Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти
Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
113.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Эски ўзбек тилида унли ва ундошлар тараққиёти
Ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиши ва функционал- прагматик хусусиятлари танланма фанининг объекти ва вазифалари
Узбек лугатчилари сардори
Боғланган қўшма гаплар тараққиёти
Адабий –танқидий мактубларнинг тараққиёти
![эди. Жумладан, А.Саъдий, В.Абдуллаев каби адабиётшуносларнинг Алишер Навоий асарларида турғун бирикмалар, халқ ибораларининг қўлланилишига оид фикрлари ҳозир ҳам ўз қимматини сақлаб келмоқда. Ўзбек фразеологиясига доир дастлабки ишлар ХХ асрнинг 50-йиллар бошида юзага келди. Улар қаторига Ш.Раҳматуллаев, Я.Д.Пинхасов, А.Шомақсудов, М.Ҳусаиновларнинг номзодлик диссертацияларини киритиш мумкин 1 . Бу ишларда ўзбек тилидаги ФБлар академик В.В.Виноградовнинг структурал-семантик таснифи асосида таҳлил этилади, ФБлар фразеологик бутунликлар, фразеологик чатишмалар ва фразеологик қўшилмаларга ажратилади. Шунингдек бу ишларда ўзбек тилида якка сўзлардан иборат образли иборалар ҳам мавжудлиги таъкидланган. Масалан, Ш.Раҳматуллаевнинг номзодлик диссертациясида сўфи, қиёмат, қиёматда, охиратда, латта, тузламоқ , қовурмоқ сингари кўчма маъноси асл, бошланғич маъносидан узоқлашиб, ўзаро омонимлик даражасига етган ёки асл, тўғри маънода қўлланишини деярлик йўқотиб, кўчма маънодагина ишлатиладиган сўзлар фразеологик ёки идиоматик сўзлар деб аталган эди 2 . Ш.Раҳматуллаев ўзининг идиоматик сўзлар ҳақидаги фикрини янада ривожлантириб, ишнинг яна бир ўрнида она карнай, одамови, нонкўрлик, жонкуяр, жонкуярлик, тилёғлама, тилёғламачилик, узунқулоқ, иккиюзлама, ўзбошимча, ўзбошимчалиик, сансалорлик, миш-миш, ҳаспўшламоқ, бичиб- тўқимоқ, ман-манлик каби тил бирликларини этимологик жиҳатдан қўшма сўзга тенг идиоматик сўзлар деб таҳлил қилганди [43, 93-94]. Лекин ўзбек фразеологиясига оид бу ишлардаги энг катта нуқсон шундаки, уларда тилимизнинг бой ва серқирра фразеологик тизимига акад.В.В.Виноградов таснифи нуқтаи назаридангина ёндошилади, туркий 1 Рахматуллаев Ш.У. Основные грамматические особенности образных глагольных фразеологических единиц современного узбекского языка . АКД . - М. : 1952 . - 16 с.; Пинхасов Я.Д. Фразеологические выражения в языке произведений Хамида Алимджана . АКД . - Ташкент, 1953 . - 19 с.; Шамаксудов А.Ш. Язык сатиры Мукими (лексика и фразеология) . АКД . - Ташкент, 1956 . - 18 с.; Хусаинов М. Фразеология прозы писательницы Айдын . АКД. - Самарканд, 1959. - 18 с. 2 Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги замон ўзбек тилидаги образли феъл фразеологик бирликларнинг асосий грамматик хусусиятлари. Номзодлик диссертацияси. - Москва, 1952. – Б. 52.](/data/documents/eb0c708b-0f5c-4cae-9dc4-a16143d8572f/page-2.png)
