Чарм ва мўйна хом ашёларини консервалаш усуллари - To'qimachilik - Referatlar

Чарм ва мўйна хом ашёларини консервалаш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181 KB

Ko'chirib olish

Чарм ва мўйна хом ашёларини консервалаш усуллари Режа: 1. Қуюқ туз эритмасида консервалаш 2. Терини ёзилган ҳолатда консервалаш 3. Тузламасдан қуритиб консервалаш. 4. Тузлаб қуритиб консервалаш. 5. Кислота – туз билан консервалаш. 6. Пикеллаб консервалаш. 7. Териларни музлатиш.Ачитиш.Нурланиш. 8. Консервалашнинг янги усуллари.

Чарм ва мўйна хом ашёси бирламчи ишлов бериш амалиётида энг кўп қўлланиладиган асосий консервалаш усулларига: ҳўл тузлаш, тузлаб қуритиб консервалаш, тузламасдан қуритиб консервалаш, кислота туз билан ишлов бериш, пикеллаш, ачитиш, музлатиш ва нурлаш киради. Булар анъана бўлиб шаклланган усуллар бўлиб, уларни батафсил кўриб чиқиш консервалаш жараёнинг моҳияти ва механизмини ёритишга имкон беради. Аммо шуни таъкидлаш жоизки, ҳозирги вақтда консервалашнинг замонавий материаллар, усуллар ва технологиялардан фойдаланилган янги усуллари юзага келаяпти. Қуюқ туз эритмасида консервалаш Консервалашнинг ушбу усули энг кенг тарқалган ҳисобланиб, чарм сингари мўйна хом ашёсини ҳам консервалашда қўлланилади. Консервалаш амалиётида бу усулнинг икки тури қўлланилади: қуруқ тузлаш ёхуд терини ёзилган ҳолатда тузлаш ва тузлиқлаш ёки қуюқ туз эритмасида консервалаш. Иккала холатда ҳам ош тузига антисептиклар қўшилади, чунончи улар хом ашёнинг узоқ муддат сақланишига кўмаклашади. Тўғри тузлаб консерваланган териларда усол (нам ҳолида тузлаш натижасида янги шилинган тери массасининг камайиши) 13-17% бўлиши лозим. Йирик ва майда терилар (қўй, эчки ва чўчқа териларидан ташқари) учун амалда қўлланиб келинаётган 1134-73 Давлат станлартига мувофиқ хом ашё массаси ҳўл тузлаш жараёнда камайиши ва янги шилинган тери массасидан % ҳисобида: ёзиб тузланган териларда -87% (усол 13), тузлиқда консерваланган териларда 83% (усол 17%) ни ташкил этиши керак. Терини ёзилган ҳолатда консервалаш Терининг ағдармасини юқорига қаратиб, махсус майдончаларда – тагликларга ётқизилади ва диққат билан текислаб чиқилади. Таглик - бу икки нишабли, майдони 275х275см, ўрта қисмини баландлиги 30см, чеккаларининг баладанлиги 15см бўлган тахта супача. Таглик қуруқ ва тоза шунингдек 3см қалинликда тоза ош тузи қавати сепилган бўлиши лозим. Тагликка ётқизилган терига бутун майдони бўйлаб, бир текис антисептиклар қўшилган туз сепилади ва енгил ишқаб едирилади; терининг

қалин қисмларида туз миқдори кўпайтирилади. Терилар бирини иккинчисига мездра томонини юқорига қаратиб жойлаштирилади ва ҳар бирига худди биринчиси сингари антисептиклар қўшилган туз сепилади. Тагликларда терининг бош қисми “қочиртириб” ётқизилади. Бош қисми ва оёқларнинг чеккаси тартиб билан текисланади. Агар тери чеккалари тагликдан осилиб турса, уларни туз билан ишқалаб қайтариб қуйилади. Қўй, эчки ва чўчқа териларини консервалаш учун кичик ўлчамдаги: 125х150см, 150х175см ва ҳоказо тагликлар тайёрланади. Навалдан тозалаб бўлмаган қўй териларининг мездра томонлари билан ётқизилиб, кўп туз сепилади ва терининг иккала томонига ишқаб едирилади. Гўшт комбинатлари ва тайёрлов омборхоналарида тахловларнинг баландлиги хом ашё турига қараб ҳар хил бўлади. Гўшт комбинатларида йирик териларни тузлаш учун тахлов баландлиги 1,5-2м; қўй, эчки ва чўчқа териларини тузлаш учун – 1,5мм гача. Қуришдан сақлаш учун тайёр тахлов устига 1см қалинликда ош тузи сепилади. Янги шилинган тери массасидан, % ҳисобида: ош тузи сарфи – 40, нафталин сарфи -0.8 ёки парадихлорбензол -0.4 ёхуд натрий гексафторсиликат сарфи -1. Упука, ярим тери ва бузоқ терисини консервалашда ош тузига 0.9% миқдорда кальцийли сода қўшилади. Йирик териларни тузлашда №3, чўчқа ва майда териларни тузлашда №2 ёки №2 ва №1 тортишдаги тузларнинг тенг миқдорлаги аралашмаси ишлатилади. Ёйиб тузлаб консервалашда, терининг мездрали юзасини қоплаб турган натрий хлорид теридан ажралиб чиқаётган сувда аста-секин эрийди ва унинг сиртида бўлади. Натижада натрий хлориднинг тўйинган эритмасини юпқа қавати ҳосил бўлади. Айни вақтда тери ичида, тўқималардаги эритма анча кучсиз бўлади. Тери сирти ва ичидаги эритмалар концентрацияларининг фарқи туфайли, натрий хлорид молекулаларининг тери сиртидаги тўйинган эритмадан тери ичига диффузияси, ва аксинча, сувнинг тескари йўналишидаги тўқималар ичидаги

тузнинг кучсиз эритмасидан тўйинган эритмага диффузияси бошланади. Бунда, бир томондан тузнинг терига диффузияси, бошқа томондан – терининг сувсизланиши содир бўлади. Тагликнинг ён томонларидан натрий хлорид эриган сув эритма кўринишида оқиб тушади. Ушбу эритма таркибида қон, лимфа ва бошқа оқсил моддалари бўлади. Терининг сувсизланиши унинг сақланишини таъминлайди, чунки бартараф этилаётган оқсил моддалар, қон ва лимфа микроорганизмларнинг ривожланиши учун қулай муҳит ҳисобланади. Ёйиб тузлаб консервалаш асосида ётадиган диффузион жараёнлар, бошланишида жуда жадал кечади, сўнгра аста-секин пасаяди. Йирик хом ашёни консервалаш жараёнини тўлиқ тугалланиши учун 6-7 сутка, майда хом ашёни тузлаш учун 4-5 сутка талаб этилади. Консервалашда тери массасини йўқотади, усол содир бўлади. Усол хом ашё тури, атроф муҳитнинг ҳарорати, намлиги, тахловларда териларни жойлаштириш услуби ва тузлаш давомийлигига боғлиқ бўлади. Одатда 13-15% атрофида бўлади. Ушбу консервалаш усулининг ютуғи, унинг оддийлиги ва арзонлиги ҳисобланади. Бу усул хоналар, жиҳозлар кўп сарфланишлар талаб этмайди. Камчиликлари шундан иборатки, ҳамма ишлар қўлда бажарилади, консервалаш учун узоқ муддат талаб этилади, консерваланган териларнинг сифати ҳамма вақт юқори бўлавермайди. Тузлиқда (намакобда) консервалаш – терини натрий хлориднинг тўйинган эритмасида ишлов бериб қуруқ ош тузи билан тузлашдан иборат. Тузлиқда консервалашни қуруқ ош тузи билан тузламасдан ҳам олиб бориш мумкин. Аммо бундай консервалашни терилар сифатини ёмонлаштиради ва сақлаш муддатини камайтиради. Тузлиқлаш жараёнида натрий хлориднинг терида тақсимланиши, ёйиб тузлашга нисбатан бутун майдони бўйлаб текисроқ ва ҳийла тезроқ кечади. Тузлиқлашдан аввал янги шилинган тери гўшт ва ёғ қийқимларидан тозаланади, яхшилиб ювилади ва суви оқизилади ёки сиқилади. Сўнгра янги шилинган хом ашё массаси аниқланади.

