Чарм ва мўйна хом ашёси нуқсонлари ва уларни ҳосил бўлиш сабаблари - To'qimachilik - Referatlar

Чарм ва мўйна хом ашёси нуқсонлари ва уларни ҳосил бўлиш сабаблари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

590.5 KB

Ko'chirib olish

Чарм ва мўйна хом ашёси нуқсонлари ва уларни ҳосил бўлиш сабаблари Reja: 1. Нуқсонларни синфлаш. 2. Тери касалликлари келтириб чиқарадиган нуқсонлар. 3. Ҳайвонларнинг туллаши натижасида ҳосил бўладиган нуқсонлар. 4. Терининг ифлосланиш оқибатида ҳосил бўладиган нуқсонлар. 5. Ҳайвонларни ўлгандан кейинги нуқсонлари.

Нуқсонларни синфлаш. Нуқсонлар деб, териларнинг соч қоплами ва тери тўқимасида ҳосил бўладиган, шунингдек чарм ва мўйна саноати учун уларнинг қимматини туширадиган ҳар хил шикастланишларга айтилади. Нуқсонларни фарқлаш, ҳосил бўлиш сабабларини билиш ва уларга қарши кураш чораларини белгилаш соҳа мутахассисларининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Нуқсонлар тери сифатини пасайтиради, навларга ажратишга кўп вақт сарфланиши туфайли, хом ашёни қабул қилиш ва топширишни мураккаблаштиради ва ниҳоят терини ишлаб чиқариш мақсадини ўзгартириб, уларга ишлов беришни қийинлашатиради. Ҳайвонларни ёмон озиқлантириш ва сақлаш, уларни боқиш даврида зарур бўлган санитар-ветеринария тадбирларини ўтказмаслик, терини шилиш, бирламчи ишлов бериш, консервалаш ва ташишдаги шикастланишлар нуқсонларнинг ҳосил бўлишига олиб келади. Айрим нуқсонлар фақат маълум турдаги хом ашёга хос бўлса, бошқалари ҳамма турлар учун умумий ҳисобланади. Нуқсонларнинг келиб чиқишига кўра, улар ҳаёт давридаги ва ўлгандан кейинги нуқсонларга ажратилади. Ҳаёт давридаги нуқсонларнинг ҳосил бўлиш сабаблари қуйидагилар ҳисобланади: Ҳайвонлардаги тери касалликлари, механик шикастланишлар, терининг ифлосланиши, етарлича ёки нотўғри озиқлантириш ёхуд ем таркибини кескин ўзгартириш. Ўлгандан кейинги нуқсонларнинг пайдо бўлиш сабаблари қуйидагилар ҳисобланади: ҳайвонни сўйиш ва терисини шилиш қоидаларига риоя қилмаслик, хом ашёга нотўғри бирламчи ишлов бериш, сақлаш ва ташиш. Бундан ташқари терига таъсир этиш даражасига қараб, нуқсонлар ҳисобланадиган ва ҳисобланмайдиганларга бўлинади. Ҳисобланадиган нуқсонларга териларнинг товар қимматини пасайтирувчи нуқсонлар киритилади. Шунинг учун ҳам улар сифатни баҳолашда эътиборга олинади.

Ҳисобланмайдиган нуқсонларга тери сифатини деярли ўзгартирмайдиган нуқсонлар киритилади ва улар рухсат этилган ҳисобланади. Тери сифатини баҳолашда улар эътиборга олинмайди. Масалан, шимол тулкиси ва оддий тулки териларидаги 10 см гача бўлган кесик ва чоклар эътиборга олинмайди, яъни улар рухсат этилган ҳисобланади. Агар ушбу нуқсонларнинг узунлиги 10см дан ошса ҳисобланадиган нуқсонларга киритилади. Баъзи бир нуқсонлар териси сифатига таъсир этиш даражасига қараб, бир тур учун ҳисобга олинса, иккинчиси учун эътиборга олинмайди. Масалан, сувсар, шимол тулкиси, оддий тулки, норка (қора кузан) терилари учун товар қимматига эга бўлган оёқчалар ва дум каби тери қисмларининг йўқлиги ҳисобланадиган нуқсонларга, қуён, юмронқозиқ теричалари учун ҳисобланмайдиган нуқсонларга киритилади. Питра тегиб тешилишидан ҳосил бўлган нуқсон майда ҳайвонлар (горностай, олмахон, колонка ва бошқалар) учун ҳисобланадиган, йирик ҳайвонлар (тулки, сувсар, бўри ва бошқ.) теричалари учун ҳисобланмайдиган нуқсонларга киритилади. Шу билан биргаликда нуқсонларни бартараф этиш имкониятига қараб бартараф этиладиган ва бартараф этилмайдиган нуқсонларга бўлинади. Бартараф этиладиган нуқсонларга териларга қўшимча ишлов бериш вақтида бартараф этиш мумкин бўлган нуқсонлар киритилади. Булар ёғсизлантирмаганлик, тери тўқимасини чала қуритилиши, теричаларга нотўғри шакл бериш, қон билан ифлосланганлик ва ёғланган кир соч ва бошқалар. Бартараф этилмайдиган нуқсонларга тешик, куя ейиши, тери чириги, жун қоплами тақири, музланган, моғорлаган ёки тери тўқимаси куйган ва бошқалар киритилади. Ҳаёт давридаги нуқсонлар. Соч қоплами ва тери тўқимасини шикастланишига олиб келадиган асосий сабаблар, ҳар хил тери касалликлари, ҳашаротларнинг чақиши, механик шикастланишлар, ҳайвонларни нотўғри шароитларда сақлаш ва етарлича озиқлантирмаслик ҳисобланади.

