобланади. Мўйна ишлаб чиқаришда майин жунли, ярим майин жунли ва ярим дағал жунли қўйларнинг терилари ишлатилади. Гистологик тузилиш хусусиятлари. Қўйларнинг хўжалик йўналиши, тайёрланадиган ҳудуди, зоти, ёши, қўй териларининг гистологик тузилиши ва товар хоссалари ҳар хил бўлади. Структураси бўйича қўй терилари пишиқ ва мустаҳкам, шунингдек бўш ва кучсиз бўлиши мумкин. Тери майдони бирлигига қанча кўп соч донаси тўғри келса, унинг дермасида шунча кўп соч халтачалари, тер ва ёғ безлари бўлади. Бунинг оқибатида дерманинг ғуддали қавати бўшроқ ва кучсизроқ бўлади. Бу билан бир томондан жуннинг сифати ва миқдори, иккинчи томондан тери сифати орасидаги боғлиқликнинг зиддиятли табиати аниқланади . Чарм хом - ашёсининг хеч бир турида қўй терисига ўхшаган зоти ва сўйиш вақти ҳар хил бўлган териларнинг структураси ва товар хоссалари орасида бунчалик фарқ кузатилмайди. Қўй зотлари нихоятда кўп. Шунга мувофиқ қўй териларида гистологик структуранинг деярли ҳамма ўтишлари: эчкига яқин, пишиқ ва мустаҳкамдан тортиб, майин жунли қўй териларига хос бўлган бўш ва кучсиз структурани кузатиш мумкин.

Қўй терилари эпидермиси нисбатан юпқа ва тери умумий қалинлигининг 1-2% ни ташкил этади. Ғуддали қават дерма қалинлигининг ярмидан кўпини эгаллайди, баъзан дерма қалинлигининг 80 % гача етиб боради. Қўйнинг сочи спиралсимон буралган , шунинг учун соч халтачалари ҳам спиралсимон шаклга эга. Дерманинг тўрли ва ғуддали қаватлари орасидаги нисбат эчки дермасига нисбатан анча кам. Ғуддали қаватда диагонал йўналишда, кўп сонли қалин ётган соч халтачалари жойлашган, соч илдизлари даражасида эса, аксарият кўп миқдордаги ёғ тўпланмаларини кузатиш мумкин. Қўй терисининг жуни қанча узун ва ингичка бўлса, шунча кўп уни “мойлаш” ҳамда ғуддали қаватда шунча кўп хажмда ёғ безлари талаб этилади. Буларнинг ҳаммаси ғуддали қават, қолаверса бутун дерма бўшлигининг ошишига ва мустаҳкамликнинг камайишига олиб келади. Қўй терисининг тўрли қавати ингичка, кучсиз ўралган, тери юзасига деярли параллел борадиган толалардан ташкил топган. У бошқа турдаги терилар дермасининг тўрли қаватидан, бўш ва саёз ўрилиши ҳамда кўп миқдордаги ёғ ҳужайраларининг борлиги билан фарқ қилади. Бу ҳужайралар ўз навбатида туташган ёғ тўпламаларини ҳосил қилади. Ғоятда қалин жун қоплами, соч халтачаларининг буралганлиги, ёғ безларининг кўплиги (ҳар бир сочга 2 та дан 5 та гача), тер безлари ва сочни кўтарувчи бутун ғуддали қават орқали қиясига ўтган узун мускулларнинг борлиги, коллаген боғламлари ингичкалиги ва горизонталга яқин тўқилиш табиати - қўй териларининг бўшлиги ва нисбатан катта бўлмаган мустаҳкамлигини изохлайди. Қўй териларидан олинган терилар бўшлиги, чўзилганда мустаҳкамлик чегарасининг кичиклиги ва юқори чўзилувчанлиги билан тавсифланади. Кўпчилик қўй териларида туташиб кетган ёғ тўпланмалари ғуддали ва тўрли қават чегарасида жойлашади. Бундай териларга ишлов берилганда, дерманинг қаватланиши рўй беради. Баъзи давлатларда бундай терини қаватланиш жойидан арралаш тавсия этилади, ғуддали қават таннидли ва