Одатда тузлиқ суюқлик коэффициентини ҳисобга олиб олдиндан тайёрланади. Суюқлик коэффициенти хом ашё ва жиҳоз турига қараб 2,4-4 гача бўлиши мумкин. Тузлиқ 100л сувга 30-35кг натрий хлорид ҳисобидан тайёрланади. Натрий гексафторсиликат ёки аммоний гексафторосиликат 100л сувга 70-100г миқдорида, дастлаб уларни эритиб намакобга қўшилади. Упука, бузоқ ва ярим терини консервалашда тузлиқга ош тузи массасидан 2-3% натрий карбонат қўшиш мақсадга мувофиқ. Тузлиқни тайёрлаш учун тоза ош тузи қўлланилади. Эритманинг ҳарорати 12-20 0 С , тузлиқлаш давомийлиги хом ашё ва жиҳоз турига, шунингдек механик таъсир даражасига қараб 8-18 0 С бўлиши мумкин. Тузлиқни тўғри тайёрланганлиги унинг зичлиги бўйича текширилади. Зичлик 1,19-1,2 г/см 3 бўлиши лозим. Зичлик ореометр билан аниқланади. Тузлиқдан чиққан териларни сувини оқизиш учун камида 2 соат ётқизилиб қуйилади. Шундан сўнг уларни ёйиб хом ашё массасидан 10-15% натрий хлорид ва 0.3-0.5% антисептик аралашмаси билан қўшимча тузланади. Тоза тайёрланган тузлиқдан 5 мартагача фойдаланиш мумкин. Шунинг учун эритманинг кўрсатилган параметрлари, тузлиқлашнинг ҳамма даврлари мобайнида, унга хом ашё массасидан 8-10% миқдорида ош тузи қўшиб, тўйинтириш йўли билан ушлаб турилади. Хом ашёни тузлиқда консервалашни ҳар хил ўтказиш мумкин: териларни кейинида тузлаш, териларни дастлаб тузлаш, териларни натрий хлорид ва аммоний сульфат, натрий сульфат эритмасида дастлаб мездралаш ва хоказо. Тузлиқлаш учун қўзғалмас жиҳозлар каби, қўзғалувчан жиҳозлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Ҳозирги вақтда тузлиқлаш чанларда, баркасларда, осма барабан ва шнекли аппаратларда олиб борилади. Осма барабан ва шнекли аппаратларда доимий концентрацияни ушлаб туриш имконияти, йирик гўшт комбинатларида тери хом ашёсига бирламчи ишлов беришни (ювиш, навалдан тозалаш, мездралаш, ўлчаш,

тузлиқда консервалаш, сувни сиқиш, жойлаштириш ва тамғалаш) механизациялаштирилган – оқимларда амалга ошириш учун замин яратади. Қуруқ тузлаш билан тузлиқда консервалашнинг моҳияти бир хил. Иккала ҳолатда ҳам тери натрий хлорид эритмасининг таъсирига учрайди, аммо биринчи ҳолатда ҳосил бўладиган намокоб ҳажми хом ашё массасидан 30% атрофида бўлса, иккинчисида – 250-350% ни ташкил этади. Агар ёйиб тузлашда тузнинг диффузияси фақат мездра томондан борса, тузлиқлашда иккала - мездрали ва жунли томондан амалга ошади. Натижада тузлиқда, тузнинг тўқималарга диффузияси ва терининг бутун майдон бўйлаб сувсизланиши қуруқ тузлашга нисбатан жадалроқ ва текисроқ кечади. Бундан ташқари дастлаб ювилган ва мездраланган териларни тузлиқлаш қуруқ тузлашга нисбатан терини ҳийла тўлиқроқ қон, эрувчи оқсиллар, органик ифлосликлар ва гўшт қийқимларидан халос этади. Механик таъсирни кучайтиришдан ташқари териларни консервалашда диффузион – осмотик жараёнларни тезлаштириш усулларидан бири тузлиқ ҳароратини ошириш ҳисобланади. Бунда ишлов бериш муддати кескин камаяди, шунингдек тузлиқнинг кейинги регенерацияси соддалашади. Тузлиқ ҳароратини 40 0 С гача ошириш катта шохли моллар терисини тузлиқда сақланиш давомийлиги 7-8 соатгача қисқартиради, шундан сўнг териларни қуруқ туз билан тузлаб ва 2 сутка давомида сақлаш тавсия этилади. Тузлиқнинг ҳажмини унинг ҳароратига мос равишда кўпайтириш, тузлиқлаш вақтини қисқартириш, шунингдек кейинги қўлда тузлаш ва терини икки суткалик ётқизишни ўтказмаслик имконини яратади. Чўчқа териларининг балиқча қисмининг ош тузини тўйинган эритмасида консервалаш жараёни 6 соатда, қўлда кейинги балиқча қисмини тузлаш ўтказмасдан тугалланади . Натрий хлориднинг тўйинган эритмасида олиб борилган тузлиқлашнинг ҳарорати ва вақтига қараб балиқчалардаги намлик ва натрий хлорид миқдорининг ўзгариши ҳақидаги ўртача маълумотлар 15- жадвалда келтирилган.

1-жадвал Тузлиқ ҳароратининг тузлиқлаш параметрларига таъсири Тузлиқ ҳарорати, 0 С Тузлиқлаш давомийлиги, соат Тери таркибидаги Теридаги натрий хлорид эритмаларининг концентрацияси, %Сув, % Натрий хлорид, % 15-20 36-38 6 9 12 6 9 12 50,5 49,4 48,4 48 48,5 49 10,9 12,85 13,5 13,3 14,4 14,75 17,8 20,6 21,8 21,7 22,9 23,1 1-жадвалнинг охирги графаси сув ва натрий хлориднинг миқдори бўйича натижаловчи ҳисобланади, шунинг учун бу икки компонентларнинг ҳар хил бирикмаларини қиёслаш имконини беради. Амалдаги стандартлар бўйича консерваланган чўчқа териси 48-50% намлик ва 12-14% натрий хлорид сақлаши лозим. 1-жалвал маълумотларига кўра, ушбу қийматга тузли эритманинг 21%га тенг концентрацияси мувофиқ келади. Жадвалдан кўриниб турибдики, чўчқа териларини 36-38 0 С ҳароратда 6 соатдан кўп тузлиқлаш териларнинг яққол кўринган сувланишига олиб келади. Тузлиқнинг ҳарорати 47-48,7 0 С бўлганда синалаётган терилар кўндаланг кесимининг гистологик структурасида кўринадиган ўзгаришлар содир бўлади. (коллаген толалари боғламларининг шакли ва ўлчамлари ўзгаради, уларнинг бўлинганлиги камаяди, эпидермис ҳужайрасидаги ядро структурасини фарқлаш қийинлашади). Тузлиқ ҳарорати 49 0 С бўлганда синалаётган намуналарда талай ўзгаришлар содир бўлади. Эпидермис ҳужайраларидаги ядро элементлари хроматинли структурасини батамол йўқотади, боғламларнинг