1 -расм.Катта шохли мол териси остидаги сўна личинкасиТери касалликлари келтириб чиқарадиган нуқсонлар. Ушбу нуқсонларга оқма, тери чақалари ва қирчанғи нуқсонлари киритилади. Оқма катта шохли моллар, отлар, буғулар ва эчки териларининг ёпқич қисмида учрайди. Оқма - тери ости сўна ғумбаклари (личинкалари) ёриб чиққан жойда ҳосил бўлган тешик кўринишидаги жароҳат. Улар битган ёки битмаган бўлиши мумкин. Ишлов берилган терида битмаган оқмалар доира шаклидаги очиқ тешиклар, битганлари – айлана чандиқланган тешик ҳосил қилади. Бу жойларда дерма ўзгарган тузилиш ва кичик мустаҳкамликка эга бўлади. Битмаган оқмалар терида баҳорда учрайди. Бу пайтда ғумбаклар терини бурғилаб ташқарига чиқади. Тери ости сўналарининг ғумбаклари билан зарарланган ҳайвонлар тезда сутдорлигини йўқотади ва ориқлайди. Хонаки эчкилар танасида ғумбак босқичидаги эчки сўналари учрайди. Жуда кам ҳолларда тери – сўнаси касаллиги от ва қўйларда учрайди. Буғу териларини йирик ўлчамдаги сўналар шикастлантириб, катта диаметрли тешиклар ҳосил қилади. Катта шохли молларда тери ости сўнасининг икки тури: оддий ва жанубий турлари учрайди. Ўрта Осиёда кўпроқ жанубий тури кенг тарқалган. Сўна ҳаётининг 12-ойлик муддатидан 10 ойи личинка ҳосил қилиш босқичига, бир ойи – ғумбак босқичига ва яна бир ойи ғумбакларнинг ривожланиши ва вояга етган ҳашаротларнинг яшаш босқичига тўғри келади. Эркак ва урғочи ҳашаротлар бир неча кун яшайди. Эркаги урғочисини уруғлантиргандан сўнг дарҳол ўлади, урғочиси эса - ҳайвоннинг соч қопламида тухум қўйгандан сўнг ўлади. 4-5 кундан кейин тухумлардан 0.7-0.8мм ўлчамдаги личинкалар туғилади, айнан шулар тери

1-расм. Битмаган оқмаостига суқилиб кириб, 6-9 ой давомида бириктирувчи тўқималарда кўчиб юради (28- расм). Оддий сўна личинкалари аста-секин умуртқа каналида, жанубий сўна ғумбаклари қизилўнгач деворларида тўплана боради. Ривожланишнинг охирида улар тери қоплами орқали ҳайвоннинг орқасига чиқиб оқмани ҳосил қилади. Бунда ғумбакларнинг ичагидан атрофдаги тўқимани яллиғланиши ва бузилишига олиб келадиган модда ажралиб чиқади. Бу даврда ғумбаклар туллайди ва ҳар бири аста-секин бириктирувчи тўқимадан капсула бўлиб ўсади. Капсула ичида ғумбаклар яна бир марта туллаб, ривожланишининг охиригача яшайди. Узунлиги 25 мм ва массаси 1г атрофидаги етилган личинкалар оқма орқали ташқарига чиқади, тупроқнинг юза қаватларида ғумбак шаклига кириб, сўнага айланади. Улар ўз навбатида личинкаларни ҳосил бўлиш босқичида йиғилган заҳира ҳисобида яшайди. Сўна билан қарши курашда, молларга ялпи ишлов бериш учун амалда пуркагичлар билан таъминланган дезинфекцияловчи машиналар қўлланилади. Дезинфекциялаш учун хлорофос, гиподерминхлорофос ва бошқа препаратлар қўлланилади. Улар молларга баҳорги-ёзги ва ёзги-қишги мавсумларда ҳар 20-25 кунда пуркалади. Тери сўнасига қарши доимий ўтказиладиган кураш тадбирлари натижасида, катта шохли моллар териси- нинг зарарланиши анча камайган ва ҳозирги кунда 5-7% ни ташкил этади. Ишлов берилган терида битмаган оқмалар доира, яъни овал шаклидаги очиқ тешикларни ҳосил қилади, битганлари чандиқланган тўқиманинг очиқ рангдаги доғлари кўринишида ажралиб туради (29- расм).