аралаш усулда ошланагн декоратив чарм ишлаб чиқаришга, тўрли қават замша ишлаб чиқаришга юборилади. Қўй терисининг мереяси ингичка, деярли силлиқ, чунки юпқа эпидермис сўрғичларни ҳосил қилмайди ва фақат бир озгина соч халтачаларига киради. Соч халтачалари терининг деярли ҳамма майдони бўйлаб анча текис жойлашган. Қўй териларининг мереяси соч тешикларининг чепрак қисмида яққол намоён бўладиган қаторларда, этак қисмида эса тўғнагичнинг тартибсиз санчқилари кўринишида жойлашганлиги билан тавсифланади. Қўй териларининг тузилиши қўйчиликнинг хўжалик йўналишига (майин жунли, дағал жунли, ярим майин жунли ва ярим дағал жунли), зоти, ёши, сўйиш мавсуми ва вақтига қараб, кўп қирралиги билан ажралиб туради. Масалан, меринос зотига ўхшаган майин жунли қўй терилари, шунчалик юпқа ва кучсизки, терини танадан шилиш ёки мездралаш ҳамда сочсизлантириш жараёнларида йиртилиб кетади. Айни пайтда дағал жунли қўй зоти терилари ўзининг структураси, мустаҳкамлиги ва мереяси билан эчки териларининг баъзи турларига яқин туради, гарчанд улар ўртасида гистологик кўрсатгичлар бўйича фарқ сақланса ҳам. Тоғли ҳудудлардаги дағал жунли қўйларнинг терилари, текисликда боқиладиган қўй териларига нисбатан мустаҳкамроқ, юза сирти бир мунча дағал ва ёғ миқдори камроқ. Жуннинг ингичкалиги билан бир қаторда, қўй терисининг сифатига жун қопламининг узунлиги ҳам таъсир кўрсатади. Узун жунли қўй зотларининг териси, калта жунли қўй зотлари териларига нисбатан қалинроқ ва ёғлироқ. Қўйларнинг озиқлантириш ва сақлаш шароитлари, келиб чиқиш ҳудуди ва сўйиш вақтининг қўй терилари сифатига боғлиқлиги. Қўйларнинг сақлаш шароити тери сифати ва ундан фойдаланишга таъсир этади. Қўйларни яйловларда сайр эттириб боқиш, чарм сифатига ижобий таъсир этади ва аксинча, узоқ муддат оғилларда сақлаш тери тўқимасининг бўшлиги ва озишига, жун ўсишининг секинлашишига ва сочнинг

иингичкаланишига сабаб бўлади. Иқлим шароитлари ҳам қўй териси жун қопламининг сифатига таъсир этади. Қуруқ континентал иқлимда сочнинг ривожи секинлашади ва улар одатда нам иқлим шароитида кўпайтириладиган қўй териларига нисбатан ингичка бўлади. Нам иқлим шароитида жун дағаллашади ва узун ўсади, совуқ иқлимли ҳудудларда, айниқса даштларда жунда жуда кўп тивит пайдо бўлади. Шунингдек, қўй терилари сифатига озиқланиш тартиби ва ем тури ҳам таъсир қилади. Хаддан ташқари кўп озиқланиш қўй терилари қимматини туширади, чунки ёғ ички органларда, мушаклар орасида, думбаси ва думида, тери остида, дерма ичида тўпланади ва тери тўқимасининг ёғланганлигига сабаб бўлади. Бу эса ўз навбатида технологик жараёнларни мураккаблаштиради. Ёғли теридан ишлаб чиқарилган чармлар бўшлиги, юза қаватининг ажралиши қора ёғли доғлари билан фарқ қилади. Етарлича озиқланмаслик организмнинг озишига ва қўй терисининг қимматини пасайишига олиб келади: дерма ва тери ости клетчаткасидан ёғ йўқолади, тери одатдагидан юпқа ва бўш бўлиб қолади. Жун қоплами ингичка, қуруқ, қаттиқ ва хира бўлиб қолади, шунинг учун мустаҳкамлиги камаяди. Сўйиш мавсуми қўй терилари сифатига катта таъсир кўрсатади. Қишда шилиб олинган терилар ёғли, бўш структура ва нисбатан юпқа дермага эга. Жуни анча узун ҳамда кўп миқдорда тивити бор. Одатда, қишда сўйиш ноябр ойининг охиридан февралнинг ўртасигача олиб борилади. Кейинги, баҳорги даврда (февралнинг ўртасидан майгача) қўй терилари тайёрланмайди. Емнинг етишмовчилиги сабабли, қўйлар ориклайди. Терилари кучсиз, бўш ва юпқа. Ҳар хил тери касалликлари билан зарарланган, қиш даврида қилтиқ сочлари узун бўлиб ўсиб кетган, тивити қалин ва чигалланган бўлади. Унда кўп миқдорда ёғ-тер (ёғ ва тер безлари ажратмалари аралашмаси) бўлади. Қўй териларининг сифат бўйича энг яхшиси ёзги даврда (июл- август) олинади.

