XX Аср америка тилшунослигининг тараққиёти - Tilshunoslik - Referatlar

XX Аср америка тилшунослигининг тараққиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

XX Аср америка тилшунослигининг тараққиёти Режа: 1. Трансформацион-генератив грамматика сабоқлари 2. Воқеа ва ҳодисаларни лисоний ифодалаш усуллари таҳлили 3. Тил структураси назариясининг тараққиёти

XX аср Америка тилшунослиги тараққиётида трансформацион- генератив грамматика (ТГГ) оқимининг ўрни алоҳидадир. Бу оқимнинг пайдо бўлиши ва ривожини ўрганиш учун Америка тилшунослигида 1950 йилларда юзага келган муҳитни эътиборга олиш лозим бўлади. Бу даврда тилшунослик фанида (бошқа гуманитар соҳаларда бўлганидек) структурализм ғоялари ҳукмрон эди. Структурализмнинг 1950 йиллар бошида инқирозга юз тутиши сабаби, биринчидан, унинг фалсафий асоси мустаҳкам эмаслигида бўлса (ушбу оқимнинг фалсафий асосини эмпиризм ташкил қилади), иккинчидан, тилшуносликнинг «ички» муаммолари билан боғлиқ эди. Бу муаммолар қаторига мураккаб таркибли элементлар таҳлилининг қийинлиги, маълум назарияга, ғояга асосланган таҳлил билан руҳий сезги асосида бажарилган таҳлил ўртасидаги фарқ кабилар киради ( Newmeyer 1980: IX - XX ). Трансформацион грамматика йўналиши грамматик тизимга муносабатни бутунлай ўзгартириб юборди. Грамматика фани эндиликда тўпланган материалнинг оддий тавсифий таҳлилидан иборат бўлиб қолмасдан, балки унга нисбатан универсаллик (умумийлик) хусусиятларини ёритиш талаби қўйила бошланди. Грамматик таҳлилга трансформация қоидаларининг сингдирилиши натижасида синтактик тузилмаларни бошқа назарий йўналишларга нисбатан анча оддий усулда тавсифлаш имкони яратилди. Масалан, «бевосита иштирокчилар» таҳлил услубига биноан нутқий қурилмалар (сўз бирикмаси, гап) бир-бирига поғонали равишда бирикишидан ҳосил бўлади деган хулоса мавжуд. Бунда ҳар қандай мураккаб таркибли лисоний тузилма оддий «бир қаторда устма-уст келмайдиган бирликлар-бевосита иштирокчилардан иборат» (Апресян 1990: 332) деб ҳисобланади. Бундан ташқари, трансформацион грамматика бир-биридан узоқ жойлашган бирликларни тавсифлаш имконини берди, шунингдек, дарак ва сўроқ гаплари, тасдиқ ва инкор тузилмалари ҳамда актив ва пассив - мажҳул

даража шакллари ўртасидаги семантик яқинлик муносабатларининг сабабларини аниқлаш шароитини туғдирди. Трансформацион грамматиканинг дастлабки босқичида грамматик мутаносиблик ҳамда синтаксиснинг маънодан холи эканлиги ҳақидаги ғоялар устунлик қилган эди. Трансформацион грамматикага хос айрим фикрлар ундан олдинги йўналишларда қисман бўлса-да, учраб туришини ҳам инкор этмаслик керак. Бинобарин, генератив фонология Э.Сепир ва Л.Блумфильдларнинг фонологияга оид фикрлари ҳамда Америка антропологик тилшунослиги ғоялари ва Прага тилшунослик мактабида шаклланган структурализм анъаналарининг умумлашмасидир. Тил қобилиятининг шаклланиши ҳақидаги биҳейвиоризм ғояларини инкор қилган трансформацион грамматика намояндалари (биринчи навбатда, унинг асосчиси Н.Хомский), бу қобилият заминида болалар томонидан тил тизимининг ўзлаштирилишини таъминловчи мавҳум механизмлар ётади деган фикрни билдирадилар. Ўтган асрнинг 60-йилларида АҚШда тилшунослик соҳаларига қизиқиш тобора ортди. Шу даврда тилшунослар жамияти аъзоларининг сони кўпайиши билан бажарилаётган тадқиқотлар, илмий лойиҳалар сони ҳам ошиб борди. Худди шу даврда трансформацион грамматиканинг тадқиқ доираси ҳам кескин кенгайди. Синтаксис сатҳига ва бошқа тизимларга оид ҳодисалар тадқиқи масалалари «кун тартиби»дан ўрин олди. Бундай масалалар қаторига «қоидалар мувофиқлиги» ва трансформация амаллари натижасида ҳосил бўладиган «занжир» қаторларида бевосита иштирокчиларнинг жойлашуви киради. Шунингдек, инкор, буйруқ ва савол мазмунларини ифодаловчи ботиний морфемаларни ажратиш, категориялаштириш амалиёти каби масалалар муҳокамага қўйилди. Трансформацион грамматиканинг илк даврида инкор этилган семантика эндиликда бу назарияда ўз ўрнини топа бошлади. Янгидан пайдо бўлган «генератив семантика» тушунчаси доирасида қуйидагиларни аниқлаш