Тери чақаси - терининг устки томонида касалликлар ёки бошқа хил шикастланишлардан қолган, ҳали битмаган ёки битиб чандиқ ҳосил бўлган жой. Ушбу нуқсон жунхўрлар, бит, экзема, безланиш, филяриоз, темиратки, чечак ва механик шикастланишлар келтириб чиқарган йирингли ёхуд яллиғланган яралар оқибатида ҳосил бўлади.Чақаларнинг ташқи кўриниши, шакли ва ўлчамлари турли хил бўлади. Чақалар битган ёки очиқ бўлади. Очиқлари терининг ҳар иккала томонидан ҳам сезилади, битганлари чандиқ кўринишида бўлиб, пайпаслаб кўрилганда билинади. Тайёр териларнинг чақалар билан шикастланган жойлари қўпол, қаттиқ, бўш структурали, синиқ ва ёриқлари бўлган мавжли юза сиртига эга бўлади. Сўгал – ушбу нуқсон зарарланган майдоннинг ўлчами билан баҳоланади; дерма структурасида чуқур ўзгаришларга олиб келадиган ҳар хил ғурралар, тери чақалари сингари зарарланган майдон ўлчами бўйича ҳисобга олинади. Яралар – тери қопламининг чуқур битмаган шикастланишлари. Уларнинг келиб чиқиши ҳар хил бўлиши мумкин; ҳашаротларнинг чақиши, механик таъсирлар ва ҳоказо. Жароҳат узоқ битмайди. Жунхўрлар – ҳайвон танаси айрим жойлари жун қопламини еб, қирқиб қўядиган майда қанотсиз ҳашаротлар, қатқалоқ териси кўриниб қолган тақир жойлар ҳосил қилади. Ҳайвонлар шу жойларини қашлаб яна ҳам қатқалоқ қилиб юборади. Жунхўрларга қарши кураш ҳайвонлар жун қопламига дезинфекцияловчи эритмаларни пуркаш ёки уларга чўмилтиришдан иборат. Қўтир – отлар, катта шохли моллар, қўй, чўчқа ва буғуларда учрайдиган юқумли тери касаллиги қўтир каналарининг паразитлик қилишидан келиб чиқади. Қўтир касаллиги туфайли терининг зарарланган жойи ўз хусусиятини йўқотиб, қалин тортади, ғадир-будур бўлиб қолади, усти кепакланиб туради. Бу каналар уч гуруҳга бўлинади: қичима каналар, тери усти каналари ва терихўр каналар.

Қичима қўтирни (акароз) 0,2-0,5мм ўлчамдаги каналар келтириб чиқаради. Улар лимфа билан озиқланади. Бошида қаттиқ жағи бор, булар ёрдамида тери қаватлари орасидан ўзига эгри-бугри йўл очади. Қичима каналар ҳайвонларни жуда ҳам безовта қилади, улар зарарланган жойларни ғажийди ва тарашлайди. Терида яллиғланган жойлар ҳосил бўлади, сочлар тўкилади, тери қўполлашади, кепак билан қопланади. Қичима кана билан зарарланиш натижасида тери юзасида лизуха, яъни қичиган жойларни тез-тез ялаши натижасида параллел йўналган қатор тирналишлар ёки чандиқлар, шунингдек юз бузилиши – турли хил даражада юз терисининг шикастланиши, яъни доғ-доғ бўлиб қолишидан тортиб то юз қаватининг бутунлай бўлмаслиги каби нуқсонлар ҳосил бўлади. Тери губкасимон, ғовакли, каналарнинг кўпсонли юришлари оқибатида тешилган бўлиб қолади. Ҳайвонларни қўтирдан даволаш учун уларнинг терисига махсус малҳамлар едирилиб ишқаланади. Тери усти каналари қўтири ниҳоятда кучли қичишдан, терида қизилчароқ тугунчалар ва йирингли пуфакчалар ҳосил бўлиши билан бошланади. Пуфакчалар қуриб, сариқ тангачалар ва пўстлоқчаларга айланади. Зарарланган жойларнинг жуни тўқилади. Тери усти каналари тери юзасида яшаб, қон билан озиқланади. Тери усти каналари қўтири – катта шохли моллар, отлар, қўйлар ва эчкиларнинг тери қопламига сурункали ва тез тарқаладиган касаллик ҳисобланади. Тери усти каналарига қарши асосий кўраш усули – бу ҳайвонларни креолин ёҳуд гексахлоранкреолинли эмульсия эритмаларида чўмилтириш ҳисобланади. Тери хўр каналар ҳайвонларни тери қопламасининг сиртида яшайди, аммо лимфа ёки қон билан эмас балки, эпидермиснинг ташқи қаватлари ҳужайралари билан озиқланади. Отларда, катта шохли молларда ва баъзан қўйларда паразитлик қилиб яшайди.

Тери усти каналари билан зарарланган терилардан ишлаб чиқарилган терининг юза сиртида каналарнинг санчишидан чуқурчалар ҳосил бўлган бўлади. Безланиш (демодекоз) - микроскопик майда безланиш - каналари келтириб чиқарадиган касаллик. Бу касаллик катта шохли моллар, чўчқалар, қўйлар, эчкилар,отлар ва бир қатор ёввойи туёқлиларда учрайди. Безланиш – каналарнинг танаси чўзинчок, қуртсимон бўлгани учун терига соч халтачаси ва ёғ безлари орқали киришига имкон яратади. Зарарланган жойларда инфекция тушиб, доира шаклидаги йиринг бойлаган жой ҳосил бўлади. Хом ашёда безланиш билан зарарланиш кўп ҳам сезилмайди, аммо тайёр терининг юза томонида терининг емирилиши кўринишига эга тери ичида эса – бўшлиқ ҳосил қилади. Безланишга қарши кўраш воситаларидан бири, терининг зарарланган жойларини 1% ли гекса хлораннинг минерал ёғдаги эритмаси ёҳуд 6% ли диэтилксантоғеннинг минерал ёғдаги эритмаси билан ишлов бериш ҳисобланади. Юза канаси – тери қопламининг юза сиртига шикастланишлар етказади. Ҳайвонларга ташланиб, уларнинг терисига сингиб кетади ва уни яллиғланишига олиб кетади. Зарарланган тери қисмларида чуқурчалар бўлиб, кўпинча улардан каналарнинг ниши чиқиб туради. Ана шу юзада чақалар ҳосил бўлади. Терининг юза канаси билан зарарланишига гарропата дейилади, ушбу зарарланишлар йирик ўлчамларга бориб етади. Каналар ҳайвонларни ниҳоятда оздиради ва пираплазмазон (молни қирон келтирувчи қон касаллиги) ташувчиси ҳисобланади. Каналарга қарши кўрашда ҳар хил ҳидли чўчитиб қочирадиган воситалардан фойдаланилади. Чечак чўтири – инфекцион касаллик – чечак билан оғриган қўй ва эчкиларнинг терисидаги майда, юмалоқ, ранги оч сариқдан то жигар ранггача бўладиган чандиқ, доғлар. Чечак излари. Доғларнинг диаметри 0.5 дан 1см гача бўлади.