Ёзги сўйиш мавсумида олинган терилар дерманинг пишиқлиги ва эластиклиги, жунининг ялтироқлиги ва нафислиги ҳамда тивитининг камлиги билан ажралиб туради. Ориқ териларга хос бўлган қирчанғи (кал) нуқсони ушбу териларда кузатилмайди ёки кичик излар кўринишида бўлиши мумкин. Бу даврда жун қопламида кепак, тугунак бўлган соч ва ёғ-тер деярли бўлмайди. Сентябр-октябр ойларида қўйлардан шилиб олинган териларнинг дермаси ёзги сўйиш мавсумидаги териларники каби пишиқ, фақат улар қалинроқ, дағалроқ, бўшроқ ва ёғлироқ. Жунида кўпроқ тивит ва ёғ тер бўлади, шунингдек кам ялтироқликка эга ушбу терилар кузги сўйиш мавсуми терилари дейилади. Ёзги ва кузги сўйиш мавсумларидаги қўй терилари қалинроқ, коллаген толалари боғламларига эга. Ушбу тери қишги ва баҳорги сўйиш мавсумларидаги териларига нисбатан пишиқроқ ва мустаҳкамроқ, шунингдек топографик қисмлари бўйлаб анча текис қалинликка эга. Тайёр чармнинг юза сиртида нуқсонлар камроқ учрайди. Пойабзал шеврети учун биринчи навбатда айнан ёзги ва кузги сўйиш мавсумларидаги терилар танланади. Чарм ишлаб чиқаришда қўй териларига қайта ишлов беришда жун қимматбаҳо чиқинди ҳисобланади, шунинг учун териларнинг жундорлигини эътиборга олиш зарур. Жундорлигига қараб, такир, жунли ва ярим жунли териларга бўлинади. Тақир қўй териси жунининг узунлиги 2,5 см гача, ярим жунли териларники 2.5 см дан 6 см гача, жунли териларники 6 см дан юқори бўлади. Жунли қўй терилари одатда қишги сўйиш мавсумида кўпроқ олинади. Жинсий фарқлар қўй терилари сифатига таъсир кўрсатмайди. Аммо қўчқорлардан олинган терилар қалинлигининг ҳар хиллиги ва қари қўйлардан олинган териларнинг юза сиртининг қалинлиги ва дағаллиги биан ажралиб туради.

Ишлатилаши: Энг яхши товар-технологик хоссаларга эга бўлган қўй терилари калтадумли, узундумли ва орикдумли қўйлардан олинади. Қўй териларини тайёрлаш стандартига мувофиқ, ҳайвонларнинг зотига қараб, қўй терилари рус ва дашт қўй териларига бўлинади. Рус қўй териларига кавказ ва кавказ орти дағал жунли қўйларидан ташқари, ҳамма дағалжунли қўйларнинг, шунингдек вояга етган барра қўйларнинг териси киради. Бу териларни аксарият қисмининг майдони 40-75 дм 2. Чарм тўқимаси пишиқ, коллаген толалари боғламларининг компакт тўқилиши ва дермасида ёғли тўқималарнинг кам миқдорда бўлиши билан фарқ қилади. Уларнинг жун қоплами анча юмшоқ, кўпроқ қора ва оқ ранг устун келади. Калтадумли қўй терилари текис контурлари ва думининг кичик ўлчами билан ажралиб туради. Вояга етган қўйлар терисининг дермасида ёғ миқдори камлиги (қуруқ модданинг абсолют массасига қайта ҳисоблаганда 8-10 %) ва коллаген толаларининг нисбатан пишиқ боғламлари билан тавсифланади. Ғуддали қават дерма қалинлигининг 60-55 % ни эгаллайди. Тўрли қаватда коллаген толаларининг зич жойлашган ҳалқасимон тўқилиш табиати кўпроқ учрайди. Шунинг учун бошқаларга нисбатан, калта думли қўй териси пишиқроқ ва мустаҳкамроқ, пойабзалнинг устки қисми учун чарм ишлаб чиқаришга яроқли ҳисобланади. Териларнинг чўзилганда мустаҳкамлик чегараси 26,9-36,7 МПа, пойабзал шеврети учун 24,5-29,4 МПа. Терининг текис контурлари, қалинлик бўйича текислик ва дерманинг пишиқлиги, мездралаш жараёнида калтадумли қўй териларининг кам миқдорда йиртилишини изохлайди, шунингдек уларнинг нисбий мустаҳкамлигини қайта тасдиклайди. Узундумли қўй терилари ўзининг технологик хоссалари ва ишлатилиши бўйича калта думли териларга яқин. Ёғдор думли қўй терилари дағал жунли зотдан ёғдор думи билан фарқ қилади. Шунингдек, вояга етган қўй терилари дермасида аҳамиятли миқдорда ёғ миқдори қуруқ модданинг абсолют массасига қайта