толаланганлиги сал-пал сезилади, боғламлар шишиб, бир-бирига зич ёпишиб туради. Тузлиқ ҳарорати 55 0 С бўлганда, коллаген боғламларининг кўринарли гомогенланиши рўй беради. Боғламларнинг толаланганлиги тўлиқ йўқолади, эпидермиал тўқима ҳужайраларидаги ядрони деярли ажратиб бўлмайди. Ҳамма ҳолатларда эластинли тузилмалар ўзгаришсиз қолади. Шу билан биргаликда тайёр терини физик ҳамда механикавий синашлар, терини гистологик текширишлар каби шуни кўрсатадики, тузлиқнинг ҳароратини 70 0 С гача ошириш, амалда тайёр чарм хоссаларининг ўзгаришига олиб келмайди. Демак, 36-38 0 С ҳароратли тузлиқда консервалаш, жараённи 6 соатда, кейинида тузламасдан тугаллаш имконини беради. 46 0 С дан юқори ҳароратда тузлиқлаш хом ашёнинг товар-технологик хусусиятларини пасайтиришга олиб келади. Хом ашёни тузлиқлаш жараёнини жадаллаштириш шунингдек, 36-41 0 С ҳароратда тузлиқ концентрациясини унга 150 г/л миқдорда сулфат аммоний қўшиб кўтариш йўли билан ҳам амалга оширилади. Тузлиқлашни таҳлил этишда тузлаш учун натрий хлориднинг оптимал миқдорини аниқлаш ва консервалаш вақтига қараб, унинг ютилиш кинетикасини ўрганиш актуал масала сифатида юзага чиқади. Бундан ташқари, тузлаш олиб бориладиган жиҳоз ва унинг эритма ҳамда терига механик таъсир этиш даражаси муҳим аҳамиятга эга. Янги шилинган упука терисини барабанда, баркасда ва чанда тузлиқлашни таққослаганда, биринчи ва иккинчисида эритманинг тери билан механик аралашуви, учинчисида эса фақат суюқликнинг циркуляцияси содир бўлиши кузатилади, терининг жадал сувсизланиши жараён бошланишида 3-6с, сўнгра секинлашади. Тери тўқималарининг ош тузини ютиши барабанда 6 соатдан, баркасда 8 соатдан сўнг тугалланади; кейинги аралаштиришлар туз ютишининг ортишига олиб келмайди. Чанларда тузнинг ютилиши аста- секин ошиб бориб, 12 соат тузлиқлашдан сўнг тўхтайди, эритмага

тузлиқлашда эритмадаги одатдаги қуруқ тузлашга нисбатан оқсил моддалари камроқ ўтади. Чамаси бу ҳолат тузлиқлашдан аввал хом ашёни яхшилаб ювиш, диққат билан покизалаш ва мездралаш оқибати билан тушунтирилади. Шунинг учун тузлиқни ундан оқсил моддаларни йўқотмасдан бир неча марта қайта ишлатиш мумкин. Хом ашёни қуюқ туз эритмасида консервалашнинг асосида чарм тўқимаси- натрий хлорид эритмаси системасидаги масса алмашинув жараёнлари ётади. Терини консервалашда, айниқса қўзғалувчан жиҳозларда кечадиган диффузион-осматик жараёнлар тери тўқимаси ва эритмадаги сув ҳамда натрий хлориднинг миқдори, консерваловчи эритманинг миқдори, зичлиги ва қовушқоқлиги, қўзғалувчан жиҳознинг тавсифига (айланиш тезлиги ва барабаннинг ўлчами, терига гидродинамик таъсири, турбулизаторларнинг ҳарорати ва ҳоказо) боғлиқ. Тузлиқлашнинг камчилиги тузнинг кўп сарфланиши, (қуруқ тузлашга нисбатан тахминан 1,5 марта кўп) сувнинг кўп сарфланиши, шунингдек жараён умумий меҳнат ҳажмининг ошиши ҳисобланади. Аммо натрий хлориднинг сарфини тузлиқни ош тузи эритмаси билан тўйинтириб, регенерациянинг ҳар хил усулларини қўллаб бир неча марта ишлатиш йўли билан камайтириш мумкин. (тузлиқни тўйинтириб 4-5 уюм учун фойдаланиш мумкин). Тузлиқга натрий гексафторсиликатни қўшиш, чиришдан хавотир олмай уни бир неча марта ишлатиш имконини беради. Тузлиқдаги микроблар сонини аниқлаш шуни кўрсатдики, натрий гексафторсиликатнинг антисептик хусусиятлари асосан тузлиқ 5 марта ишлатилганда, бактериялар ривожини секинлашни таъминлайди. Қайсиким 1 мл намунада бактериялар сони 98500 тани ташкил этади, 6 марта ишлатилганда улар сони 116700 тага, 10 марта ишлатганда 457000га бориб етади.

Антисептиклар қўллаб тузлиқланган тери, антисептиксиз тузлиқда консерваланган терига нисбатан ҳийла яхши сақланади. АҚШда териларни тузлиқда консервалаш учун овал шаклидаги жун тозаловчи баркага ўхшаган, икки томондан аралаштиргичларга эга бўлган махсус аппарат ишлатилади. Аралаштиргичларнинг бир йўналишда айланиши териларнинг узлуксиз ҳаракатини ва аппаратнинг бутун ҳажми бўйича эритма концентрациясининг бир хиллигини ушлаб туради. Насос, туз эритувчи қурилма, қувурлар ва ҳ.к.ларни бирлаштирувчи система ёрдамида резервларда доимо зарур бўлган концентрация ушлаб турилади ва систематик равишда тўйинтириш учун эритма тортиб турилади. Тузлиқлаш тузнинг тўйинган ва тўйинганга яқин эритмасида олиб борилади. Консервалаш вақти 16 соат, ундан биринчи 6-8соатида терининг узлуксиз ҳаракати ва эритма циркуляцияси содир бўлади. Ишлов беришда йил мавсумига қараб эритма ҳарорати 15-21 0 С атрофида бўлади. Микроорганизмлар ривожига барҳам бериш учун тузлиқга натрий гипохлорит ёки натрий гексафторсиликат қўшилади. Консервалашдан ва сув оқизилгандан сўнг териларни нави ҳамда тури бўйича саралаб, сақлаш учун тахловларга жойлаштирилади. Тахловда қўшимча тузлаш талаб этилмайди. Консервалашнинг баён этилган усули АҚШда илғор усул ҳисобланади. Ушбу усул билан ҳамма териларнинг қарийиб 65% и тузланади. Тахминан 30% терилар қуруқ тузлаш билан консерваланади ва 5% - чанда тузлиқлаш билан консерваланади. Ҳамма териларнинг қарийиб 45% и консервалашдан аввал янги шилинган ҳолатида мездраланади. Тузлиқлашни ёйиб тузлашга қиёслаганда қуйидаги ютуқларини қайд этиш жоиз. Консервалаш тез боради, терилар бир текис тузланган ва яхши сақланади. Тузлиқда ишлов берилган хом ашёдан ишлаб чиқарилган чармига нисбатан юқори сифатлилиги билан ажралиб туради. Терини ёйиб тузлашда натрий хлорид теридаги ортиқча сувда эрийди, бунда эритма миқдори чегараланган ва унинг бир қисми жун қоплами