мақсади кўзланди: 1) ягона бир гапнинг турли мазмун ифодалаш имкониятини аниқлаш; 2) маъно аномалияси ҳолатларини ажратиш; 3) гапларнинг парафрастик (маънони сақлаган ҳолда тузилишини ўзгартириш) муносабатларини ўрганиш; 4) лисоний қобилиятга хос бўлган бошқа семантик хусусиятларни фарқлаш. Бундан ташқари, генератив семантика йўналиши доирасида семантиканинг айрим анъанавий ғоялари (масалан, маънонинг луғатда акс топишига оид фикрлар) инкор этилиб, лисоний маънонинг фақат инсон онгида акс топувчи белги-хусусиятларига эътибор берилди. Генератив семантиканинг кейинги босқичларида диққат синтаксис сатҳига кўчди ва синтактик қурилишида семантик қоидаларнинг ўрни ҳамда трансформация ўзгаришларида маъно муносабати каби масалалар муҳокама қилина бошланди. Худди шу пайтда, трансформацион грамматиканинг муҳим масалалари бўлган лисоний қобилият ва лисоний қўлланиш, лисоний универсалия ва лисоний мослашув каби ҳодисаларнинг ўзаро алоқадорлиги масалалари қайтадан муҳокама мавзусига айланди. 1960 йилларнинг охирига келиб, тадқиқотчиларнинг асосий эътибори синтаксиснинг мавҳумлашган моделларига қаратилди. «Ботиний структура»нинг мавҳумлик даражасини, яъни ботиний ва зоҳирий (нутқий) тузилмалар ўртасидаги узоқ-яқинлик масофасини аниқлаш муаммоси долзарблашди. Олиб борилган изланишлар натижасида, ботиний структураларнинг ҳаётийлигини тасдиқловчи далиллар топилгандай бўлди. Булар қаторига қуйидагилар киритилади: 1) ботиний структурада гап маъно хусусиятлари барча турларининг акс этиши; 2) кичик категорияларга ажратиш ва танлов тамойилларини қўллашнинг тежамкорлиги; 3) назарий жиҳатдан муҳим умумийликларнинг мавжудлиги; 4) синтактик хусусиятлари мослигига нисбатан турли категорияларни умумийлаштириш ( Newmeyer 1980: 117-118).