ҳисобланганда 15-20 %, баъзан 30 % га етади. Дермасининг пишиқлиги ориқдумлиларга нисбатан камроқ, шунингдек тўрли қаватда коллаген боғламларининг горизонтал – тўлқинли тўқилиши билан тавсифланади. Тўрли кават дерма умумий қалинлигининг 40 % ни ташкил этади. Боғламлар асосан бўш жойлашган. Хом -ашёда чўзилганда мустаҳкамлик чегараси ўртага 25.5 МПа дан ошмайди, хромли ошланган чармда 19.6 МПа. Ёғдор думли қўйлардан олинган терилар анча бўшлиги ва чўзилувчанлиги билан фарқ қилади. Рус қўй териларидан асосан – пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм (пойабзал шеврети ва астарлик қўй чарм), техник чармлар (фоточарм, фильтр учун чарм), кийимлик ва атторлик чармлари ишлаб чиқарилади. Дашт қўй териси – думбали дағал жунли, вояга етган қоракўл, шунингдек кавказ орти ва кавказ зотли қўйлар терилари. Дашт қўй териси рус қўй териларидан қалинлиги, ўлчами, шунингдек жун қопламининг ранги ва дағаллиги билан фарқ қилади. Дашт қўй терилари жун қоплами уларга хос сарғиш ёки очиқ жигар тусга эга. Одатда, жун қопламида дағал соч билан бир қаторда жуда нозик ва юмшоқ тивит ҳам учрайди. Дашт қўй терисининг майдони, рус қўй териларига нисбатан каттароқ. Вояга етган қўйлар терисининг майдони 60-9 дм 2 атрофида, улар янада ёғлироқ, шунингдек қалин ҳамда дағал дермага эга. Сифати ва фойдаланиш кўлами бўйича дашт қўй териси, рус қўй териларидан кейинда туради. Масалан, думбали козоғистон зотли дашт қўй териси, тўрли қаватида коллаген боғламларининг горизонтал тўқилиши билан тавсифланади. Ғуддали қават кўпгина думбали қўйлар зотидаги каби устун туради ва тўрли қаватдан деярли икки марта қалин. Ушбу қўй териларида абсолют қуруқ моддага қайта ҳисобланганда, 25-35 % атрофида ёғ миқдори бўлади. Козоғистон зотли қўй териларидан ишлаб чиқарилган чармлар кўп сонли юза нуқсонларига эга. Улар бўшлиги, юза қаватининг ажралиши, шунингдек кичик мустаҳкамлиги билан фарқ қилади.