томонидан шимилади ёки тахловдан оқиб тушади. Ишлатиладиган тузли эритма ҳажми хом ашё ҳажмининг 30% идан ошмайди. Тузлиқлашда терига таъсир кўрсатадиган намакоб миқдори 10 мартадан кўп ортади. Тузлиқлашдан аввал терилар яхшилиб ювилади ва уларнинг маълум қисми мездраланади. Бунда териларнинг майдони ва қалинлиги бўйича янада текисроқ консерваланиши таъминланади. Тузлиқланган терида ош тузи миқдори ҳар хил топографик қисмларда 11-13% атрофида бўлади. Ёйиб тузланган териларда эса 9.5-14%, қайсиким тузнинг текисроқ тақсимланиши тузлиқланган териларни яхши сақлашга кўмаклашади. Бундан ташқари тузлиқлаш жараёнида теридан ифлосликлар ва осон эрувчи оқсиллар бартараф этилади. Тузлиқланган терини узоқ муддат сақлаганда батериал жараёнларнинг пайдо бўлиши деярли кузатилмайди, чунки бактерияларнинг ривожланиши тузлиқда антисептиклар борлиги ва тузланишнинг бир текислиги туфайли секинлашади ёки тўхтайди. Тузлиқланган хом ашёда камдан-кам тузли доғлар пайдо бўлади. Тузлиқланган хом ашё учун ювиш жараёнининг зарурати йўқ, ивитиш жараёнининг давомийлиги қисқаради ва хом ашёнинг сувланиши яхшиланади, ўз навбатида булар тери ишлаб чиқаришнинг кейинги жараёнларига яхши таъсир этади. Тузлиқланган хом ашёдан ишлаб чиқарилган терининг чиқими ёйиб тузланган теридан ишлаб чиқарилган чармга нисбатан 1-2% га кўп. Ушбу чарм тозароқ ва тўлиқроқ юза сиртига эга. Тўғри тузлиқланган хом ашё нафақат стандарт талабига лойиқ сифатга, балки стандарт массага ҳам эга. Чунончи у ифлосликлардан тўлиқ тозаланган, балласт оқсиллардан максимал халос этилган ва деярли доимий усолга (16-17%) эга. Тузламасдан қуритиб консервалаш.

Тузламасдан қуритиб консервалаш тери хом ашёсини консервалашнинг қадимий усулларидан ҳисобланади. Ушбу усул яхши ва бир текис қуритилган янги шилинган терида керакли миқдордаги сувнинг йўқлиги сабабли микроорганизмлар ўсишининг тўхташига асосланган. Тўғри қуритилган янги шилинган терида қуруқ хом ашё массасига нисбатан 12-16% максимум 18% гача сув бўлади. Янги шилинган терини қуритиш учун буғлатиш йўли билан 90% атрофида ундаги сувни йўқотиш зарур. Аммо ушбу ҳолатдаги сувнинг десорбциясини оддий физик жараён деб қараш нотўғри, чунки бу жараён терида рўй берадиган қатор ўзгаришлар билан кечади. Бу ўзгаришлар эса ҳамма вақт ҳам қайтар эмас.Тери толали тузилишга эга бўлиб, таркибида бир қанча капиллярлар мавжуд. Шунинг учун тери оқсилларининг асосий қисми юқори гидрофилликни намоён этади. Янги шилинган тери таркибидаги сув, эркин ёки шимилган намлик ва гидратацион ёки боғланган намликка бўлинади. Ўз навбатида эркин ёки шимилган намлик капиллярлар ва толалараро бўшлиқларни тўлдирса, гидратацион намлик эса кўпроқ тери тўқималари билан мустаҳкам боғланган. Терида жойлашган эркин намликда маълум миқдорда глобуляр оқсиллар ва терининг бошқа компонентлари эриган бўлади. Янги шимилган терини қуритишда десорбция жараёнида авваламбор эркин намлик бартараф этилади, унда эриган оқсил моддалари терининг толали тўқималарини қоплаб ва ғовакликни камайтириб, капилляр ва толалараро бўшлиқларда чўкади. Бу эса намликнинг кейинги буғланишига тўсқинлик қилади. Қуритишни юқори ҳароратда, қуёш нури тиғида, айниқса эркин намликни бартараф этиш даврида олиб бориш мумкин эмас, чунки янги шилинган нам терида 40-45 0 С ҳароратда оқсилларнинг ўзгармас ўзгаришлари рўй бериши мумкин. Айниқса жанубий ҳудудларда қуёш нури тиғида қуритиш, ёғли хом ашё турлари – қўй ва чўчқа териларининг тери

ости тўқимасидаги ёғларнинг эришига олиб келади. Ушбу ёғларнинг баъзи фракциялари 30-35 0 С ҳароратда эришни бошлаб, терининг толали структурасига шимилади ва соч қопламини ёғлантиради. Терининг жадал қуритилган юза қаватлари бурилишиб, ички қаватлардаги намликни бартараф этишга тўсқинлик қилади. Бу эса айнан шу қаватларда микробларнинг ривожланиши учун қулай муҳит ҳосил бўлишига олиб келади. Ўрта қаватларнинг бузилиши, терининг икки: юза ва ағдарма қатламларига бўлинишига сабаб бўлади, бу ишлаб чиқариш жараёнларида яққол намоён бўлади. Қуритиш жараёнини икки босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқич давомида намликнинг буғланиши юқори тезлик билан боради ва тери таркибидаги ҳамма намликнинг 50% и йўқотилади. Иккинчи босқичда қуритиш ҳийла секинроқ боради ва мустаҳкам намликка эришгунча давом этади. Қуритишнинг бу босқичи ички десорбция, яъни терининг ички қаватларидаги капиллярлар бўйлаб оқадиган намликка боғлиқ. Теридаги мустаҳкам намлик қуритиш олиб бориладиган шароит, шунингдек ҳавонинг нисбий намлиги ва ҳароратига боғлиқ. Терини қуритиш даврида тери киришади яъни ҳажми (майдони ва қалинлиги) камаяди. Киришиш қуритиш тезлигига пропорционал бўлиб, унинг каттароқ кўрсатгичи биринчи босқичга тўғри келади, янги шилинган терини қуритишда майдоннинг камайиши баъзан 15% га , қалинликнинг камайиши 30-40% га етади. Теридан намликни йўқотиш асосан мездра томонидан амалга ошади, шунинг учун тери тез қуритилганда унинг юзаси кўп намлик йўқотади ва майдон бўйича қисқаради. Тез қуритганда ички қаватдаги намлик капиллярлар орқали тери юзасига чиқишга улгурмайди, терининг ички қаватларида ҳажм ўзгариши рўй бермайди. Эркин ҳолатда осилган териларни тез қуритиш натижасида бурмалар ва эгиклар ҳосил бўлади. Тез қуритишда терининг майдони ва қалинлиги бўйича нотекис қуриши содир бўлади. Юпқа қисмлари кучли қурийди, айни пайтда