Ишлов берилган терида чечак чўтири, терининг мереясини бузиб кўрсатувчи тешиклар ёҳуд доғлар кўринишида бўлади. Бу касалликка қарши ўтказиладиган асосий тадбирлардан бири профилактик эмлаш ҳисобланади. Қиювчи темиратки – махсус замбуруғлар келтириб чиқарадиган юқумли тери касаллиги. Замбуруғлар узун, текис ва майин иплар – гифлардан ташкил топган. Уларнинг спораси юмалоқ, ялтироқ, қорамтир рангга эга. Замбуруғ соч халтачаси уячасининг илдиз қисмларида жойлашиб, соч атрофида споралардан жилд ҳосил қилади. Замбуруғ ҳужайра оқсилларини , соч ва тери толаларини бузувчи махсус ферментлар ажратиб чиқаради. Қиювчи темиратки ҳайвонлар терисининг кучли кичимасини келтириб чиқаради. Терида тангача ва пўстлоқчалар ҳосил бўлади. Жун кучсиз, хира, тутам бўлиб йиғилади ва юлинади. Чўчқа қили зарарланган жойларда кучсиз сақланади, аммо тўкилмайди. Қиювчи темиратки катта шохли моллар, отлар ва чўчқа териларни уларни узоқ вақт давомида тор, кир ва ёруғлик кам тушадиган жойларда боқилганда зарарлантиради. Темиратки катта шохли молларнинг боши, бўйни ва орқа тешиги соҳасида тугунчалар кўринишида ҳосил бўлади. Тугунчалар устида кичкина қўнғир-сариқ пўстлоқчалар бўлиб, улар аста-секин асбсетга ўхшаган битта туташган пўстлоқга айланади. Кейинчалик пўстлоқ кўчиб тушиб, тақир жойларни ҳосил қилади. Қайсиким ушбу жойларда тери доимо кепакланади. Отларда қиювчи темратки қовурға, кўрак соҳаларида, орқаси ва сағрисида кузатилади. Эчкиларда бу касаллик жуда кам учрайди. Чўчқа териларида қиювчи темиратки пуфакчалар ҳалқаси билан ўраб олинган айланасимон доғлар кўринишида бўлади. Қўйларда қиювчи темиратки қисман ёки тўлиқ соч тўқилишини келтириб чиқаради. Қиювчи темиратки билан терининг соч қоплами, юза қавати ёки дерма каби зарарланган жойлари, навлашда чақа нуқсони каби ҳисобланади. Қиювчи темиратки пойабзалнинг устки қисми учун хромли тери бичимини қисқартиради ва

2-расм. Қирчанғитеридан пойабзалнинг таг терии учун маъсуматли қисмларга фойдаланишга тўсқинлик қилади. Экзема - бу тери юқори қаватларининг яллиғланишидир. У ҳайвонларнинг терисида шишиш, қизариш, шунингдек сиртнинг намланиши ва шелушение ва ниҳоят кучли қичимани келтириб чиқаради. Экзема уй ҳайвонларининг ҳамма турларида учрайди ва уларни ёмон озиқлантириш, сақлаш оқибати ҳисобланади. Экзема билан зарарланган терилардан ишлаб чиқарилган тери пўк, юза сирти ғадир-будур ёки умуман юза қаватига эга эмас. Ушбу нуқсон териларни навлашда чақа сингари баҳоланади. Микрофилярии (филяриоз) – фақат терини сочсизлантиргандан сўнг, майда тешиклар кўринишида намоён бўлади. Бу катта шохли моллар ва отлар терисининг гелминтоз яъни тери ости бирикувчи тўқималарида ҳосил бўладиган юмалоқ гижжа ғумбаклари - нематодлар билан зарарланиш оқибати ҳисобланади. Қон сўрувчи ҳашаротлар – чивин ва пашшалар микрофилярини ташувчиси бўлади. Хом ашёда микрофиляриини терининг ҳамма қаватларида бош қисми юмалоқ, дум қисми ўткирлашиб ва торайиб борадиган айлана, гижжа кўринишида пайқаш мумкин. Микрофилярии келтириб чиқарган терининг шикастланиши амалдаги давлат стандартларида кўзда тўтилмаган. Чунки уни пайқаш қийин. Кирчанғи, кал – айрим замбуруғлар келтириб чиқарадиган, соч халтачаси ва эпидермиснинг шохли қаватини зарарлантирувчи касаллик (2- расм). Қирчанғи катта шохли моллар, отлар шунингдек итларда учрайдиган ва кепак, кир-оқ рангдаги қалин пўстлоқчалар билан қопланган сочи тўкилган жойларда кузатилади. Ушбу жойлар қўтир бўлиб, эпидермиси кепакка