Мўғул зотли қўй терилари юқори сифатлилиги билан бошқа дашт қўй териларидан фарқ қилади. Дермасининг пишиқлиги, юмшоқлиги ва жун қопламининг ранги рус қўй териларини эслатади. Мўғул зотли қўй териларидан олинган терининг чўзилганда мустаҳкамлик чегараси 19.6-24.5 МПа атрофида. Аммо уларни пойабзал шеврети сифатида ишлатишга кўп сонли чечак чўтири, синиқлар ва бошқа юза нуқсонлари тўсқинлик қилади, шунинг учун дашт мўғул қўй зоти териларининг астарлик, қўлқоп ва атторлик чармларининг баъзи турлари ишлаб чиқарилади. Думбали қўй терилари тери учун ишлатиладиган бошқа қўй териларидан думининг йўқлиги билан фарқ қилади. Қўй териларида ҳаёт давридаги нуқсонлардан чақалар, тиканли ўтларнинг терига киришдан ҳосил бўлган тешиклар, қирчанғи, чандиқлар, қўтир, тирналишлар ва моғорланиш; ўлимидан кейинги нуқсонлардан – кесиклар, тешиклар, ағдарманинг шилимшиқланиши, қон билан ифлосланиш каби нуқсонлар учрайди. Тузламасдан куритиб ва тузлаб қуритиб консерваланган териларда кўп нуқсонларни аниқлаб бўлмайди. Бунинг оқибатида чарм заводларида хом -ашё нави билан гўлак нави орасида фарқ келиб чиқади. Пойабзалнинг устки қисми учун хромли чарм ишлаб чиқаришда (пойабзал шеврети) қўй териларинг фақат I,II, ва III навлари, рус қўй терилари майдони 40-65 дм 2 ва дашт қўй терилари майдони 40-90 дм 2 ишлатилади. Астарлик чармлар учун майдони 20-40 дм 2 бўлган рус ва дашт қўй терилари ва майдони 90 дм 2 дан ортиқ бўлган, ҳамма навдаги терилар юборилади. Атторлик ва қўлқоп терилари майдони 20 дм 2 юқори бўлган рус ва дашт қўй терилари ва фақат IV нав териларидан ишлаб чиқарилади. Эчки терилари. Чарм ишлаб чиқаришда эчки териларини қайта ишлаш муҳим ўрин эгаллайди, чунки ундан юқори сифатли пойабзал ва атторлик чармлари ишлаб чиқарилади.

“Шевро” (французчадан – эчки териси) деб номланадиган эчки терисидан тайёрланадиган чарм биринчи марта Францияда ўтган асрнинг иккинчи ярмида ишлаб чиқарилган. Ушбу чарм ялтироқ кўринишга эга бўлиб, уни ишлаб чиқариш учун махсус ишлов қўлланилган. Шевронинг қалинлиги нисбатан катта бўлсада, таннидли ошланган чарм лардан юмшоқлиги, мустаҳкамлиги ва эластиклиги билан фарқ қилади. Мутахассисларнинг фикрига кўра, француз шевросининг юқори сифати ишлов бериш хусусиятларидан эмас, балки махаллий хом -ашёнинг юқори сифатлилиги билан изоҳланади. Тери ишлаб чиқаришда хромли ошлашнинг қўлланиши, бошқа давлатларда ҳам эчки териларидан чарм ишлаб чиқаришни йўлга қўйди. Эчки терилари қўй териларидан пишиқ дермаси, калта қийиқсимон думи ҳамда калта думли қўй зотларига нисбатан жунининг дағаллиги, қаттиқлиги ва узунлиги билан фарқ қилади. Эчки териларининг қалинлиги ҳар хил топографик қисмларда бир хил эмас: энг қалин қисми яғрин, орқанинг олд қисми ва думғаза, бўйиннинг юқори қисми, курак ҳамда ён томонларига тўғри келади. Юпқароғи орқанинг ўрта қисми ва сонига, шунингдек янада юпқароғи пастга қараб ва ёнига, энг юпқаси олдинги оёқларининг ички юзалари ва қўлтиқ ости соҳаларига тўғри келади. Эчки териларининг ўртача қалинлиги 1.4-2.5 мм атрофида бўлади. Янги шилинган терисининг массаси ҳайвоннинг ёшига қараб 1.5 дан 4 кг гача бўлиши мумкин. Вояга етган ҳайвонларнинг терисининг майдони 60-90 дм 2 ни, баъзан 120 дм 2 ни ташкил этади. Гистологик тузилиш хусусиятлари. Эчки терилари дермасининг тузилиши бўйича упука ва қўй терилари орасида ўртача ҳолатни эгаллайди. Эчки терилари дермасининг ғуддали қавати, қўй териларининг ғуддали қаватига нисбатан бўшлиги камроқ, тўрли қавати эса бакувват ва пишиқ. Дерманинг юза қаватида эластин толаларининг кўплиги, тайёр терида юза қаватларининг мустаҳкамлигини таъминлайди.