қалинроқ қисмлари қуримай қолади. Қатламлар бўйича нотекис қуриш, ташқи қатламнинг тез қизиганда буришиши ва терининг ички қаватларидан капиллярлар бўйлаб намликнинг ҳаракатига тўсқинлик қилишида намоён бўлади . Қиздириш яна давом этаверилса, ички қаватлардаги коллаген желатинланади. Яхши қуритилмаган ички нам қаватлар чирикли микроблар ривожланиши учун қулай муҳит туғдиради. Ёмон қуритилган териларни кейинги ишлов беришларда ўрта қаватларнинг ошланмаганлиги кузатилади, баъзан эса ишлаб чиқарилган терининг мустаҳкамлиги пасаяди. Тузламасдан қуритилган териларни ивитишда талайгина қийинчиликлар туғилади. Ушбу териларда ёғ миқдори жуда оз (1-2%) миқдорда бўлади. Аммо шу миқдор ҳам қуритиш жараёнида юпқа парда кўринишида тери эпидермиси ва мездрали томонида чиқиб туради. Бу эса терини ҳўллашда сувнинг капиллярларга сингишини қийинлаштиради. Бу қийинчиликлар янада кўпроқ тузламасдан қуритилган ёғли хом ашё турларини ивитишда туғилади. Масалан, қуруқ модда массасига қайта ҳисобланганда 30% ва ундан кўп ёғ сақлаган қўй терилари. Тузламасдан қуритиб консерваланган чўчқа териларининг иккала томонига ҳам ёғ шимилган. Одатда улар етарлича ҳўлланмайди ва ишлов бериш натижасида тўла қимматли тайёр чарм олинмайди. Қуритиш ҳарорати ва тезлиги тузламасдан қуритилган хом ашё сифати ва хоссаларига муҳим таъсир кўрсатади. Вакуум остида 15 0 С ҳароратда қуритилган терилар механик таъсирларни қўлламасдан осонгина ҳўлланади. Худди шу тери бўлаклари термостат шароитда қуритилганда, бир неча кун ивитишни ва икки марта механик юмшатишни талаб этади. 60 0 С ҳароратда қуритилган тери намуналари ивитиш жараёнида етарлича ҳўлланмайди. Юқорида айтиб ўтилгандек, хом ашё қуритишни тез ҳам, секин ҳам олиб бормаслик лозим. Қуритиш учун энг қулай шароит 18-25 0 С ҳарорат ҳисобланади, шунингдек қуритгичдаги ҳаво шамоллатиш курилмалари

ёрдамида алмашлаб турилиши ёки салгина шамолда очиқ ҳавода олиб борилиши мақсадга мувофиқдир. Ёзда қуритишни бостирма остида очиқ ҳавода, сояда терига қуёш тиғининг нури тушмайдиган шароитда, олиб бориш лозим. Бунда ҳарорат 30 0 С дан ошмаслигига эътиборни қаратиш лозим. Ҳамма қоидаларга риоя қилиб қуритилган териларга, бундан кейин тўғри ишлов берилса, ҳўл тузлаб консерваланган хом ашёдан олинган тери сифатига яқин тери олинади. Аммо қуритиш хом ашёни ташиш, сақлаш ва тери заводларида ишлов беришда хом ашёнинг кўплаб бузилишига олиб келувчи қолоқ консервалаш усули ҳисобланади. Хом ашёни қуритиш доимий равишда кузатув ва юқори малакали ишчини талаб этувчи меҳнат ҳажми катта бўлган жараёндир. Шунингдек об-ҳаво инжиқликлари ва метереологик шароитлар ҳам бир қатор қийинчиликларни туғдиради. Тузламасдан қуритилган хом ашёда кўплаб учрайдиган нуқсонлар қуйидагилар ҳисобланади: терининг қотиб кетиб дағаллашиб қолиши, тери юза томони рангининг ўзгариши ва шилимшиқ бўлиб қолиши (прелина), терининг синиши, куя ейиши, ёки юза томонини еб қўйган жойлари (тери чириги), нотекис қуритилган қисмлар ва ҳоказо. Тузламасдан қуритилган хом ашёни ивитиш ҳўл тузланган хом ашёни ивитишга нисбатан кўпроқ меҳнат, материал ва вақт сарфини талаб этади. Тузламасдан қуритилган хом ашёни, айниқса ёғли хом ашёни тўлиқ ва бир текис ҳўллашга эришиш қийин, бундай хом ашё механик ишлов беришларда йиртилади, баъзи вақтларда олинган чарм қаттиқ ва қийин бўялади. Консервалаш методи сифатида қуритишнинг ҳамда ишлов бериш учун хом ашё сифатида тузламасдан қуритилган териларнинг ушбу камчиликларини эътиборга олиб, тери саноати ишчилари тузламасдан қуритишни консервалашнинг бошқа усулларидан кўра қолоқ ва кам қўлланиладиган усул деб ҳисобланади, тузламасдан қуритилган терилар эса- юқори сифатли тери ишлаб чиқариш учун кам яроқли.

Ҳозирги кунда қуритиш усулининг такомиллашган усули ҳам қўлланилади. Бу усулга мувофиқ янги шилинган ёки қисман қуритилган терилар у ёки бу антисептикларнинг эритмасига, масалан натрий гексафторсиликатнинг 0,75% концентрацияли эритмасига 12 соат давомида ботирилиб қуйилади. Шундан сўнг одатдагидек охиригача қуритилади. Бундай терилар куя ва терихўр қўнғизларнинг зарарланишига чидамли бўлиб, қуритиш ва сақлаш жараёнларида чиримайди. Айниқса, қуритиб консервалаш хлоркрезоллар иштирокида олиб борилса, хом ашё сифатини сақлаш бўйича яхши натижаларга эришилади. Тузламасдан қуритилган хом ашёга ишлов бериш талай ноқулайликларни яратади, чунки ивитиш-куллаш жараёнлари давомийлигини узайтириш талаб этилади. Қуритилган териларда кўпгина нуқсонларни пайқаш қийин, шунинг учун тузламасдан, қуритилган териларнинг нави билан ундан ишлаб чиқарилган чармлар нави орасида катта тафовут кузатилади. Шунингдек терининг масса бўйича чиқими, ҳўл тузланган хом ашёга нисбатан камроқ. Бу эса таг чарм ва патак чармлари ишлаб чиқаришда амалий аҳамиятга эга. Ушбу усулнинг айтиб ўтилган камчиликлари айниқса катта хом ашёда намоён бўлади. Шунинг учун йирик хом ашё одатда тузламасдан қуритиб консерваланмайди. Давлат стандарти – тузламасдан қуритилган тери хом ашёсининг янги шилинган тери массасидан, масса бўйича чиқимини чўчқа терилардан бошқа ҳамма турдаги хом ашё учун – 40%, қўй ва эчки териларининг майдон бўйича чиқимини -90% этиб белгилайди. Тузлаб қуритиб консервалаш. Консервалаш усули сифатида ҳўл тузлаш ва қуритиш жараёнларини ўз ичига оладиган консервалаш усулига тузлаб қуритиб консервалаш дейилади. Ушбу услубга мувофиқ дастлаб хом ашё тузланади. Бунда хом ашё массасидан 20-25% натрий хлорид сарфланади, яъни ҳўл тузлаш усулида талаб этиладиган тузнинг ярми атрофида, сўнгра хом ашё қуритилади.