Вақт ўтиши билан трансформацион грамматиканинг ўта мавҳумлаштирилган тушунчаларига нисбатан ишончсизлик кучая борди. Натижада, ботиний ва семантик структураларни ягона бир ҳодиса сифатида талқин қилиш ҳаракати пайдо бўлди, луғавий бирликларнинг маъно структураси ташкил топишидаги ролига алоҳида эътибор қаратилди. Шу йўсинда феълдан ясаладиган отларни (иш-ҳаракат номлари) феъл ёки сифат трансформацияси натижаси сифатида қарамасдан, балки алоҳида лексик бирлик кўринишида луғатларга киритиш талаби қўйилади. Синтаксисни мавҳумлаштиришга қарши қўйилган талаблардан яна бири ҳар қандай маъно тавсифини тил бирликларининг ботиний ва зоҳирий хусусиятлари муносабатини инобатга олмасдан бажариб бўлмаслиги ҳақидаги фикрдир ( Mc Cawley 1970: 227). Натижада, 1981 йилда Ч.Филлмор генератив семантиканинг янги муқобили – «келишиклар грамматикаси»ни ( The С ase Grammar ) таклиф қилди. Унга биноан гапнинг маъно структурасини феъл-предикат атрофида жойлашган «семантик келишиклар» жамламаси ташкил қилади. Тавсиф (интерпретатив) семантика ва унга қарама-қарши йўналиш - генератив семантика «тўқнашуви»да биринчисининг устунлиги сезилиб қолди. Тавсифий семантика тарафдорлари қатор асосий масалалар бўйича бир хил фикрда бўлишди: улар ботиний ва зоҳирий структуралар ўртасидаги муносабат кўп босқичли эканлигини эътироф этишиб, бу муносабатларнинг юзага келишида луғавий бирликлар ўз ўрнига эга эканлигини қайд қилишди. Генератив семантика доирасида эса луғавий бирликларнинг синтактик деривациядаги ўрни унчалик аҳамиятга молик эмас, деган фикр ҳукмрон. Бундан ташқари, грамматик қоидаларнинг ифодаланаётган мазмун билан боғлиқлиги ҳамда деревациянинг олдинги босқичларини инобатга олувчи умумий қоидалар мавжудлиги ҳақидаги фикрлар билдирилади. Дарҳақиқат, генератив семантика таълимоти АҚШ ва ундан ташқарида кенг миқёсда оммалашиб борди, чунки ушбу таълимот тарафдорлари мамлакатнинг қатор университетларида фаолият кўрсатишар эди. Жумладан,

Чикаго ва Беркли университетлари олимлари томонидан бажарилган илмий лойиҳалар асосида грамматик ҳодисаларнинг прагматик хусусиятларини инобатга олувчи талқини намуналари яратилди. Ч.Лакофф «Ноаниқ (аниқ ифодаланмаган) грамматика» ғоясини илгари сурди. Унга биноан гап қурилишини грамматик шакл жиҳатидан тўғри ёки нотўғри кўринишларга ажратиш унчалик тўғри эмас, яхшиси, «ифода жиҳатидан маъқул ёки яроқли» иборасини қўллаган маъқул. Шунингдек, «ботиний структура» ва «умумий (глобал) қоида» тушунчалари ҳам етарлича эътирозларга сабаб бўлди. Генератив семантиканинг таназзули сабаблари унинг далил ва фактларни тўплаш ва тавсифлаш билан чекланиб қолиши ҳамда ушбу тавсифий тадқиқ доирасининг ҳаддан ташқари кенгайтирилишидадир. Генератив семантика назарий моҳиятини анча йўқотган бўлса ҳам, унинг айрим ғоялари кейинги тадқиқотларда ўз ўрнини топди. Булар қуйидагилар: - грамматикада трансформациядан бошқа механизмлар фаолияти мавжудлиги; - гап грамматик қурилишида луғавий бирликларнинг роли; - нутқий ҳаракатларнинг прагматик белгилари. Америка тилшунослигида тавсифий семантиканинг етакчи ўринга чиққанлигини юқорида эслатган эдик. Бу оқимнинг асосий вазифаларидан бири трансформация қоидаларини тўлдирувчи турли хил синтактик шартларни аниқлашдир. Бу шартлар, ўз навбатида, лисоний тузилмалар шаклини «назорат» қиладилар ва чеклайдилар. Бундай чеклашнинг асосий турлари: 1. Трансформация турларини чеклаш (структурани танлашда ва сақлашда тушириб қолдириш қоидасини қўллашда); 2. Трансформация амалини қўллашдаги чеклашлар (замон шаклини сақлаш шарти, субъектнинг ўрнини алмаштирмаслик шарти ва ҳ.к.); 3. Асосий қоидалар кўламини чеклаш.