4 -расм. Жун қопламининг тақириўхшаб кўчиб юради. Кўпинча қирчанғи билан кир ва тор жойларда боқиладиган ориқ моллар зарарланади. Қирчанғига қарши профилактик чоралар - молни яхши озиқлантириш ва яйратиб боқиш, шунингдек дезинфекцияловчи эритмаларда чўмилтириш ҳисобланади. Қирчанғи билан зарарланган терилардан ишлаб чиқарилган терининг юза сирти ғадир-будур; соғлом ҳайвонлар терисидан ишлаб чиқарилган терига нисбатан қалинлиги ва зичлиги кичикроқ. Ҳайвонларнинг туллаши натижасида ҳосил бўладиган нуқсонлар. Соч қопламининг сийракланиши – баҳорги туллаш бошланиши муносабати билан тўкилган, меъёрдаги миқдорга нисбатан сочи камайган терича қисмлари. Ушбу нуқсон кеч қиш, эрта баҳор ва баҳорда овланган, соч қоплами ўта пишган ҳайвонлар теричаларига хос. Шу билан биргаликда бу терилар сочининг ялтироқлиги бўш бўлади. Бу нуқсон ҳамма момиқ мўйнали ҳайвонларда кузатилади. Ўқ сочнинг шикастланиши – қопловчи туклар юқори қисмининг шикастланиш, ўқ сочлар учининг бўлмаслиги. Ушбу нуқсон кеч қиш, эрта баҳор ва баҳорда соч қопламининг механик шикастланиши натижасида ҳосил бўлади. Одатда шимол тулкиси, оддий тулки ва бўриларнинг сағрисида кузатилади. Соч қопламининг чигалланишлиги (кигизланганлиги ) – жун қопламининг кигизга ўхшаб ёпишиб кетгач, тараб ёки титиб бўлмайдиган ҳолда келган чигали. Бу нуқсон кўпроқ соч қоплами ўта пишган ва сийраклашган, узун сочли момиқ мўйнали ҳайвонларнинг теричаларида учрайди, баҳорги туллаш аломатларининг бири ҳисобланади.

5-расм. ТирналишЖун қопламининг тақири – механик шикастланишлар оқибатида териларнинг айрим жойларида жун қопламининг умуман ёки қисман йўқлиги, кўпроқ жун қоплами ўта пишган ҳайвонларда кузатилади ва баҳорги туллаш аломатларидан бири ҳисобланади.(3-расм) Ёзги соч тулламаган қисмлари – қишки соч қопламасида ёзги соч қолдиқлари (кузги туллаш охирида). Фақат норка териларида нуқсон сифатида ҳисобга олинади. Бошқа турларда (олмахон, қуён, тулки ва бошқа) ёзги соч қолдиқлари терилар навининг белгиловчи аломатлардан бири ҳисобланади. Механик шикастланишлар оқибатида ҳосил бўладиган нуқсонлар - буларга тирналиш, тамға, терининг шох теккан жойи, теридаги тишланган жойлар, жун қоплами тақири, жун қоплами чақаси, чандиқ, қамчилар киради. Тирналиш - тери юзининг механик шикастланиши ( 4 - расм). Тирналиш одатда ҳайвонлар ўзини – ўзи қашлаганда, қўйларнинг жуни эҳтиёжсизлик билан олинганда, эчкиларнинг тивитини тараб олишда ҳосил бўлади. Юзаки сидирилган жой, терида сезиларли ўзгаришлар қолдирмай тезда битиб кетади. Чуқур сидирилган жойлар терида чандиқ кўринишда намоён бўлади. Битмаган тирналишлар тўқ-жигар рангдаги пўстлоқ билан қопланган, пўстлоқнинг қалинлиги шикастланишнинг чуқурлигига боғлиқ. Чўчқа териларида тирналишлар катта шохли моллар терисига нисбатан сийрак намоён бўлади. Териларни навларга ажратишда битган тирналишлар, чандиқлар ва битмаган тирналишларни фарқлай олиш муҳим аҳамиятга эга. Чуқур тирналишлар нуқсон сифатида, узунлиги ва майдони бўйича, чандиқ- механик юз бузилиши сифатида ҳисобга олинади.

6 -расм. Тамға 7-расм. Жун қоплами чақасиТамға – куйдириш, бўёқ суртиш, қирқиш ва бошқа усуллар билан ҳайвоннинг тери қопламига ҳарфлар, рақамлар ёки бошқа шартли белгиларни қўйиш (6 - расм). Куйдирилган жойда соч ўсмайди, тери тўқимаси эса чандиқга айланади. Бу ҳолат ишлаб чиқариладиган тери сифатини пасайтиради. Чандиқ – ҳайвон тирик вақтида терисининг чуқур тирналиши, яра чиқиши, ҳаракатланиши ва бошқа зарарланишлардан кейин битиб ўрнида қолган нуқсон. Қамчи (калтак) қадоқлари терида (кўпроқ от ва эшак териларида) ҳайвонларни қамчи, арқоқ ёки калтак билан уришдан қолган қарамтир – қизил излар (қонталашлар)дан пайдо бўлган нуқсон, юзаси ва ҳатто тери дермаси ёрилган ёки ёрилмаган бўлиши мумкин. Терининг шох теккан нуқсони - ҳайвонлар уришганда шохлари билан териларни тилиб шикастланиши оқибатида терининг жун томонида пайдо бўладиган йиртилишлар ёки чуқур тирналишлар кўринишидаги нуқсонлар. Теридаги тишланган жойлар - ҳайвонлар тириклик пайтида юлиб олинган бир тутам жун ўрнида ёки бошқа ҳайвонлар тишлаган жойда ҳосил бўлган терининг жун қопламидаги майда камчаклар. Тери қопламининг шу жойларида кўпинча тишлашдан қолган асоратлар ёки янги жунлар ўсиб чиқиб пигментацияланган доғлар учрайди.