Дастлабки тузлашдан мақсад – натрий хлорид таъсири остида терини сувсизлантириш ҳисобланади. Бу терининг қотиб кетишини олдини олади, қуритишни янада текисроқ олиб бориш имконини яратади ва хом ашёни яхши сақлашни таъминлайди. Тузлашда маълум миқдордаги эрувчан оқсиллар теридан бартараф этилади, натрий хлорид эса тери ичига диффузияланиб, қуритиш жараёнида толаларнинг бир-бирига ёпишишига тўсқинлик қилади ва секин қуриш даврида чиришнинг олдини олади. Тузлаб қуритиб консерваланган хом ашё тузламасдан қуритилган ва ҳўл тузланган хом ашё орасида ўртача ҳолатни эгаллайди. Терининг қотиб кетиши, шестовина каби нуқсонлар тузлаб қуритилган териларда учрамайди . Тери синиши жуда кам кузатилади, ҳаммаси бўлиб 15% тузлаб қуритилган териларда учрайди. Куя ва терихўр қўнғизлар ҳам тузлаб қуритилган териларга тузламасдан қуритиб консерваланган териларга нисбатан анча камроқ даражада зарар етказади. Тузлаб қуритиб консерваланган хом ашёга хос камчилик, бу нам муҳитда осонгина намликни ютиш қобилияти бўлиб, бунда туз сув билан бирга тери сиртидан оқиб тушади ва тери тез бузилади. Тузланган хом ашёни фақат қуруқ ҳавода қуритиш лозим: нам об-ҳавода ҳийла қуриган тери қайта намланади. Шунинг учун тузлаб қуритиб консервалашни йилнинг иссиқ вақтида ва иқлими қуруқ ҳудудларда олиб бориш мақсадга мувофиқ. Тузлаб қуритилган терилар тузламасдан қуритилган териларга нисбатан ҳийла тезроқ ивитилади. Аммо тери заводларида тузлаб қуритилган териларга эхтиёткорлик билан қаралади.Чунки қуруқ тузланган хом ашёнинг навини тўғри ўрнатиш қийин, терининг мездра томони бир текис туз қавати билан қопланган, бу эса нуқсонларни ниқоблайди. Бундан ташқари, баъзи ҳолларда қисман чиришни бошлаган ва етарлича тузланмаган териларни қуритиб, қуруқ тузланган хом ашёга айлантиради. Ивитишдан сўнг бундай териларда чириш манбалари ва нуқсонларини пайқаш мумкин.

Тузлаб қуритиб консервалашга мўлжалланган хом ашё, тери массасидан 15-20% консерваловчи аралашма ёки ош тузи билан ишлов берилади. Ишлов ҳўл тузлашнинг ёйиб тузлаш усули сингари олиб борилади ва тахловларда 1-2 кун давомида сақланади, сўнгра тахловларни бузиб, терилар қуритилади. Баъзан ёйиб тузлаш ўрнида 6-8 соат тузлиқда сақланади. Одатда тузлаб қуритиб консервалаш кўпроқ кичик хом ашё учун қўлланилади. Қуритилган терилар 2-3 кун қуруқ хоналарда сақланади, сўнгра навларга ажратилади, антисептиклар(парадихлорбензол ёки нафталин) сепилади ва сақлаш учун тахмонларга жойлаштирилади. Тузлаб қуритилган териларнинг намлиги жунсиз тери массасидан 18-20%ни ташкил этиши лозим. Давлат стандарти чўчқа териларидан бошқа ҳамма турдаги тузлаб қуритилган терилар учун масса бўйича чиқимини янги шилинган тери массасидан 50% ўрнатган. Чўчқа териларининг майдон бўйича чиқими – 88%, қўй ва эчки терилари учун – 94%. Кислота – туз билан консервалаш. Ушбу усул билан консервалаш асосон пўстинбоб қўй терилари ва бошқа мўйна хом ашёси учун қўлланилади. Янги шилинган тери ош тузи, алюмокалийли аччиқ тош ва аммоний хлориддан иборат аралашма билан ишлов берилади. Жараён қуйидагича олиб борилади: мездра томонини юқорига қаратиб, тери текислаб тагликка ёйиб жойлаштирилади ва унга юқоридаги аралашма яхшилаб ишқаланади. Сўнгра тахловларга жойлаштирилиб 7 кун сақланади. Консервалаш учун 85% - ош тузи, 7,5%- алюмокалийли аччиқтош ва 7,5%- аммоний хлорид сарфланади. Қўшимча тузлаш ушбу усулда талаб этилмайди, ўз навбатида консервалаш муддати ҳам қисқаради. Кислота – туз билан консервалаш усулининг ютуғи териларга тез ишлов бериш ва нуқсонлар сонини камайтириш ҳисобланса, камчилиги – назоратнинг қийинлиги ҳамда аралашма таркибий қисмлари нисбатининг оз миқдорда ўзгариши, тўқималарнинг кучли сувсизланишига олиб келиши ҳисобланади. Бунинг оқибатида терини ивитиш

қийинлишади. Ҳозирги кунда консервалашнинг ушбу усули кам қўлланилади. Пикеллаб консервалаш. Ош тузи ва кислота эритмаси пикел дейилади. Пикел билан ишлов бериш пикеллаш деб номланади. Пикеллаш асосан кичик хом ашёни консервалаш, шунингдек гўлакни сақлаш учун қўлланилади. Гўлак – ивитиш – куллаш жараёнларидан ўтган, сочсизлантирилган тери. Одатда пикеллаш қўй ва эчки териларини консервалаш учун қўлланилади. Пикел таркиби қуйидагича: хом ашё массасидан % ҳисобида: 14-16% ош тузи ва 0.5-0.7% кислота (сульфат ёки хлорид) Пикелга моғорлашни олдини олиш учун фунгицид(масалан, бета-нафтол) қўшилади. Пикеллаш барабанларда 1 соат давомида олиб борилади. Сўнгра гўлакни пакет шаклида буклаб, тубига туз сепилган бочка ёки яшикларга зич қилиб жойлаштирилади ва гўлак устидан ҳам худди шундай туз сепилади. Пикеллаш жараёнида пикелнинг таъсири остида гўлак сувсизланади; эритмадаги кислота гўлакнинг моғорланашини олдини олади ва яриммаҳсулотнинг ёғсизланишига кўмаклашади. Тери заводларида пикелланган гўлакни ишлов бериш қулай, чунки ивитиш-куллаш жараёнларини олиб бориш керак эмас, шунингдек жун остида яширинган юза нуқсонларини осон пайқаш мумкин. Аммо пикелланган гўлак узоқ вақт нам хоналарда ва юқори ҳароратда сақланса моғорланади ва бузилади. Териларни музлатиш. Териларни музлатиш йўли билан консервалаш, бошқа усуллардан фойдаланиш имкони бўлмаган ҳолатларда қўлланилади. Баъзан ундан узоқ шимол шароитларида фойдаланилади. Паст ҳароратда бактериялар ва ферментларнинг фаолияти тўхтайди. Ҳарорат ва музлатиш ҳамда уни эритиш тезлиги тери сифатига таъсир этади. Агар тери жуда паст ҳарорат ва кучли шамолда музлатилса, унда ушбу консервалаш усулига ҳос бўлган нуқсон – оқ рангдаги доғлар ҳосил бўлади. Ишлов бериш жараёнида айнан