Худди шу даврда формал грамматика қамровига кирмайдиган уч янги йўналишнинг оммалашувини ҳам қайд этиш зарур: -прагматика йўналиши (айниқса, перформатив назарияси); - идрок этиш (лисоний ҳодисаларнинг моҳиятини инсоннинг идрок этиш қобилиятига боғлиқ томонларини изоҳлаш); -функционал-вазифавий (лисоний ҳодисаларни мулоқот факторлари нуқтаи назаридан тадқиқ қилиш (актуал бўлиниш; тема; эмпатия ва ҳоказо)); -муносабатлар грамматикаси ( relativity ) йўналишининг шаклланиши. Воқеа ва ҳодисаларни лисоний ифодалаш усуллари таҳлили Қўйилган муаммо дастлаб лисоний бирликларнинг прагматик мазмуни нуқтаи назаридан муҳимдир. Бу мазмуннинг шаклланишида урғу, интонация ва оҳанг каби ҳодисалар муҳим роль ўйнайди. Ушбу фонологик ҳодисалар ягона пропозициянинг вариантлари ёки алломорфларини ифодалаш учун хизмат қиладилар. Пропозиция алломорфлари турли лисоний муҳитда турлича намоён бўладилар. Пропозиция вариантларининг ўзгариб туришини предикатив бўлакнинг турли гуруҳларга оид феъллар билан ифодаланишида кўриш мумкин. Масалан, эпистемик (билиш маъносидаги) феъллар («билмоқ», «эсламоқ» ва ҳоказо), каузатив («уйғотмоқ», «ишлатмоқ» ва ҳоказо) феълларининг қуршови психологик таъсир («ишонтирмоқ», «маслаҳат бермоқ», «тушунтирмоқ»ва ҳоказо) гуруҳидаги предикатлар қуршовидан тамоман фарқ қилади. Юқорида келтирилган феъллар иштирокида ҳосил бўладиган нутқий тузилмаларнинг умумий хусусияти уларда сабаб муносабатларининг ифодаланишидадир. Ягона бир пропозиция негизида ҳосил бўладиган алломорф нутқий тузилмалар ифодаланаётган мазмуннинг ҳаққонийлиги даражаси билан фарқ қилишади: «Сюзан велосипедни ўғирлагани ҳаммани ҳайратга солди», «Сюзаннинг велосипедни ўғирлагани ҳаммани ҳайратга солди».

Ушбу алломорфлар ягона бир воқеа ҳақида хабар бермоқдами ёки уларнинг референтлари турлими? Висконсон университетининг профессори Ф.Дрецке ( Dretske 1979: 372) бу саволга жавобни номинализация (отлашув) ҳодисаси мазмунидан излайди. Ҳар қандай номинализациянинг референти воқеа, ҳодиса, ҳолат каби воқелик бирликларидир. Шу сабабли Susan ` s stealing the bycicle («Сюзаннинг велосипедни ўғирлиши») ва Susan ` s stealing the bycicle («Сюзаннинг велосипед ўғирлаши») каби отлашган тузилмалар воқеликда кечган турли ҳодисаларни ифодалайдилар, деган фикр мавжуд. Агар шундай бўлса, мантиқий урғунинг ўрни билан фарқ қиладиган номинализациялар гап мазмунининг ҳаққонийлигига таъсир ўтказади. Трансформацион ўзгаришларнинг натижаси номинализация юзага келаётган контекст билан боғлиқ. Масалан, замон предикати кўрсаткичининг киритилиши юқоридаги гапларнинг ҳаққонийлик мазмунига таъсир қилмайди. Susan`s stealing the bycicle was yesterday; Susan`s stealing the bycicle was yesterday. Бу гапларда ҳаққонийлик шарти бир хилда сақланган . Агарда Сюзан ҳақиқатдан ҳам велосипедни ўғирлаган бўлса , уларнинг ҳар иккаласининг ҳам мазмуни ҳақиқийдир . Лекин худди шу гаплар мазмуни сабаб маъноси билан бойитилса , вазият умуман ўзгаради . Бинобарин , « Сюзаннинг велосипедни ўғирлагани Жоржни ранжитди » ва « Сюзаннинг велосипедни ўғирлагани Жоржни ранжитди » нутқий тузилмаларида Жоржнинг ранжиганлигига турли сабаблар бор ( Биринчидан , Жорж Сюзан ўғирлик қилгани учун ранжийди , иккинчидан , ранжишнинг сабаби велосипед ўғирланганлигида ). Демак , бу ҳолларда билдирилаётган фикрнинг ҳаққонийлик шартлари ҳар хил . Сабаб гаплари мазмунининг ҳаққонийлиги содир бўлган ( ёки бўлаётган ) сабаб воқеа маъносини шакллантирувчи омиллардан бири - номинализация ( отлашган ) гуруҳнинг тўлиқлик даражасидир . Масалан , бирор киши ресторанда ҳамёнини шубҳали равишда йўқотса , ушбу шубҳани ифодалаш ( изҳор қилиш ) учун воқеа содир бўлган вақтни кўрсатиш маъқулроқдир .