Эчки териларининг эпидермиси нисбатан юпқа бўлиб, тери ҳамма қалинлигининг 2.5-4 % ини ташкил қилади. Ғуддали қават улушига дерма қалинлигининг 60 % тўғри келади. Тўрли қават қалинлиги терининг ҳамма қалинлигига нисбатан, катта шохли мол териларига қараганда бир оз кичик, аммо қўй териларига караганда коллаген боғламларининг боғлами юқори зичлиги билан фарқ қилади. Соч халтачалари текис, икки – учтаси бир бўлиб, қия жойлашган. Бундай структура туфайли, эчки терилари дермаси юқори мустаҳкамлиги, ундан ишлаб чиқарилган эчки чарми эса юмшоқлилиги ва эластиклиги билан ажралиб туради. Эчки териларинг мереяси ўзгача: вояга етган ҳайвонлар терисида чуқур жўякчалари ва нотекисликлари ҳамда эгри қаторлар бўйлаб, гуруҳ (5-8) бўлиб жойлашган тешиклар аниқ ажралиб туради. Қил сочлар ярим ой шаклидаги тешикларни, тивит сочлар кичик тешикларни ҳосил қилади. Мереянинг ўзига хос бундай тасвири эчки териларини қўй териларидан ажратади. Қўй терилари юзасида фақат якка ҳамда узоқда жойлашган тешиклар (туғнагич бошчаси катталигида) учрайди. Ёш эчки (5-6 ой) териси 1.4-2.1 мм, вояга етган эчки териси 1.8-2.5 мм, серка (така) териси -2.6-3.3 мм қалинликка эга. Озиқлантириш ва сақлаш шароитлари, келиб чиқиш ҳудуди ва сўйиш мавсумининг эчки териларига таъсири. Эчкиларни озиқлантириш ва сақлаш шароитлари, келиб чиқиш ҳудуди, ёши, зоти структураси ва унинг товар технологик хоссаларига катта таъсир кўрсатади. Тўйиб овқатланиш ва ширали ем, тери сифатини яхшилайди: иссиқ қўраларда сақланадиган эчкилар терисининг дермаси катта пишиқликка эга, чунки бундай шароитда жун қопламидаги тивит кам миқдорда ривожланади. Қуруқ иқлим шароитидаги эчкилар териси нам ва салқин иқлимдаги эчкилар терисига нисбатан озайган ва пишиқлиги камроқ бўлади. Кузги сўйиш мавсумида (август - октябр) олинган эчки терилари сифати бўйича қимматлироқ ҳисобланади: вояга етган эчкиларнинг терилари пишиқ, очиы рангли ва эластик тери тўқимасига эга, жун қоплами текис ва ялтироқ,

тивит миқдори кам. Ёш эчкилар терисининг (майдони 45-60 дм 2 ) тери тўқимаси пишиқ ва эластик бўлади. Ушбу териларда нуқсонлар сони кам бўлди. Ёзги сўйиш мавсуми июн-июл ойларида олиб борилади. Бу даврда олинган терилар (асосан ёш эчкилар) енгил, юпқа, дермаси пишиқ, жуни бирламчи, майдони катта эмас -45 дм 2 гача. Ушбу мавсумда олинган вояга етган эчкиларнинг териси кучсиз тери тўқимаси, кичик зичлиги, тугалланмаган туллаш излари ва кўп сонли нуқсонлари билан фарқ қилади. Қишги сўйиш мавсуми ноябр- феврал ойларида олиб борилади. Бу даврда терилар йирик, аммо кузга нисбатан пишиқлиги камроқ, дермаси бўш, жун қоплами ўсиб кетган соч ва тивитдан ташкил топган. Нав бўйича бундай эчки териси, кузги сўйиш мавсумида олинган эчки териларидан кейинда туради. Ишлатилиши. Тери ишлаб чиқаришда эчки териларидан турли хил мақсадларда фойдаланилади. Ёш эчкиларнинг терисидан лайка чарми, локланган чарм, астарлик чарм, вояга етган эчки териларидан шевро ва локланган чарм, катта ёшдаги эчкиларнинг терисидаги шевро, пойабзалнинг устки қисми учун хромли эчки чарми, велюр ва астарлик чармлари ишлаб чиқарилади. Келиб чиқиш ҳудуди эчки териларининг ташқи ва товар хоссаларига жуда кучли таъсир қилади. Чарм ишлаб чиқаришга мўлжалланган эчки терилари уч гуруҳга: даромадли, дашт ва ёввойи эчкилар терисига бўлинади. Даромадли эчки териси сутли ва сут тивитли эчки зоти терилари. Сифат бўйича улар энг яхши эчки териларини беради. Қишда эчкиларни қўтанларда дон билан боқилиши туфайли, чарм ишлаб чиқаришда улар даромадли деб номланади. Даромадли эчки териси – юқори сифатли чарм хом -ашёси ҳисобланади. Улардан бутун майдон бўйлаб бир хил қалинликдаги пишиқ, енгил, мустаҳкам ва юза сирти чиройли чарм олинади. Сутли эчки зотларининг териси янада сифатлироқ, пишиқлиги каттароқ ва қалинлиги кичикроқ тери