шу доғлар ошланмайди. Музлатиш хом ашёни бир мунча бузади, чунки терининг ички структурасида оқсил моддалари ва толаларнинг ўзгариши рўй беради. Музлатилган терилар аввал эритилиши, сўнгра , ҳўл тузлашнинг бирор вариантини қўллаб консерваланиши зарур. Музлатилган терилар 8 0 С дан юқори бўлмаган ҳароратда сақланиши лозим. Тўғри ва тез музлатилган тери массаси 5% га камаяди; доғдор терилар массаси 25% гача камайиши мумкин. Давлат стандартига мувофиқ музлатилган хом ашё массаси янги шилинган тери массасидан 95%ни ташкил этиши лозим. Ачитиш. Териларни нон ачитқиси билан ишлов бериш жараёни ачитиш дейилади. Нон ачитқиси сувга сули ёки арпа уни ва ош тузини қўшиб қоришдан тайёрланади. Ун ва унинг кепаклари таркибига протеолитик ва диастатик ферментлар, крахмал, клетчатка ва оқсил моддалари мавжуд. Ферментлар крахмал ва оқсилларни бир қатор маҳсулотларга парчалайди. Микроорганизмлар, асосан сут кислотали бактериялар нон ачитқисининг бижғишини келтириб чиқаради. Бу ўз навбатида органик кислоталар ва газларнинг ҳосил бўлишига олиб келади. Ачитиш-мураккаб жараён бўлиб, органик кислоталар, асосан сутли кислоталар билан пикеллашдан ташкил топган. Сутли кислоталар дермага ферментатив таъсир кўрсатиб, унинг эпителиал тўқималарини зарарлантиради, шунингдек бижғиш натижасида ҳосил бўлган газлар ҳам дермага ўз таъсирини кўрсатади. Бунда тери дермасининг микроструктурасида бир қатор ўзгаришлар рўй беради; тола боғламлари алоҳида толалар ва фибриллаларга бўлинади. Бундай ўзгаришлар натижасида, ачитишдан сўнг қуритилган терилар узоқ муддат давомида бузилмай сақланади. Дастлаб тузлаб қуритиб консерваланган қоракўл қўзиларининг терилари сувда ивитилади, туз ва ифлосликлар бартараф этилади, сўнгра

нон ачитқиси билан ишлов берилади. Ачитиш жараёни ҳароратга қараб 8 суткадан 12 суткагача давом этади. Ачитиш натижасида териларнинг соч қоплами қайтадан ялтироқлик ва табиий тусга эга бўлади, унинг жингалаклари табиий шаклини, қайишқоқлиги ва зичлигини тиклайди, дерма янада юмшоқ бўлади. Ачитиб консерваланган териларда тузламасдан қуритиб ва тузлаб қуритиб консерваланган териларга хос нуқсонлар камдан-кам учрайди. Ачитишнинг камчилиги озиқ - овқат маҳсулотларининг қўлланилиши, жараённинг узоқ вақт давом этиши ва меҳнат ҳажмининг катталиги, шунингдек жараён тугалланилишини аниқлашнинг қийинлиги ҳисобланади. Нурланиш. Амалда қўллаб келинаётган консервалаш усуллари хом ашёни тўлиқ сақланишига кафолат бермайди. Ватанимизда ва бир қатор хорижий давлатларда консервалашнинг янги усулларини излаш мақсадида илмий изланишлар олиб борилмоқдаки, бу усуллар хом ашёнинг товар-технологик хоссаларини тўлиқ сақланиши, консервалаш жараёнлари ва кейинги ишлов беришларни тезлатиш ва арзонлаштириш имконини яратиши зарур. Жумладан, чарм ва мўйна хом ашёсини консервалашда радиоактив нурланишни қўллаш самарали натижаларни бермоқда. Нурланиш 18-20 0 С ҳароратда С 60 о манбаидан гамма-нурлардан фойдаланиб ҳавода ўтказилган. Нурланиш янги шилинган тери, ҳўл тузланган ва тузламасдан қуритилган хом ашё учун олиб борилган. Полиэтилен пакетларга жойлаштирилиб, сўнгра нурлантирилган янги шилинган хом ашё 7 ой ва ундан ортиқ вақт мобайнида бузилмасдан сақланиши мумкин. Бундай хом ашё чарм заводларида ивитилмайди, шунингдек ивитиш-куллаш жараёнларининг давомийлигини қисқаришига кўмаклашади. Янги шилинган тери хом ашёсини 1 кДж/кг (0.1 Мрад) доза билан нурлантирилгандан сўнг, уни 7 сутка бактериал зарарланишсиз сақлаш мумкин. Агар 3 кД/кг (0.3 М рад), доза қўлланилса, сақлаш

муддатини 12 суткагача узайтириш мумкин. Бунда хом ашёни кимёвий моддалар билан қўшимча консервалаш талаб этилмайди. Чарм хом ашёсини ҳўл тузлаш ва нурлантиришни бирга олиб бориш, амалда микрофлоранинг тўлиқ бартараф этилишига олиб келади, уларнинг хом ашёдаги ҳаёт фаолияти 6 ой давомида сақланганда тикланмайди. Шуниндек чарм хом ашёсини 1-3 кДж/кг (0.1-0.3 М рад) дозалари билан нурлантириш унинг физик ҳамда механик хоссаларининг яхшиланиши аниқланган. Афтидан, кўрсатилган нурланиш дозаларида тери оқсил моддаларининг структураланиши, уларни деструкцияланиш жараёнларидан устунлик қилади. Нурланиш самараси тайёр чармда ҳам сақланади ва пойабзалнинг устки қисми учун чармни чўзилганда мустаҳкамлик чегарасини 20-28% га ошишида, таг чармларни емирилишга чидамлилигининг 20-25% ошишида, чарм ва мўйна ярим маҳсулотини майдон бўйича чиқимини ошишида намоён бўлади. Консервалашнинг янги усуллари. Ҳозирги кунда хом ашёни консервалашнинг янги усулларини яратиш ва амалда қўллаб келинаётганларини такомиллаштириш бўйича самарали ишлар олиб борилмоқда. Бунда асосий эътибор хом ашёнинг сифатини сақлаган ҳолда, унинг нархи ошмаслигига, жараёнларни механизациялаштириш ва тезлаштиришга, оқава сувлар ифлосланишини камайтириш ва уларни тозалашни соддалаштиришга қаратилган. Ушбу йўналиш бўйича Ватанимизда ва хорижий давлатларда олиб борилган ишлар ижобий натижалар бермоқда. Германияда консервалаш гўлакда олиб борилади. Консервалаш тузлиқ усули билан амалга оширилади. Гўлакни узоқ муддатда сақлаш учун тузлиқ эритмасига 0.5 дан 1% гача хлоркрезол қўшилади. Шунингдек консерваланган гўлакнинг сифатини ошириш учун натрий нитрат ва аммоний сульфатнинг таъсири ҳам ўрганилган. Чехия олимларининг хом ашёни консервалаш бўйича олиб борилган ишларида ош тузи билан натрий карбонат, нафталин ҳамда рух тузлари,