8 -расм. Навал 9-расм. Терининг ифлосланганлигиЖун қоплами чақаси – қўйларнинг жуни олинаётганда ёки тери касаллигини даволашда жароҳат натижасида жун қопламининг шикастланиши (8- расм). Агар қирқилган жойда қолган жун узунлиги 20мм га етса, бундай жун юлиниши нуқсони пўстинбоб ва мўйнабоп қўй териларида эътиборга олинади. Терининг ифлосланиш оқибатида ҳосил бўладиган нуқсонлар. Ушбу гуруҳ нуқсонларига навал, накостиш, моржевина, терининг ифлосланганлиги кирадди. Навал – ҳайвон териси жун қопламининг нажосатлар ва лой-ифлосликлар тегиб булғанишидан ҳосил бўладиган нуқсон (8- расм). Навал қўйларни ёмон шароитларда сақлаш оқибатида ҳосил бўлади. Ифлосланган қўй териси секин консерваланади. Унда юз бузилишини келтириб чиқарадиган прелина ҳосил бўлади. Мўйнабоп қўй терисининг 25% дан кўпроқ майдони ифлосланганда навал нуқсон ҳисобланади. Навал билан ифлосланган мўйнабоп қўй терисидан ишлаб чиқарилган мўйна яриммаҳсулотининг сифати паст бўлади, чунки зарарланган жойларда моғор, жун тўкилиши, юза қаватининг ёрилиши рўй беради. Накостиш - тиканли ўтлар – ковил (чалов) нинг қўй териларига кириб ҳосил қилган майда тешиклар ва улар уруғларининг тери ости клетчакаларга ҳамда дермага қадалиб орасида қолиб кетиши. Зарарланган жойларда йиринг бойлаган жой ҳосил бўлади. Накостиш янги

10-расм. Моржевина.шилинган ва ҳўл тузлаб консерваланган териларда яхши сезилади. Кўпроқ даштли ҳудудлардан қабул қилинган хом ашёда учрайди. Накостишли қўй ва эчки териларини мездралаш қийинлашади: пичоқлар ўтмаслашади, терилар тешиклар бўйлаб йиртилади. Терининг ифлосланганлиги - қўй ва эчки терилари жун қопламининг баъзи бир ёввойи ўтлар, хусусан қариқиз ўтининг уруғлари ва гуллари билан ифлосланиши (9- расм). Қўй ва эчки жунида қариқиз ва бошқа ифлословчи ўсимликларнинг борлиги, териларни мездралаш машинасида ишлов берганда ёриқлар, узилишлар ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Шунинг учун бундай хом ашё дастлаб қариқизни бартараф этиш мақсадида ишлов берилади. Моржевина – чўчқаларнинг қалин тортган (қатланган) эпидермиси остидаги тери ғуддали қаватининг нотекис юзаси (яғир) (37- расм). Тайёр терининг юз томонида ёзилиб, силлиқланмаган бурмалар ҳолида кўзга ташланиб туради. Ушбу нуқсон узоқ вақт ёмон ва ифлос хоналарда сақланган чўчқа териларида ҳосил бўлади. Бундай терилардан ишлаб чиқарилган тери – қўпол, юза сирти нотекис бўлади. Бу нуқсон терининг шикастланган майдонининг ўлчаш бўйича ҳисобланади. Ҳайвонларни етарлича озиқлантирмаслик ва ёмон шароитда сақлаш оқибатида ҳосил бўладиган нуқсонлар. Терининг ориқлиги - Тери тўқимасининг одатдагидан бир қадар юпқалиги ва бўшлиги билан фарқланиб турадиган ориқ ҳайвон териси. Бундай териларнинг ички томони қуруқ, ёғсиз, жун қоплами хира бўлади. Маклак - қари, қувватдан кетган ҳайвонларнинг сон суяги билан чаноқ (тос) суяги туташган ерида терининг халтача шаклида шишиб чиққан

38-расм. Тешикнуқсони. Тайёр териларда зарарланган жой - ён атрофига нисбатан юпқа ва бўртган бўлади. Жун толаларининг ингичкаланиши – ҳайвонларни етарлича озиқлантир-маслик ёки касаллик оқибатида терининг маълум жойларида жун толаларининг ингичкаланиши. Дағал бурмалар (борушистость) - тери ости клетчаткалари ва эпидермисининг ўсиб кетиши оқибатида тери остидаги қалинлашган дағал бурмалар. Ушбу бурмалар катта шохли моллар эркаги терисининг бўйин қисмида учрайди. Дағал бурмалар тери қимматини кескин пасайтиради, чунки ишлов берилган терида бу жойлар қўпол, ғижим ва бурмали бўлади. Ҳайвонларни ўлгандан кейинги нуқсонлари. Ҳайвонни сўйиш ва терисини шилишда ҳосил бўладиган нуқсонлар. Нотўғри тилиш ва шилиш, ассиметрия - Нотўғри тилиш ва шилиш, ассиметрия танада турган терини қийшиқ ва нотекис тилиш, яъни шилишдан олдин қориннинг оқ чизиғидан ўнг ёки чапга қараб қийшайтириб тилиш натижасида келиб чиқади. Тешик - терини шилиш ва покизалаш қоидалари бузилганда, кўпроқ ўткир пичоқни ишлата билмаслик натижасида ҳосил бўлади (11- расм). Кертик - терининг дерма томонида, тери тўқимасининг 1/3 қалинлигига чуқурликда узунасига кесилган жойлар. Тери ўймаси - ҳайвоннинг териси шилинаётганда ёки покизалаганда