![қанча оз бўлса, уларни нутқда бир-бирининг ўрнида ишлатишга имконият ортади ва, аксинча бўлса, бундай имконият озаяди. Қай даражада бўлмасин, синонимларни ўзаро алмаштиришга йўл қўювчи контекст мавжуд бўлади. Бундай алмаштириш билан ниманидир йўқотилади, нимагадир эга бўлинади. Худди ана шу “нималардир” синоним ибораларнинг ҳар бирига тилда яшаш ҳуқуқини беради” [Раҳматуллаев Ш. Ўша монография, 131]. Ҳамдўстлик мамлакатлари тилшунослигида бўлганидек, туркийшуносликда, жумладан ўзбек тилшунослигида ҳам фразеология доираси ҳозирги кунга қадар кенг ва тор маънода тушунилмоқда. Фразеологияни кенг маънода тушунвчи олимлар унинг таркибига мақоллар, маталлар, афоризмлар ва бошқа типдаги турғун бирикмаларни киритадилар; тор маънодаги фразеология эса тер тўкмоқ, хамирдан қил суғургандай, дунёни сув босса, тўпиғига чиқмаслик каби кўчма маъноли турғун боғланмаларни ўрганиш билан чекланадилар. Масалан, Ш.У.Раҳматуллаев фразеология доирасини тор маънода тушуниб, ўзбек тили фраземаларини академик В.В.Виноградов ишлаб чиққан структурал-грамматик тасниф асосида ўрганишга интилади. Буни олимнинг иборага берган қуйидаги изоҳидан ҳам сезиш мумкин: “Ибора мустақил туркумга мансуб биттадан ортиқ сўздан таркиб топган бир бутун семантик ҳамда грамматик бирлик сифатида гавдаланади. Ибора луғавий маъно англатиш учун хизмат қилади. Шунга кўра ибора луғавий бирлик ҳисобланади ва у сўз билан қаторга қўйилади. Масалан, кўнглидан ўтказмоқ ибораси ўйламоқ сўзи англатган маънони, кўнгли жойига тушди ибораси эса тинчимоқ сўзи англатган маънони, эти суягига ёпишган ибораси эса озғин, қотма сўзлари англатган маънони билдиради. Бу ибораларда биттадан ортиқ сўз ўз маъно мустақиллигини йўқотгани ҳолда бир умумий маъно марказига бўйсунади, иборадан бир бутун ҳолда англашиладиган маънони гавдалантириш учун хизмат қилади. Иборадан англашиладиган маъно таркибидаги сўзларга хос лексик маъноларнинг оддий (арифметик)](/data/documents/eb0c708b-0f5c-4cae-9dc4-a16143d8572f/page-4.png)
![Ҳ.Узоқов Фарғона гуруҳ шевалари фразеологияси бўйича кузатиш ишлари олиб борган 29 . Муаллифнинг таъкидлашича, уръ-кеттъ, қошты- қувдъ, томдан тараша чушкандай иборалари Фарғона диалектининг Водил, Лоғон, Гулпиён, Заркент шеваларида адабий тилдаги “тўс-тўполон, урди- сурди”ни, мен қиламан ўттиз, тегръм қылар теп-текис ибораси Лоғон ва Дамкўл қишлоқлари аҳолиси нутқида адабий тилдаги “мен йиғаман, сен совурасан” маъноларини ифодалаб келади” [102, 61]. Н.Ражабов ва М.Валиевлар шевашуносликка доир ўқув қўлланмасида диалектал фраземаларга доир материалларга ҳам маълум даражада ўрин ажратганлар 30 . Х.Дониёров “Қипчоқ диалектларининг лексикаси” номли монографиясида (Тошкент, Фан, 1979) шарқий қипчоқ шеваларининг характерли диалектал фраземаларини таҳлил этган. Олимнинг фикрича, бирор фразеологизмни у ёки бу шевага, диалектга тегишли деб қатъий ҳукм чиқариш қийин, лекин шундай бўлса-да, диалектал фразеологизмларни аниқлашда қуйидаги тўрт ўлчов(мезон)га асосланиш лозим: “...у ёки бу фразеологизмнинг: а) адабий тилимизда ҳам учраши-учрамаслиги; б) шу шевада гапирувчи аҳолининг турмуши билан қанчалик боғланганлиги; в) унинг шевалик хусусиятини ўзида қанчалик акс эттириши ва г) унинг қадимги элементлардан қайси тил ва диалектларга мансуб бўлган қонуният ва хусусиятларни сақлаб қолганлигига боғлиқдир” [Дониёров Х. Ўша асар, 103-бет]. Б.Файзуллаев “Бадиий асар тилида диалектизмлар” мавзуидаги номзодлик диссертациясида диалектизмларни турларга ажратар экан, фразеологик диалектизмлар ҳақида ҳам сўз юритади, оғзини чакки қилди, бошида ғўз чақмоқ каби диалектал фразеологизмларнинг “Фарғона тонг 29 Узоқов Ҳ. Диалектал фразеологизмлар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1974. № 6. – Б. 60-63 30 Ражабов Н., Валиев М. Ўзбек шевалари лексикасидан материаллар. – Самарқанд, СамДУ нашри, 1976. – Б. 43-45.](/data/documents/eb0c708b-0f5c-4cae-9dc4-a16143d8572f/page-13.png)
![отгунча” (М.Исмоилий), “Хоразм” (Ж.Шарипов) романларида қўлланиш хусусиятларини ўрганади 6 8 . А.Ишаев “Ўзбек диалектал лексикографияси” номли монографиясида диалектизмларни тасниф этар экан, фразеологик диалектизмларга ҳам алоҳида тўхталади 6 9 . Шунингдек, олим бу ишда фразеологик диалектизмларни диалектал луғатларда бериш усуллари, диалектал фразеологик луғат, уни тузиш тамойиллари ҳақида ҳам муҳим фикр- мулоҳазалар баён этган [Ишаев А. Ўша асар, 38-39-бетлар]. Умуман олганда, ўзбек тилшунослигида “халқ тили фразеологияси, ўзбек фольклори фразеологияси, айниқса, ўзбек диалектал фразеологияси материаллари ҳали чуқур тадқиқ этилганича йўқ” 7 5 ,- деб ёзган проф.Э.Бегматов тамомила ҳақли эди. Марҳум проф.В.Эгамов ҳам фразеологияга бағишланган республика илмий-назарий анжуманида бу ҳақда жуда куюнчаклик билан сўз юритган эди 7 6 . 80-йиллар ўзбек тилшунослигининг муҳим хусусиятларидан бири ФБларни семантик жиҳатдан фразеологик қўшилма, фразеологик чатишма ва фразеологик бутунликларга ажратиш анъанасига шубҳа билан қараш бўлди. Бу ҳақда “Ҳозирги ўзбек адабий тили”(1-қисм) дарслигида шундай дейилган эди: “Фразеологизм ифодалайдиган маънонинг компонентлари маъно муносабатига кўра баъзи ишларда ...”фразеологик қўшилма”, “фразеологик бутунлик”(“фразеологик бирлашма”), “фразеологик чатишма” каби турларга ажратилади. Лекин бундай гуруҳлашнинг бирон-бир амалий аҳамияти йўқ. Бундан ташқари, юқоридаги атамалар таркибидаги “қўшилма”, “бутунлик”, “бирлашма”, “чатишма” сўзлари фразеологик маънонинг моҳиятини 6 8 Файзуллаев Б. Диалектизмы в языке художественных произведений, А КД. - Т а шкент, 1979 . – С. 19. 6 9 Ишаев А. Ўзбек диалектал лексикографияси . - Тошкент : Фан, 1990 . – Б. 110-112. 7 5 Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. - Тошкент: Фан, 1985. – Б. 15. 7 6 Эгамов В. Ўзбек диалектал фразеологиясининг ўрганилиши // Республиканская научно-теоретическая конференция “Актуальные проблемы фразеологии”(материалы конференции) . - Самарқанд, 1995 . Б. 69-70.](/data/documents/eb0c708b-0f5c-4cae-9dc4-a16143d8572f/page-14.png)