Чунки , шубҳа фақат ҳамён йўқолганлиги сабабли туғилмасдан , балки унинг йўқолганлиги айнан пул тўлаш пайтида маълум бўлганлиги билан боғлиқ . Воқеа сабаблари занжирсимон , чунки Е .1 ва Е .2 воқеалари ўзаро боғлиқ ва улардан бири сабабдир . Бу ерда сабаб ва воқеа ўзаро муносабатда бўлишиб , содир бўлаётган ҳодисанинг турли хусусиятларини ташкил этишади (facets or features of events). Ф . Дрецкенинг қайд этишича , сабаб ва оқибат умумий қонунияти доирасида пропозиция алломорфлари воқеа алломорфларини ифодалайдилар (propositional allomorphs designate allomorphis events). Лекин айрим тадқиқотчилар олимнинг бу фикрига қўшилмайдилар . Бу муаммо тадқиқига анча вақтини сарфлаган Мичиган университетининг профессори Ж . Ким « Сабаб , таъкид ва воқеа » номли мақоласида (Kim J. Causation, emphasis, and events… 1979). Дрецкенинг ягона бир пропозиция алломорфларининг референти турли хил бўлиши ҳақидаги фикри ишончли эмаслигини исботлашга ҳаракат қилади . Дрецке келтираётган маъновий фарқлар ягона бир воқеа тўғрисидаги турли фикрлар ва ҳукмлар бўлиши мумкин , зеро , ҳамёнинг ресторанда йўқолганлиги ва ҳамённинг маълум пайтда йўқолганлиги ҳақидаги хабарлар ягона бир воқеа борасида турлича ҳукм чиқариш натижасидир . Бу эса сабаб контекстининг (X causes Y) етарли даражада экстенсионал ( аниқ ифода топиши ) эмаслигидан дарак беради . Демак , сабаб муносабати ифода этилаётган юқоридаги нутқий тузилмалар ягона пропозициянинг икки кўринишдаги алломорфидир . Уларнинг референти – ягона бир воқеа . Ж . Ким таклиф қилган назарияга кўра сабаб муносабатидаги воқеалар бир хилдирлар . Олимнинг фикрича, бу воқеа (Х, Р, Т) структурасига эга ва бу ерда X -объект, P -хусусият, T – вақт (замон). Socrate ` s drinking hemlock at dusk caused his death . «Суқрот азонда цикута (заҳарли сув ўти) ичганлиги сабабли ҳалок бўлди» гапи drinking hemlock «цикута ичди» ёки at dusk «азонда» бўлакларининг қайси бирига асосий урғу тушишига нисбатан турли структураларга мос келади. Агарда «цикута ичди» бўлаги урғуни олса,

«азонда» t (вақт) структурасига киради ( Socrate ` s drinking hemlock at dusk ). «Азонда» бўлаги алоҳида урғу оҳангида талаффуз этилганда, t - структураси сақланади. Сабаб структураларидаги фарқ нутқий тузилмаларнинг ҳақиқийлик даражасини белгилайди. Сабаб ва оқибат ҳодиса структураларидир ( event structures ). Шу сабабли уларнинг фарқланиши нафақат лисоний ифода воситаси билан боғлиқ, чунки бекорга Ф.Дрецке турли сабабларнинг пайдо бўлишини турли негизларга эга деб ҳисобламайди. Пропозициянинг турли коммуникатив муҳитда намоён бўлиш масаласини Калифорния университети профессори З.Вендлер алоҳида ўрганган. У « Telling the facts » (1979) номли мақоласида турли пропозитив муносабатларни воқелантирувчи that сўзи билан бошланадиган эргаш гапларнинг структурасини таҳлил қилган. З.Вендлернинг мақсади ақлий ҳаракат ва ҳолат феъллари объекти структурасидаги фарқларни топиш билан боғлиқ. Ментал ҳаракат феъллари гуруҳига таъкид, қайд, фараз мазмунидаги лексемалар киритилган, билиш фаолиятига оид феъллар эса ментал ҳолат лексемалари деб ҳисобланади. Фараз қилинаётган пропозицияда that «нима» ва бошқа сўроқ олмошли эргаш гапнинг иштироки учрамайди. Масалан, «Мен ўйлайманки, (фикримча, қайдимча), сен нима учун (кимга) келдинг?» қабилидаги гап грамматик жиҳатдан тамоман нотўғри. Билиш феълларидан сўнг бундай тузилманинг бўлиши қоидага хилоф эмас: «Нима учун (кимга) келганингни биламан (тушунаман)». Ментал ҳолат феълларининг объекти маъно жиҳатидан «сабаб», «натижа», «оқибат» каби отларга мос келади ва ушбу отлар билан алмаштирилиши мумкин: «Мен бу фактларни биламан»; «Менга ишнинг натижаси маълум» кабилар. Ментал ҳаракат феълларининг объекти «фикр», «назария», «фараз» мазмунидадир. Масалан, инглиз тилидаги to believe «ишонмоқ» феъли