12-расм. Тери ўймаси 13 -расм. Палостпитирёғини эҳтиётсизлик билан чуқурроқ кесиб олиш натижасида, терининг юпқалашиб қолган жойи (12- расм). Гўшт, ёғ ва пай қийқимлари - терини усталик билан шилиб ола билмаслик натижасида гўшт пардада қолдириб кетилган бу қийқимлар туз эритмаларининг тери тўқимаси ичига сингиб киришига тўсқинлик қилади ва унда мирокфлора авж олиши натижасида тери димиқиб, тўқималари чирий бошлайди. Тери йиртиғи - терини танадан шилаётганда қўполлик қилиш оқибатида пайдо бўладиган тери йиртиғи, одатда қорин ва човларда учрайди. Тилик - терини шилиб олиш ва ёғини олиш пайтида тери тўқимасининг узунасига тешилиб қолиши. Узилиш – тери юзасига зарар келтирмайдиган узунчок тешиклар. Камбар бўйин - тери бўйин қисмининг иккала томонидан чуқур кесиб юборилиши натижасида бош терининг асосий қисми билан торгина бўйин қисми орқали туташиб туради. Камбар бўйинлик бош қисмининг кетишига сабаб бўлади. Гўшпарда ва жун толаларининг қонга беланганлиги - мағзида қонталаш жойлар бўлиши терини тузлаш ва қуритишни қийинлаштиради, микрофлоранинг тез авж олиши ва товарнинг димиқлаб, жийишига сабаб бўлади. Кесиклар – терининг питра юзасидаги чуқурлиги дерманинг 1/3 га қадар кириб борган тери тўқимасидаги тўғри чизиқли тешилмаган кесилишлар: терини эҳтиёткорлик билан шила билмаслик оқибатида ҳосил бўлади.

41-расм.Прелина Палост – юқумсиз касаллик натижасида озиб ўлган моллардан шилиб олинган, у ер – бу ерида қўнғир – қизил ёки тўқ – қизил жойлари бор тери (13- расм). Териларга бирламчи ишлов бериш, ташиш ва сақлашда ҳосил бўладиган нуқсонлар. Ушбу гуруҳ нуқсонларига прелина, юмалоқ тери, куя ейиши, териги чириги, терининг қотиб кетиши, терининг синиши, зангли доғлар, қизил доғлар, мағор босиши, шестовина, жун қопламининг тўкилувчанлиги, дудланиш , тузли доғлар, биглост каби нуқсонлар киради. Прелина - чиритувчи бактериялар келтириб чиқарган, терининг юза томонидаги зарарланган жойлар, у тери юза томони рангининг ўзгариши, шилимшиқ бўлиб қолиши, жун қопламининг ёпишиб кетиши ва чириган ҳид билан таърифланади (14- расм). Кечикиб ёки нотўғри консервалаш оқибатида пайдо бўлади. Прелина билан зарарланган тери қисмлари ишлов бериш жараёнларида бузилади ёки машиналарда узилади. Тайёр терида эса кичик мустаҳкамликка эга бўлади. Жун қопламининг тўкилувчанлиги – терини нотўғри консервалаш оқибатида чиритувчи бактерияларнинг ривожланишидан унга бир оз тегилганда , силкитиб қоқилганда, салгина тирналганда ва бошқа ҳолларда жунларнинг илдизи билан тушиб кетишидан юзага келган нуқсон. Ёғсизлантирилмаганлик - тери тўқимасидан бартараф этилмаган тери ости ёғ тўпламалари. Толаларнинг терини тешиши - дерма қаватларини чуқур кесилиши натижасида соч илдизларининг очилиб қолиши ёки сочнинг тушиб кетиши, ёхуд қопловчи сочлар илдизларининг механик зарарланиши

оқибатида улар толасининг тери қопламини тешишидан иборат нуқсон. Ушбу нуқсон кўпинча кузда овланган ҳайвонлар териларида кузатилади. Бундай териларда соч илдизи чуқур жойлашган бўлиб , тери тўқимаси кўпроқ бўлинган ва ёғланган бўлади. Ёғ жизғини - яхши ёғсизлантирилмаган терининг ўз пишиқлигини йўқотиши ёки унинг бутунлай бузилиши; терининг ҳар ерида қизғиш ёки жигарранг доғлар пайдо бўлиши. Дудланиш – очиқ алангада қуритилган ва дудланган териларда учрайди. Тери жуда қуруқ, салга синадиган, ранги жигар, питир пардаси осон кўчиши билан тавсифланади. Дудланган жойлар ивитишда яхши ҳўлланмайди. Кучли дудланган терилар “Тери хом ашёси” Давлат стандартига мувофиқ ностандарт териларга киритилади. Биглост – музлатилган терини совуқда шамоллатганда бутун майдони ёки айрим қисмлари бўйича ка тта миқдорда намлигини йўқотиш. Ушбу нуқсон тери ағдармасида оқ доғлар кўринишида бўлади. Бундай терилардан ишланган тери бўшлиги, кичик мустаҳкамлиги билан ажралиб туради. Терининг қотиб кетиши, дағаллашиб қолиши - териларни қуёш тиғида ва юқори ҳаво ҳароратида қуритиш оқибатида, дерма коллагенларининг шохли массага ўтиши (желатинланиши). Қотган терилар мўрт, синувчан, сувда ивимайди ва ошлаб ҳам бўлмайди. Терининг синиши (ломина) - музлаган ёки қуруқ терининг эпидермис ва жун қоплами томонидан синиши, ёрилиши (орқа – ўнгига ўтиб кетмаган ҳолда) териларни эҳтиётсизлик билан транспортга ортиш ёки туширишда, уюм қилиб тахлашда юз бериши мумкин. Тузламасдан қуритилган териларда ушбу нуқсон терининг жун томонини ёруғликка қаратиб аниқланади. Нуқсон узунлиги бўйича ҳисобланади.