беради. Сут тивитли эчки зотлари, сутли эчки зотларига караганда сифати бир озгина пастроқ тери беради. Даромадли эчки териларининг юқори сифати, терининг гистологик тузилиши билан тушунтирилади. Ғуддали қават дерма қалинлигининг 50- 60% ни ташкил этади. Унда соч илдизлари ва безларининг миқдори кўп эмас, коллаген толаларининг қалин боғламлари тўрли қаватда ҳалқасимон ёки горизантал зич тўқилишни ҳосил қилади. Даромадли эчки терилари жун қопламининг ҳар хил ранги, анчагина катталиги ва сийраклиги билан фарқ қилади.Даромадли эчки териларидан пойабзалнинг устки қисми учун юқори сифатли чарм шевро (майдони 60 дм 2 гача) ва хромли эчки чарми ишлаб чиқарилади. Дашт эчки териси – жунли ва жун тивитли эчки зоти терилари. Ушбу зотли эчкилар кавказ орти, Ўрта Осиё давлатлари, Россиянинг тоғли Алтай ўлкаларида, Оренбург, Астрахан ва Чита вилоятларида кўпайтирилади. Дашт эчки териларининг жун қоплами бир хил рангли қорамтир тусга эга. Жуни қалин, узун ва дағал. Дашт эчки терилари асосан қалин, оғир ва ўлчами катта бўлади. Гистологик хусусиятлари қуйидагича: эпидермис яхши ривожланган, ғуддали қават дерманинг 70%гача қалинлигини ташкил этади. Коллаген толалари ингичка ва анчагина бўш, горизонтал -тўлқинсимон ўрилишга эга. Дермада кўп сонли соч илдизлари ва безлар жойлашган. Ёғли тўқима ҳийла ривожланган. Дашт ва даромадли эчки терилари ташқи кўринишидан ўхшаш. Улар жунининг узунлиги ва покизалаш усулига қараб ажратилади. Даромадли эчки териси бош қисми ва калта (тиззагача) почалари билан, дашт эчки терилари- бош қисмсиз ва узун почалари билан шилинади. Дашт эчки терисидан олинган чарм нисбатан бўшроқ ва дағалроқ мереяга эга. Дашт эчки териларидан пойабзалнинг устки қисми учун чарм ва астарлик чармлар ишлаб чиқарилади. Шевро тайёрлаш учун ёш эчкиларнинг юқори сифатли терилари танланади. Даромадли эчки териларининг майдони асосан 60дм 2 гача.

Ёввойи эчкилар териси – ёввойи эчки, жайрон, тоғ эчкиси ва сайғоқлар териси. Тоғ эчкилари терисининг гистологик тузилиши дашт эчки териларига яқин, сайғоқлар терисининг майдони тахминан 60-100 дм 2 . Фақат унда ёғ миқдори камроқ. Вояга етган ҳайвонларнинг териси ўртача 60-80 дм 2 майдонга эга. Улар дашт эчки терилари каби ишлатилади. Уларнинг териси юпқароқ, қалинлиги бўйича нисбатан текисроқ, дермаси пишиқроқ. Асосан узун, синувчан қил сочлардан ташкил топган, қалин жун қоплами билан фарқ қилинади. Сайғоқ териларидан кўпроқ юқори сифатли қўлқоп чарми ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Эчки териларида ҳаёт давридаги нуқсонлардан - тирналишлар, чечак чўтири, қоракўтир, тиканли ўтларнинг терига киришидан ҳосил бўлган тешиклар, қирчанғи каби нуқсонлар. Ўлгандан кейинги нуқсонлардан – терини шилиш, сақлаш ва ташишдаги зарарланишлар учрайди. Эчки терилари жун қопламининг мустаҳкамлиги ва дағаллиги туфайли, баъзи ҳаёт давридаги нуқсонларни аниқлаш қийин. Бу тери нуқсонлари ва навини аниқлашни мураккаблаштиради. Ёввойи қўштуёқлилар терилари. Лос терилари - қимматли чарм хом -ашёси ҳисобланади. Улар катта ўлчамли бўлиб, майдони 200 дан 400 дм 2 гача. Ёшига қараб қалинлиги 3.5-5 мм гача бўлади. Эркак лос терилари урғочисиникига караганда қалинроқ, пишиқроқ. Ушбу терилардан юмшоқ ва мустаҳкам замша, шунингдек спорт буюмлари учун хромли ошланган чарм ишлаб чиқарилади. Қалин терилар таг чарм ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Лос териларини қабул қилиш ва навларга ажратиш катта шохли молларнинг терилари сингари олиб борилади. Буғу терилари – чарм ишлаб чиқаришда унчалик катта аҳамиятга эга эмас, чунки уларнинг бош сони кўп эмас. Пишиқ ва дағал жунли буғу териси замша ишлаб чиқаришда қўлланилади. Ёввойи ва хонаки шимол буғулари териларининг товар технологик хоссалари деярли бир хил. Буғу терилари физиологик белгиларига қараб икки гуруҳга бўлинади: биринчи гуруҳ- бузоқ терилари, иккинчи гуруҳ – вояга етган буғу терилари.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. М.И. Темирова, Т.Ж. Қодиров “Чарм ва технологияси”. Тошкент, Турон – Иқбол, 2005. 255 б. 2. И.П.Страхов и др “Химия и технология кожи и меха”. Москва, Легпромб ы тиздат, 1985. 495с. 3. А.Ф. Кост ы лев, С.А.Каспарянц, Ю.Г. Шкутов “Товароведение и технология первичной обработки кожевенного с ы рья” Москва, Легпромб ы тиздат, 198 8 . 396 с 4. Г.И.Никифиров «Загатовки и товароведение кожевенного сырья, шубных и меховых овчи н » . Москва, Экономика, 1982. 166 стр 5. М.Ж.Зокиров, Ф.Ш.Шарофиддинов, Д.Ю.Ҳамроқулов “Қоракўлшунослик” Тошкент, Ўқитувчи, 1976. 215 б. 6. А.Д.Переверзева, “Товародение пушно – мехового сырь я” Москва, Экономика, 1982. 286 с . 7. Я.С.Эткин “Товародение пушно – мехового сырь я и готовой продукции ” Москва, Легпромб ы тиздат, 19 90 . 364 с. 8. Е.В. Гаевой «Обработка кожевенного сырь я, меховой и шубной овчины на м я сокомбинатах» Москва , Пищев ая промышленност ь , 1977.194 с . 9. С.П.Бондаренко «Выделка и изготовление изделий из шкур овец и коз» Москва «Аст - Сталкер», 2003. 233 с . 10. А.А. Головтеева «Лаб о ратор н ый практикум по химии и технологии кожи и меха» Москва, Легпромб ы тиздат, 198 7 . 310 с. 11. С.А.Каспарьянц, К.Д.Хлуднев, «Кожевенное сыр ь е» Москва, Легкая и пищева я промышленност ь , 1983. 200 с . 12. К.М.Зурабян «Справочник кожевника (сырье и материалы)», Москва, Легкая промышленност, 1984. 384 с . 13. А.Г.Данилкович, В.И.Чурсин «Лабараторный практикум по химии и технологии кожи и меха» Москва, ЦНИИКП, 2002 , 413 с .

O'xshashlar

Чарм ва мўйна хом ашёсининг кимёвий таҳлили

Чарм ва мўйна хом ашёсини сақлаш

Чарм ва мўйна хом ашёларини консервалаш усуллари

Чарм ва мўйна хом ашёси нуқсонлари ва уларни ҳосил бўлиш сабаблари

Чарм ва мўйна хом – ашёсини консервалашнинг физик кимёвий асослари ва консервалаш