opinion «фикр», theory «назария», assertion «танқид» кабилар билан боғланади. Шу йўналишда бажарилган тадқиқотлар натижасида Америка тилшунослигида тилнинг қўлланиши назарияси шаклланди. Бинобарин, С.У.Курода ( Kuroda 1969) тил қўлланиши билан боғлиқ вазифаларни аниқлашга уринди. У «вазифа» атамасини «қўллаш» ( usage ) ва «мақсад» атамаларидан фарқлаган ҳолда тилнинг жамиятдаги ва инсон фаолиятининг турли соҳаларидаги ролига эътиборни қаратиш лозимлигини уқтиради. С.У.Курода назариясининг асосий ғоялари қуйидагилардан иборат: 1. Асосий эътибор тилнинг бажарадиган вазифалари нимадан иборат ва бу вазифа қай даражада туб лисоний эканлигини аниқлаш; 2. «Муҳим, асосий вазифа» тушунчаси киритилади. Тил бажарадиган вазифалар даражаланади ва улардан энг муҳими юқори поғонага қўйилади; 3. Тил қўлланишининг тадқиқи асосини унинг коммуникатив вазифаси ташкил қилади; 4. Лисоний коммуникация нутқий ҳаракатлар назарияси нуқтаи назаридан таҳлил қилинади ва коммуникатив вазифа иллокуция билан боғлиқ деб ҳисобланади. Худди шу нуқтаи назардан тилнинг коммуникатив вазифаси тасдиқ мазмунидаги нутқий ҳаракатда ўз ифодасини аниқ топади деган фикр танқид қилинади. Тилнинг бу вазифаси бевосита буйруқ иллокуциясига эга бўлган нутқий бирликларда тўлиқ намоён бўлиши қайд этилади. Тасдиқ (ассертив), буйруқ (императив) ва ахборот узатувчи ( decl а rative ) нутқий ҳаракатларини қиёслаган С.У.Курода уларни адресатга йўналтирилган ёки йўналтирилмаганлигига нисбатан фарқлашни таклиф қилади. Масалан, тасдиқ нутқий ҳаракатининг адресати бўлиши шарт эмас. Ахборот узатилаётганда эса албатта адресат бўлиши талаб қилинади. Буйруқ мазмунига эга бўлган нутқий ҳаракат тингловчи ва «бегона», мулоқотда бевосита иштирок этмаётган шахс учун бир хилда таъсир кўрсатиши мумкин.

Кўрсатилган фарқлар тилнинг бажарадиган вазифаларида ўз аксини топади. Коммуникатив вазифа буйруқ нутқий ҳаракатида намоён бўлишини айтдик, тасдиқ нутқий ҳаракати билан боғлиқ вазифа «амалга оширувчи», «намоён этгувчи вазифа» ( objectifying function ) деб аталади. Ушбу вазифанинг қиймати шундаки, унинг воситасида сўзловчининг фикри ўз лисоний ифодасини топади. Назарда тутилаётган адресатнинг аниқланиши эса пропозициянинг хусусиятларини тушуниш билан боғлиқдир. Намоён қилиш вазифасининг зарур бўлакларидан бири коммуникатив баёндир. Тилнинг ушбу вазифаси асосан адабий жанр матнларида намоён бўлади (баён муаллифининг бевосита иштирокисиз, бир пайтнинг ўзида бир нечта персонажларнинг мулоқоти баёни). Одатда, тилнинг ушбу вазифасини объектив вазифа сифатида талқин қилишади. Шундай қилиб, бажарадиган вазифаларнинг ўзаро алоқаси қуйидагича тасаввур қилинади: адресатга йўналтириш вазифаси коммуникатив вазифа фикр юритиш вазифаси намоён қилиш вазифаси объектив вазифа