14-расм. Зарарли ҳашаротлар. 1- куя ғумбаги; 2- куя қурти; 3 ва 4 – куя капалаги; 5, 6 ва 7 – тери ейдиган қўн-ғизлар; 8- қўнғизлар ғумбаги; 9- личинкасиТузли доғлар – териларга ишлов беришда таркибида кўп миқдорда кальций, магний ва бошқа элементлар бўлган консерваловчи аралашмалардан ҳосил бўладиган тўқ сариқ рангдан, тўқ жигар ранггача, шакли ҳар хил, айтарли катта бўлмаган (5мм гача) доғлар кўринишидаги нуқсонлар. Ишловдан чиққан терилар ёмон бўяладиган, ёғланадиган, дағал доғли бўлиши билан фарқланади. Терини бузиш даражасига қараб тузли доғлар уч турга бўлинади: 1) Гуруҳ бўлиб жойлашган, очиқ-сариқ рангли юзаки доғлар; улар дермага чуқур сингмайди, қотмайди ва кирганда мездрали юзадан изсиз йўқолади. Бундай доғлар тери сифатини пасайтирмайди. 2) Оч-жигар рангли, юмалоқ, тиниқ пўстлоқли доғлар; Улар тери қалинлигининг ўртасигача сингиб, қирганда мездрали юзадан йўқолади, аммо унинг остида дерманинг ўзгарган қисмларини пайқаш мумкин. 3) Тўқ-жигар рангли, маркази ўпирилиб тушган, пайпастлаганда қаттиқ, доғлар; Улар дермага чуқур сингиб терининг юзги қаватигача бориб етади. Пўстлоқни қирганда, дерманинг сариқ рангли ўзгарган қисмларини кузатиш мумкин. Терида тузли доғлар пайдо бўлишини тушунтирувчи сабаблар ҳар хил : 1) келиб чиқиши микробли; 2) туз ва антисептиклардаги кимёвий аралашмаларнинг таъсири;

15 -расм. Тери чириги3) қон гемоглобинида бўлган темир бирикмаларининг таъсири. Ушбу нуқсон кўпроқ упука ва бузоқ териларини сақлашда ҳосил бўлади. Қизил доғлар - териларни бирламчи ишлов беришда ҳосил бўлади. Намакобдан намиқиб турган териларнинг мездра юзасида қизғиш парда пайдо бўлиши билан тавсифланади. У пушти галофил микрококкларнинг терига туз ёки ҳаво, сув ва бошқалар билан тушиб, урчиб, кўпайиши натижасида ҳосил бўлади. Қизил доғларнинг терига таъсир этишини уч босқичга ажратиш мумкин: 1) кучсиз – бунда қизиллик тайёр чарм сифатига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. 2) ўртача – бунда қизиллик тўқимани ниҳоятда кучли зарарлантиради ва одатда тайёр чарм доғдор юза сиртига эга бўлади. 3) кучли – бунда терида талай ўзгаришлар рўй беради. Ушбу хом ашёдан тайёрланган чарм юз бузилиши ва прелина, шунингдек доғдор ва хира юза сиртига эга бўлади. Терида қизиллик пайдо бўлишини олдини олиш учун қуйидагилар яхши восита ҳисобланади: 1) хом ашёни сақлаш ва ташишда парадихлорбензол ва нафталинни қўллаш; 2) хом ашёсини музлатгичда сақлаш; 3) ҳўл тузланган хом ашёни қуритиш. Тери чириги - териларни нотўғри сақлаш оқибатида келиб чиқадиган нуқсон(15- расм). Терининг босилиб чириган ерида мездра томони ёки юзасида терихўр қўнғиз қуртлари еб қўйган жойлари. Булар кўпроқ терининг чуқур қаватларига кириб, хатто, терини тешади. Тери чиригига қарши нафталин, керосин ва дихлоэтан қўлланилади.

16 -расм. Куя ейиши 17-расм. Юмалоқ териКуя ейиши – тери жун қопламининг куя қурти ёки личинкаларидан зарарланиши( 16 - расм). Куя қуртлари терининг жун толаларини таг қисмидан кемириб, илон изи шаклида йўл очади. Баъзан тери қопламининг эпидермис қаватини ҳам зарарлантиради. Агар куя еган терини кафт билан урилса, жуни тўкилади ва яланғоч жойлар пайдо бўлади (16- расм). Куяга қарши кураш хом ашёни нафталин, гексахлоран билан ишлов беришдан иборат. Зангли доғлар - хом терининг ички - гўшт-парда томони узоқ вақт металл буюмга тегиб туриши оқибатида тери мағзидан ўнгигача ўтиб кетган ёки тўқимаси ичига кириб борган қорамтир – жигар ранг доғлар. Юмалоқ тери - юмалоқлаб, яъни текисламасдан музлатилган ёки қуритилган тери(45- расм). Юмалоқ териларни навларга ажратиш ва тахловларга жойлаштириш қийин. Бурмалар ўрнида синиқлар ёки моғор ҳосил бўлади, чунки бурмаларда узоқ муддат намлик сақланади. Бундай териларни янги шилинган ҳолатга келтириб, хўл тузлаш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Чарм ва мўйна хом ашёсини сақлаш

Чарм ва мўйна хом ашёсининг кимёвий таҳлили

Чарм ва мўйна хом ашёларини консервалаш усуллари

Чарм ва мўйна хом – ашёсини консервалашнинг физик кимёвий асослари ва консервалаш

Қадимда чарм ва мўйна ошлашнинг тарихи