калий фосфат ва бор кислотаси қўлланилган. Натижада ижобий кўрсатгичлар олинган. Юқорида териларни консервалашнинг турли хил усуллари янги шилинган хом ашёни чарм заводларига ишлов бериш учун қабул қилинганига қадар унинг қимматли хоссаларини сақлашга йўналтирилган. Аммо сўнгги йилларда чарм ва мўйна хом ашёсига бирламчи ишлов беришнинг бошқа йўналишлари ҳақида янги ишлар ва таклифлар тавсия қилинмоқда. Териларга ишлов беришнинг янги такомиллашган усулларидан бири янги шилинган хом ашёни гўшт комбинатларида сочсизлантириш ҳисобланади. Бу ҳолда консервалаш каби меҳнат ҳажми катта жараённи олиб бориш зарурати қолмайди, материаллар сарфи камаяди, чарм заводларида бир қатор жараёнлар ўтқазилмайди. Бу муаммони ҳал этиш учун ивитиш-куллаш жараёнларининг бир қисмини гўшт комбинатларига кўчириш мақсадга мувофиқдир. Йирик гўшт комбинатларининг махсус цехлари пикелланган ва ҳатто хромли яриммаҳсулотни ишлаб чиқариши, сўнгра чарм заводларига топширишни назарда тўтади. Бу чарм хом ашёсидан унумли фойдаланиш ва сифатни кескин ошириш имконини беради. Ушбу муаммони ечишнинг яна бир йўли хом ашёни гўлак босқичигача чарм хом ашёси корхоналарида ишлов бериш сўнгра батамом ишлов бериш учун чарм заводларига узатиш ҳисобланади. Янги шилинган хом ашёни бирламчи ишлов беришнинг кўриб чиқилган вариантлари иккала ҳолатда ҳам консервалаш жараёнларини тўлиқ чиқариб ташлайди ва шу йўсинда стандарт хоссаларга эга бўлган, ярим маҳсулот олиш имконини яратади. Масаланинг бундай қуйилиши чарм хом ашёси чиқиндиларидан унумли фойдаланишни таъминлайди, ишлов бериш ва тайёр чармни ишлатиш сифатини кескин яхшилаш, шунингдек чарм заводларининг асосий жараёнларини тўлиқ механизациялаштириш имконини беради.

Қозоғистонда қуруқ консерваловчи аралашмани терига суркаш учун Я8-ФОВ русумли комбайн ва консервалашдан сўнг, ҳар бир терини рулон шаклида ўраш, ҳамда тахмонларга жойлаштириш бўйича конвейер линияси ишлаб чиқилган. Шунингдек чўчқа териларини Я8-ФКМ русумли махсус айланувчан барабанларда қуруқ тузлаб консервалашнинг янги технологияси ишлаб чиқилган. Унинг қўлланилиши вақт ва материалларни тежашни таъминлайди, хом ашё ва материалларни юклаш ва туширишнинг механизациялаштирилгани, меҳнат унумдорлигини кескин оширади ва консервалаш сифатини яхшилашга кўмаклашади. Ҳозирги кунда Я8-ФОВ комбайнлари ва Я8-ФКМ барабанлари Қозоғистоннинг бир қатор корхоналарида жорий этилган. Чарм хом ашёсига бирламчи ишлов ишлов беришни такомиллаштириш соҳасида яна бир равнақли йўналиш, чарм заводларига териларни янги шилинган ёки совутилган ҳолатда топширишнинг прогрессив усулини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Россиянинг баъзи бир гўшт комбинатларида молларни қабул қилиш ва сўйиш аниқ ташкил этилганлиги, бир хил турдаги ва массадаги териларни шилиш туфайли 30% гача хом ашё чарм заводларига янги шилинган ҳолатда топширилади. Беларуссиянинг айрим гўшт комбинатларида чарм хом ашёсини натрий гексафторсиликатнинг совутилган эритмаси билан қисқа муддатли консервалаш жорий этилган. Шунингдек қатор корхоналарда чарм хом ашёсини вақтинчалик сақлаш учун хом ашёни фақат тузлиқда антисептиклар иштирокида ишлов бериб, кейинида тузламасдан консервалаш бўйича ўтказилган синовлар яхши натижа берди. Мол сўйилгандан сўнг, янги шилинган терини тез фурсатда 2 0 С совутиш уни 20 кунгача тахловларда сақлаш имкони беради. Ушбу усул Германия ва Чехия давлатларида қўлланилиб келинмоқда. Турли давлатларда кўпроқ эътибор қисқа муддатли консервалашга қаратилаяпти. Масалан, Швецияда янги шилинган териларни қисқа

муддатли консервалаш натрий сульфит ва натрий гидросульфит аралашмаси (2 ва 4% хом ашё массасидан) билан амалга оширилади. Сақлаш муддати 5 хафта АҚШда териларни қўзғалувчан барабанда 10-60 мин давомида, таркиби 1% натрий сульфит ва 1-3% сирка кислотаси сақлаган эритма билан консервалаш усули ишлаб чиқилган. Шундан сўнг терилар ёпиқ яшикларда ёки полиэтилен пакетларда 1 дан 4 ҳафтагача сақланади. Австрияда қисқа муддатли консервалаш учун натрий хлорид ва рух хлорид аралашмасидан (актив модда янги шилинган тери массасидан 3%) фойдаланиб, хом ашё барабанда ишлов берилади. Москва ветеренария академиясида тери, пўстин ҳамда мўйна хом ашёси ош тузисиз, консервант сифатида бактерецид хоссаларга эга бўлган этиленгликолнинг полимерларини қўллаб консервалаш бўйича ишлар олиб борилиб, самарали натижаларга эришилган. Тавсия этилган консервантлар нафақат бактерицид таъсирни намоён этади, балки автолиз ва чириш жараёнларининг олдини олади. Шунингдек, коллаген билан боғланиб, дерма структурасини стабиллантиради. Охирги йилларда чарм ва мўйна хом ашёсига бирламчи ишлов беришнинг камчиқимли технологиясини яратишга кўп эътибор берилаяпти. Бу ишлар бир томондан тери контурини текислаш - контурлаш йўли билан хом ашёдан фойдаланишни яхшилашга йўналтирилган бўлиб, ишлаб чиқаришда прогрессив технологияни қўллашни осонлаштиради, иккинчи томондан тери чиқиндилари-қимматли оқсил маҳсулотларини янада унумлироқ йиғиш ва фойдаланиш имконини яратади. Тери қирқимлари ва хом ашёнинг бошқа чиқиндилари чорвачилик учун оқсилли ем ишлаб чиқаришда қўлланилади. Янги шилинган ва консерваланган хом ашёнинг миқдорий нисбати. Консервалаш жараёнида янги шилинган терининг асосий товар тавсифлари ўзгаради. Консерваланган терида намлик, натрий хлорид ва ифлосликлар ҳар хил нисбатда сақланади, шунинг учун масса, майдон, қуруқ

гўлак ва фойдали қуруқ модда миқдори каби кўрсатгичлар консервалаш усулига қараб ўзгаради. 2 -жадвал Турли усулда консерваланган териларнинг массаси ва майдони Хом ашё Тери массаси, % Тери майдони, % Йирик хом ашё Кичик хом ашё Қўй ва эчки териси Чўчқа хом ашёси Янги шилинган 10 0 100 100 100 Музлатилган 95 95 100 97 Қуюқ туз эритмасида консерваланган: Ёйиб тузланган Тузлиқда тузланган 87 83 87 83 100 - 95 90 Тузлаб қуритиб консерваланган 55 56 94 88 Тузламасдан қуритиб консер- валанган 45 40 90 - 2-жадвалда терининг консервалаш усулига қараб, масса ва майдонининг ўзгариши бўйича маълумотлар келтирилган. Қуритиш жараёнида тери катта миқдорда киришади, яъни унинг майдони ва массаси камаяди. Меъёрида қуритилган терида намлик 20% дан ошмайди (ўртача 17-18%).

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Чарм ва мўйна хом – ашёсини консервалашнинг физик кимёвий асослари ва консервалаш

Чарм ва мўйна хом ашёсини сақлаш

Чарм ва мўйна хом ашёсининг кимёвий таҳлили

Чарм ва мўйна хом ашёси нуқсонлари ва уларни ҳосил бўлиш сабаблари

Консервалаш усуллари