Ушбу шаклда бажариладиган вазифаларнинг муносабатлари ўз аксини топган: тилнинг объектив вазифаси муҳимроқ. Чунки у намоён этиш вазифасининг асосини ташкил қилади. Тил структураси назариясининг тараққиёти Америка тилшунослари тил структураси назариясини дастлабки ўринда гап структураси ва унинг воситасида етказилаётган ахборот нуқтаи назаридан шакллантирдилар ва ўргандилар. Бинобарин, З. Ҳаррис ( Harris 1976: 237-255) гап структурасининг назарий жиҳатдан муҳим бўлган қуйидаги асосий хусусиятларини қайд этади: 1) сўзларнинг гап структурасидан ўрин олишини қатъий назорат қилувчи қоидалар мажмуасининг мавжудлиги; 2) ўзаро синтактик муносабатдаги сўзларнинг матнда қўлланиш тартибининг ўзгариши эҳтимоли (бундай ўзгариш матнда мавжуд бўлган бошқа сўзлар таъсирида юзага келади); 3) ахборот ташиш жиҳатидан муҳим ва шу сабабли матнда қўлланиши шарт бўлган айрим сўзларнинг тушиб қолиши ( reduction ). Муҳим хусусият сифатида қаралаётган бу хусусиятларнинг нисбатан оддийлиги ва уларнинг гап тавсифи учун етарли эканлиги инобатга олинса, тил структураси унинг воқелиги шартлари билан боғлиқлигини кўрсатади ҳамда бу ҳолда тилнинг формал тузилиши ҳақида бирор бир фарқни олға суришга ҳожат йўқ. З.Ҳаррис ҳар бир гап оператор -аргумент тузилишига эга деб ҳисоблайди. Оператор вазифасини предикатив сўзлар ва боғловчилар бажарадилар. Масалан, Marry ` s phoning entailed John ` s arriving «Мэрининг қўнғироғи Жоннинг келишига сабаб бўлди» гапининг структураси қуйидагича белгиланади: entailed ( phone , Marry arrive , John ) ва бунда entailed икки аргументли ( phone ва arrive ), phone ва arrive бўлаклари эса бир аргументни талаб қилмоқда ( Marry ва John ).

Шундай қилиб, гапларнинг турларига нисбатан операторлар аргумент вазифасини ўташи мумкин ҳамда айнан биргина оператор ўз аргументи сифатида турли гуруҳдаги сўзларни танлаш имконига эга (масалан, John caused this ва John ` s phoning caused this тузилмаларини қиёсланг). Гап структурасидаги барча ўринлар тўлдирилиши шартлигини ҳисобга олган ҳолда артумент сўзлар гуруҳини ажратиш мумкин. З.Ҳаррис операторларни бирикадиган аргументлари миқдорига нисбатан фарқлайди ва синтактик бирикиш ҳодисасини «оператор-аргумент» қолипи кўрсаткичларига асосан ўрганади. Шунинг билан биргаликда олим ушбу қолипнинг матн билан боғлиқ ҳолда воқеланишини ҳам қайд қилади. Масалан, икки ўринли melt «эритмоқ» операторнинг биринчи аргументи fire «олов, ёнғин» ҳамда иккинчи аргумент вазифасида « house » сўзининг келиш эҳтимоли унчалик кучли эмас. Лекин бу эҳтимол Fire melted a hous made of snow «ёнғин (олов) қордан ясалган уйни эритди» гапида кучаяди. Синтактик бирикишнинг бу таркибдаги ўзгаришлари натижасида янги гаплар тузиш имкони яратилади ва грамматиканинг бу хусусияти луғат таркибида сўз бойлигининг сўз ясаш ҳисобидан кўпайишига ўхшаб кетади. Синтактик бирикувнинг турли даражадаги кўринишлари миқдор жиҳатидан чегараланган луғавий бирликлар воситасида ҳар қандай миқдордаги ахборотни ифодалаш имконини беради. Тил тизими ифода воситаларининг қўлланишининг даражаланиши фақат шу билан чегараланмайди. Лисоний трансформациянинг кўпгина турларига хос хусусиятлар у ёки бу аргументнинг маълум оператор билан бирикиши имконияти билан боғлиқ. Бундай бирикиш эҳтимоли қанчалик кўп бўлса, маълум элементларнинг тушиб қолиши (редукцияга учраши) эҳтимоли ҳам кучаяди. Масалан, expect «кутмоқ» операторининг иккинчи аргументи одатда қисқартирилган оператор воситасида ифодаланади: шунга асосан We expect John «Биз Жонни кутаяпмиз» тузилмасини We expect John to be here гапининг редукцияси деб қараш лозим. To be here қисмининг «ноллашуви» ( zeroing ) натижасида ҳосил бўлган гапни We expect their departure at 6 «Биз уларнинг

соат 6 да жўнашини кутаяпмиз» қабилидаги тўлиқ гап билан бир қаторга қўйиш имконини беради. Худди шундай ҳолатни then «ўша пайтда» операторининг қуйидаги гаплар таркибида ноллашувида ҳам кузатамиз : He took sick and then died «У касал бўлди ва шундан сўнг ўлди»--- He took sick and died «У касал бўлди ва ўлди» . Қўлланиш эҳтимоли юқори бўлган аргументларнинг ноллашуви турли хилдаги гаплар учун хос ҳодисадир, лекин бу ҳодиса юз беришидан қатъий назар гаплар ўз маъно хусусиятларини мумкин қадар тўлиқ сақлайдилар. Ушбу ҳодиса матн таркибида қўлланувчи метаоператорларнинг тушиб қолишида ҳам кузатилади. Бу турдаги операторларнинг ( metatexual operators ) маъноси асосан матн таркибида намоён бўлади. Масалан, He likes Mozart and Bakh , but I prefer the latter «Унга Моцарт ва Бах ёқади, лекин мен кейингисини маъқул кўраман» гапида сўз тартиби воситасида ифодаланётган ахборот муҳимдир. Олмошлар ва айрим пайтларда, боғловчилар матннинг турли ўринларида қўлланилаётган бирликларнинг ягона референтга боғлиқлигига ишора қилишлари маълум. Бундай ҳодисаларнинг асосий хусусияти шундаки, метатил ахбороти ҳеч қандай грамматик воситасиз ифодаланиши мумкин. Бу эса лисондаги тежамкорликнинг бир кўринишидир. Ма салан, The man whom I saw left «Мен кўрган одам кетди» гапини қуйидаги трансформалар ҳосиласи деб қараш мумкин. 1) The man left – « Одам кетди » 2) I saw the man – « Мен одамни кўрдим » 3) Иккинчи гапда айнан биринчи гапдаги шахс назарда тутилади. Хуллас, тил тизимининг бу йўсиндаги таҳлили асосида тилни динамик ҳодиса сифатида талқин қилиш ҳаракати ётади. Тил тизими таҳлилига бундай ёндашув ушбу тизимнинг маълум босқичдаги тараққиёт ҳолатини ўрганиш учун муҳимдир.

Адабиётлар : 1. Б.Валихужаев. Узбек адабиётшунослиги тарихи. Т., Узбекистон, 1993. 2. Фитрат. Ададбиёт коидалари. Т., Укитувчи, 1995. 3. Баранов В., Бачаров А., Суровцев Ю. Литературно-художественная критика. Москва, Вксшая школа, 1982. 4. Назаров Б. Узбек адабий танкидчилиги. Т., Фан, 1979. 5. Дусткораев Б. Узбек совет танкидчилиги. 1989 й. 6. Узбек совет адабий танкиди тарихи. 2 томлик. Т., 1987. 7. Худойберганов Н., А.Расулов. Узбек совет танкидчилиги. Т., 1990.

O'xshashlar

Лингвистик таҳлил методларининг яратилиши ва қўлланилиши

Боғланган қўшма гаплар тараққиёти

Адабий –танқидий мактубларнинг тараққиёти

Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти

Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари