Адабий –танқидий мактубларнинг тараққиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

Адабий –танқидий мактубларнинг тараққиёти Режа: 1. А дабий –тан к идий мактубларнинг тара кк иёти 2. Адабий-танкидий мактубнинг ички кўринишлари

$Алишер Навоийдан кейинги даврларда ҳам ижтимоий, адабий қимматга эга бўлган бадиий публицистик хатлар ёзилган. Аммо улар ҳозиргача тўлиқ тадқиқ этилмаган. Туркистонда матбуотнинг пайдо бўлиши 19-асрнинг иккинчи ярмига тўғри келади. 1870 йилдан Тошкентда чиқа бошлаган «ТВГ» («Туркистон вилоятининг газети»)да шоир Фурқатнинг қатор шеърлари, шу билан бирга хатлари ҳам босилган. Фурқат ижодида хат жанрининг анча шаклланган белгилари учрайди 1 . Уларда муаллифнинг шахсияти, таъсирланган далилга аниқ муносабати яққол сезилиб туради. «Бир Ҳўқандлик толибул илмнинг хати» («ТВГ». 1890, 11апрель) ёки чет элдан юборган хатларида муаллиф баҳс, чақириқ, ундов шаклларида мактуб йўлланган шахсга бевосита мурожаат қилмайди. Лекин хатларнинг ўз ватандошлари -газетахонларга қаратилганлиги, муаллиф уларни ўзи маъқул кўрган фикр-ғояга даъват этаётгани уларнинг мазмунидан англашилади. Адресатга фикран мурожаат-Фурқатнинг ҳар иккала хатининг ўзига хос хусусиятидир 2 . ХХ аср бошлари ўзбек танқидчилигида адабий-танқидий мактублар бир мунча ривожланганлигини кузатиш мумкин. Аммо «адабий танқиднинг ўзига хос жанрларидан бўлган мактублар ҳанузгача танқидчилигимиз тарихи тадқиқотчилари назаридан четда қолиб кетмоқда,-деб ёзади ХХ аср боши танқидчилиги ривожи бўйича тадқиқот олиб борган адабиётшунос Р.Тожибоев,-Ваҳоланки, мактублар адабий-танқидий қарашларни баён қилишнинг муҳим шакли сифатида диққатга сазовордир» 3 . ХХ аср бошларида адабий-танқидий қарашлар баён этилган мактублар мазмун-мундарижасига кўра икки турга бўлиб ўрганилган. 1. Танқидий қарашлар билдирилган шахсий мактублар. Бундай мактублар адибларнинг дўсти, яқин танишлари ёки китобхонлар томонидан 1 Бу ҳақда қаранг: Абдуғафуров А. Зокиржон Фурқат. Т. “Фан”. 1977. ; Юсупов Ш. Ғурбатда Фурқат. “Гулистон”. 1979.6-сон. 2 Маълумотлар О.То\аевнинг ю=орида кырсатилган китобидан олинди. 21-бет 3 Тожибоев Р. ХХ аср бошлари ызбек адабий тан=иди тарихидан. Номз.дис.1993. 93- бет.$

ёзилган ва унинг ўзига жўнатилган. Бундай мактуб орқали адиб ўз асари ҳақидаги баҳодан огоҳ бўлади. 2. Матбуотда «Очиқ хат», «Редакцияга хат» шаклида эълон қилинган мактублар. Бундай мактублар фақат адибнинг ўзига эмас, балки оммага мўлжалланган. Бундай мактуб орқали нафақат асар муаллифи, балки китобхонлар ҳам асарлар ҳақидаги фикр ёки баҳодан хабардор бўлганлар. Адабий-танқидий мактубларнинг биринчи тури, одатда, адибларнинг шахсан ўзига мўлжалланганлиги сабабли жамоатчилик кўпинча унинг мазмунидан бехабар қолади. Баъзан бундай хатларда кўпроқ шахсийроқ, хусусийроқ фикрлар ўз ифодасини топиши ҳ ам мумкин. Аммо бу ҳол мактубнинг танқидчилик жанри сифатидаги масъулиятини камайтирмайди. Чунки хат танқидий фикрни қай тарзда бўлса-да, адибга билдиришга хизмат қилади. Бунда фақат танқиднинг ижтимоий доираси тораяди холос. Бироқ вақт ўтиб бундай мактублар ҳам матбуот ёки китоб воситасида жамоатчилик мулкига айланиши мумкин. Масалан, «Ҳ.Ҳ.Ниёзий архивининг каталоги» (1991, 2 том) чоп этилиши натижасида ўқувчилар Чўлпон, Мунаввар Қори, М.Иброҳимов ва бошқаларнинг атоқли адибга ёзган танқидий мазмундаги мактубларидан хабардор бўлишди.Уларда Ҳамзанинг шеърий, насрий ва драматик асарларига баҳо берилган. Чунончи, Чўлпоннинг Ҳамзага 1916 йил 12 декабрьда йўллаган мактубида шоирнинг «Садойи Туркистон» нинг қайта нашри биринчи сони учун мўлжалланган шеъри таҳлил қилинади. Чўлпон «Шеър яхши. Газета саҳифасини зийнатлар» (каталог, 24-бет) дея асарга, умуман, яхши баҳо беради. Айни пайтда мунаққид сифатида шеърдаги айрим камчиликларни ҳам кўрсатиб ўтади. Бу давр ижодкорларининг аксарияти ўз адабий-танқидий қарашлари изҳорида хат шаклидан ҳам, жанридан ҳам унумли фойдаланишган. Жумладан, Абдурауф Фитратнинг шу йўналишдаги изланишлари ҳақидаги эътироф ҳам фикримизни тасдиқлайди: «Олимнинг жавоб чиқишлари, баъзан луқма, «очиқ хат» ҳамда «самимий дардлашув» шаклида ёзилган» 1 . 1 Болтабоев Х. ХХ аср бошлари узбек адабиётшунослиги ва Фитрат илмий мероси. ДД.1993. 290-бет

Ҳақиқатан ҳам Фитратнинг “Ёпишмаган гажаклар”и ёзувчининг танқидчига жавоб мактуби тарзида ёзилган. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин: ХХ аср бошларида адабий танқиднинг бошқа шакллари каби мактублар ҳам танқидий йўсинда бўлиб, танқидчиликнинг муҳим ва ўзига хос шакли сифатида танқидий тафаккурнинг ривожланишига маълум даражада ҳисса қўша олди. Кейинги даврларда С.Айний, А.Қодирий, Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, Ойбек ва бошқа адибу мунаққидлар хат жанри тараққиётида муҳим ўрин эгалладилар. Бу йилларда йиғиқ ва ёйиқ хат кўринишлари: бир кишининг шахсий муносабати ифодаланган, матбуот саҳифаларида тез-тез учраб турган қисқа хатлар билан бирга очиқ хат, мурожаат, бадиий- публицистик хусусиятга эга бўлган ёзувчи хатининг тугал намуналари вужудга келди. Иккинчи жаҳон уруши даврида бу жанрга эътибор жуда кучайди. «Ўзбек халқининг жангчиларига уларнинг Эл-юртларидан мактуб» (1942), Й.Охунбобоевнинг ўзбек жангчиларига хати (1943) ва шу характердаги мактублар ғалабага муносиб ҳисса қўшган тарихий ҳужжатлар ҳисобланади. 50-60-йилларда эса кўпроқ публицистик хатлар ривож топди ҳамда ташкилотчилик вазифаларини бажариб келди. Адабий танқидий мактубларда ҳам бу хусусиятлар мавжуд бўлса-да, уларда муаллифнинг бадиий асарга муносабати, мулоҳазалари асосий ўрин эгаллайди. Мустақиллик йилларига келиб, гарчи адабий танқид ҳали ўсиш, ривожланишнинг ҳақиқий йўлига кирмаётганлигидан ташвишлар кўпаяётган эса-да, мактуб ҳақида бу фикрни айта олмаймиз. Негаки, адабий-танқидий мактуб бу даврда ўзининг янги ривожланиш босқичига кирди. Бу жанрга муносабат анча ўзгарди. Бунинг ёрқин намунасини кўпроқ Ш.Холмирзаев ижодида кўриш мумкин. «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2003 йил 11 апрель сонида шоир Э.Шукурнинг «Тебранишлар силсиласи». Шоирга хат» деб номланган мактуби босилди. Шоирнинг ўзи ҳам унинг хатлигини таъкидлаган. Бу хатни «Шоирнинг шоирга мактуби» деб қараш унинг шакл

жиҳатдан оҳорини кўрсатади. Самарқандлик ижодкор Нусрат Раҳматнинг Ўзбекистон халқ ёзувчиси Шукур Холмирзаевга мактуби « Янги адабиёт эҳтиёжи» деб номланган( Ўз АС,2004, 23 апрель), мунаққид О. Шарафиддиновнинг мактуби «Фикр эркинлиги зарур эҳтиёж» деб номланган, у адабиётшунос Иброҳим Ҳаққулга очиқ хат сифатида йўлланган.(ЎзАС, 2004, 14 май). Газета ва журнал саҳифаларидаги мактубларни кузатиш хатнинг ҳозирги адабий жараёнда анча фаол жанр бўлиб қолаётганлигини яққол кўрсатади. АДАБИЙ-ТАНҚИДИЙ МАКТУБНИНГ ИЧКИ КЎРИНИШЛАРИ Адабий-танқидий мактубларни кимга ва нима мақсадда ёзилганлигига қараб бир неча турларга бўлиб ўрганиш зарурати келиб чиқди. Кузатишларимиз асосида ў збек адабий танқидчилигида адабий- танқидий мактубларнинг қуйидаги ички кўринишлари мавжудлиги аниқланди : 1. Танқидчининг ёзувчига мактуби 2. Ёзувчи мактублари 3. Ижодкор ( танқидчи)нинг танқидчига мактуби 4. Мунаққиднинг китобхонга мактуби. 5. Танқидчининг адабий қаҳрамонларга хати. 6. Китобхоннинг ёзувчига ёки бадиий асар қаҳрамонига мактуби. Адабий мактублар кимга йўлланганлигига қараб ўрганиб чиқилганда, уларнинг нима мақсадда ёзилганлиги ҳам аниқ бўлади. Туғри, мактублар фақат бадиий асарга ё ижобий ё салбий муносабат билдириш юзасидангина ёзилмайди, баъзан уларнинг ёзилишига бошқа сабаблар ҳам булиши мумкин. Аммо шуниси муҳимки , кўпчилик хатларнинг мақсади битта: улар юксак савиядаги адабиёт учун курашиш ғояси билан тўлиқдир.

ТАНҚИДЧИНИНГ Ё З У В Ч И Г А МАКТУБИ. Бундай хатлар икки муносабат бил ан ёзилади: 1. Бунда, аввало, бадиий асарнинг муваффақиятли чиққани, танқидчи қалбини ларзага солгани муҳимдир. Асарнинг ўзига хослиги, адабий жараёнда сезиларли воқеа бўла олганлиги, китобхонлар эътиборини қозона ола билишига ишонч натижасида танқидчи ўзининг асарга муносабатини билдириб самимий руҳдаги мактублар-асарлар ёзади. Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида танқидчи О.Тоғаевнинг ёзувчиларга ёзган мактубларининг баъзиларини шу руҳда ёзилган хатлар сирасига киритиш мумкин.Унинг 1985 йилда нашр этилган «Прометей олови» деб номланган китобидан 4 та шу хилдаги мактуб ўрин олган. Улар Э.Аъзам, Т.Қаипберганов, Ҳ.Икром ва Эгам Ражаб каби ёзувчиларга йўлланган. 2. Адабий жараёнда бадиий жиҳатдан бўш, саёз асарлар пайдо бўлганда сергак танқидчи унга муносабатини адабий-танқидий мактуб шаклида изҳор этади. «Очиқ хат ёзувчига йўлланган бўлса-да, бу аслида бир шакл, бир приём, танқидчиликдаги жанрлардан бири» (Б.Назаров). Бундай хатда очиқ муносабат руҳи, шиддатли руҳ, кескин фикрлар айтиш етакчилик қилади. М.Қўшжоновнинг И.Раҳимга йўллаган “ Давр талаби ва ижод масъулияти» деб номланган хатини шу гуруҳга киритиш мумкин. ОЧИҚ ХАТ. Қадимда аждодларимиз хатнинг бу шаклидан турли усулларда фойдаланишган. Масалан, Эрон шоҳи Дорога Скиф шоҳи Иданфрис «совға сифатида»: қуш, сичқон, бақа ва 5 та ўткир ўқ» юборгани маълум. Албатта, уларнинг ўз рамзий маънолари бўлганини Иданфрис яхши тушунган. Бу очиқ хатнинг буюмли кўриниши саналган 1 . Очиқ хат истилоҳи матбуот орқали жамоатчиликка мурожаат қилиш воситаси сифатида 19 асрнинг ўрталарида немис матбуотида пайдо бўлган эди 2 . 1 Насимхон Ращмон. Турк що=онлиги. Тошкент. 1979. 23-бет. 2 +аранг: Публицистика жанрлари. 26-бет.

Очиқ хат жанр сифатида ёзувчилар, журналистлар ижодида шаклланди ва ривожланди. Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида очиқ хат намуналарини мунаққидлар ижодида ҳам учратиш мумкин. Адабий-танқидий мактуб жанрининг хусусиятлари очиқ хатда янада такомиллашди ва чуқурлашди. Очиқ хат уч асосий унсурдан иборат: 1) муаллиф шахсияти. 2 ) асар (вазият) таҳлили. 3) очиқ хат мурожаат қилинган киши-хатни олувчи(адресат)нинг шахсияти. Бу унсурлар ҳамма хатларда бир хил меъёрда учрамайди. Баъзи очиқ хатларда муаллиф шахсияти кенг ўрин эгалласа, баъзиларида асар талқинига алоҳида эътибор қилинади. Адабий-танқидий мавзуларда ёзилган очиқ хатларда бу унсурлар қўшилиб кетади. МУАЛЛИФ ШАХСИЯТИ. Очиқ хатларда муаллифнинг ўзига хослиги, эътиқоди, адабиёт ҳақидаги қарашлари, талқин этилаётган асарларга, ёзувчи тутган йўлга, унинг услубига муносабати асосий ўринда туради. Маълумки, очиқ хатларда доимо халқ манфаатларига доир ижтимоий муаммолар ҳал этилади. Адабий-танқидий очиқ хатларда халқ ва унинг ҳаётини акс эттирувчи адабиёт манфаатларига оид танқидий муаммоларга дахл қилинади. Бироқ муаллиф шахсияти талқин этилаётган адабий муаммога нисбатан шаклан шахсий-муносабат тарзида намоён бўлса-да, унда умумманфаати асосий ўринда туради. Очиқ хат муаллифи талқин этилаётган асар ҳақида жўшқин эҳтирос билан қизғин фикр юритади. Буюк рус танқидчиси В.Г.Белинскийнинг «Гоголга хат» асари мунаққиднинг ёзувчига очиқ хати тарзида ёзилган, унда муаллифнинг қизғин, эҳтиросли фикрлари ярқ этиб кўзга ташланади. Асарда баён этилган ушбу мулоҳаза фикримизни асослашга хизмат қилади. Н.В.Гоголь ўзининг «Танланган ўринлар» номли инкор руҳидаги асарига Белинскийнинг ўзаро

билдирган аччиқ, бироқ ҳаққоний танқидий фикрларини шахсий хусумат, деб талқин этмоқчи бўлган эди. Белинский «Гоголга хат» асарида бунга кескин эътироф билдиради. Бунда гап «агар шахсий масала устида борганида индамай қўя қолиши мумкинлиги, аммо ҳақиқат ва инсонийлик фазилати ҳақорат қилинар экан, бунга тоқат қилиб бўлмаслиги» таъкидланади. Мунаққиднинг шахси ўзига хос туйғулари ижтимоий негизга асосланганлиги хатларнинг кенг омма диққат-эътиборига қаратилганлигини кўрсатади. Очиқ хатда муаллиф шахсияти турли ғоявий-ҳиссий кўринишларда ифодаланади. Шундай кўринишлардан бири салбий ҳодисаларни қоралаш, фош этиш ва улар ҳақида ҳукм чиқаришдир. Юқоридаги мактубда Белинский шахсияти салбий ҳодисага кескин норозилик ва қоралаш вазиятида намоён бўлади. Бунда Белинский шахсиятининг асосини бир-бирини инкор этувчи кескин зиддиятли икки туйғу ташкил этади. Бу «Ревизор», «Ўлик жонлар» сингари мумтоз асарларни яратган буюк адибга самимий муҳаббат билан муайян асари орқали айрим хатога йўл қўйган ва бу хатосини тан олишни истамаётган кишига нисбатан ғазаб ва нафрат туйғусидир. Ана шу икки туйғу зиддияти Белинскийни қаттиқ ларзага солади. Буюк танқидчининг бу туйғуларнинг иккаласини ҳам бирданига инкор этиши ёки тасдиқ этиши қийин, албатта. Ҳаёт ҳақиқати булардан бирини тасдиқлаш орқали иккинчисини инкор этишни тақазо қилади. Бу диалектика қонунидир. Белинский шахсиятида бу икки туйғу бир-бири билан кескин тўқнашади. Туйғулар зиддияти муаллиф қалбида кучли фуқаролик эҳтиросини ҳосил қилади. «Дарҳақиқат, мен сизни чин қалбимдан севардим, чунончи ўз юртига жон-дили билан пайванд бўлган киши юртининг орзу-умидини, номусини, шон-шарафини, бу юртнинг онг-билими, ривожи ва тараққиёти йўлида жонбозлик қилувчи раҳнамолардан бирини қандай иштиёқ билан севса, мен ҳам сизни шундай билиб, шундай иштиёқ билан севардим» 1 . Шундай муҳаббатга лиммо-лим қалбда кучли нафрат ҳам пайдо бўлади. 1 Белинский В.Г. Танланган асарлар. Тошкент. Уздавнашр.1955.472-бет.

Бу муҳаббат улуғ ёзувчининг муайян вазиятдаги аҳволига ачиниш, афсусланиш туйғусини келтириб чиқарса, унинг салбий ҳатти-ҳаракатига нафрат ёзувчининг шахсиятини танқид қилишдан иборат бўлмай, балки олижаноб ёзувчини шу ҳолга туширган ижтимоий муҳитга, мавжуд рус жамиятига нафрат ва ғазаб, ўша машъум жамиятни қоралаш, фош этиш туйғусига айланади. Хатда муаллиф шахсияти мавжуд ижтимоий жамиятни фош этиш орқали инкор этилса, истеъдодли ёзувчининг хатоларини тушунтириш орқали уни тўғри йўлга қайтаришни кўзда тутади. Демак, очиқ хатда Белинский шахсиятининг асосини ҳаётбахш инсонпарварлик ташкил этади. Аммо мактубда Белинский шахсиятининг ғоявий моҳияти буюк ёзувчи тақдири, бинобарин, рус адабиётининг келажаги ҳақида ғамхўрлик туйғуси билангина чекланмайди. Мунаққид шахсияти хатда рус халқининг асил фарзанди, оташин ватанпарвар, халқ ҳимоячиси сифатида кўринади. Баъзи хатларда муаллиф салбий ҳодисани қоралаш билан бирга уни тамомила йўқ қилишни кўзда тутади. Бундай мактубларда муаллиф фаол курашчи сифатида майдонга чиқади. В.Г.Короленконинг «Статс советниги Филоновга очиқ хат», Л.Толстойнинг «Жим туролмайман», Эмиль Золянинг «Мен айблайман» асарларида муаллиф шахсияти билан мактуб йўлланган шахс ўртасида ғоявий-сиёсий тўқнашув вужудга келади. Қатъий ва шафқатсиз кураш бу хатлардаги муаллиф шахсиятининг фуқаролик йўналишини белгилайди. Ўзбек танқидчилигида очиқ хатнинг ёрқин намуналаридан бирини Абдурауф .Фитрат ижодида кўриш мумкин. Фитратнинг Ж.Бойбўлатовга ёзган очиқ хати «Ёпишмаган гажаклар» деб аталади ва у ўша давр танқидчилиги учун катта аҳамиятга эга 1 . (Афсуски, биз ҳам қўлланмада унинг шаклини мақола деб хатога йўл қўйганмиз. Ш.А.) 1 Бу ща=да =аранг: О.Сафаров, Б.Йылдошев, Ш.Ащмедова.Ызбек адабий тан=идчилиги. Бухоро. 2003. 72-73-бетлар.

Фитратнинг катта ишларидан бири "Чиғатой гурунги"ни йўлга қўйгани бўлди. Ўтмиш меросини ўрганиш ва ундан халқни баҳраманд этиш, авлодларни аждодларининг ўлмас руҳияти билан боғлашда бу жамият жуда катта хизмат қилганлиги маълум. "Чиғатой гурунги" маданий-адабий ташкилот эди, унинг фаолияти асосида ислоҳотчилик ғояси ётар эди. Фитрат маданият тараққиётининг юксак чўққиси - Навоий даврини кўп жиҳатдан ибрат қилиб олди. “Гурунгчи»лар миллатнинг ҳаёт ва истиқболи учун 500 йил давомида узилиб қолган тарих билан миллий-маданий уланиш шарт эканлигини теран ҳис этдилар. 20-йилларнинг иккинчи ярмидан эътиборан бундай ҳаракатларга сиёсий баҳо беришлар бошланди. 1922 йили "Чиғатой гурунги" тарқатиб юборилди. Шунга қарамай, гурунгнинг аъзолари ўз фаолиятларини турли йуналишларда давом эттирдилар. Фитрат бошчилик қилган "Чиғатой гурунги" Туркистон миллий маданиятини барпо этиш учун курашди. 20-йилларнинг охири ва 30-йилларнинг бошларига келиб, "Чиғатойчи"ларни пантуркизм, панисломизмда айбловчилар сони орта борди.1929 йилда Ж.Бойбўлатовнинг "Ўзбек адабиётида чиғатойчилиқ" мақоласи босилди. Фитратнинг "Ўзбек адабиёти намуналари" мажмуаси муносабати билан ёзилган бу мақола бошдан охиригача унинг муаллифини "фош этиш"га қаратилган эди. Чунончи, у марксизмни инкор қилишда, ўтмишни идеаллаштиришда, буржуа миллатчилиги ғояларини тарғиб ва ташвиқ этишда айбланган эди. Шу зайлда кўп асрлик адабий меросимиз чиқитга чиқарилган эди. Ж.Бойбўлатов чиғатой шоирларидан ҳозирги пролетар адабиёти учун бир нарса ола билишга шубҳа билан қаради. Китобга сўзбоши ёзган Отажон Ҳошимни ҳам сўкишдан қайтмади. Кўп ўтмай матбуотда унга жавобан мақолалар пайдо бўлди. Отажон Ҳошим "Адабий мерос ва чиғатой адабиёти" мақоласида Ж.Бойбўлатов мақоласини фельетон деб атаркан, адабий мерос ва чиғатой адабиёти каби

муҳим масалаларни Бойбўлатов каби ҳал қилиш мумкин эмаслигини таъкидлади."Чиғатой адабиёти кўп бадиий намуналар бергандир, бу адабиётнинг бир қанча санъаткор намуналари бор"лигини эътироф қилади. Фитрат ҳам жим турмади. Ж.Бойбўлатовга жавобан "Ёпишмаган гажаклар" очиқ хати билан чиқди. “Жалил Бойбулатовга очиқ хат” деб аталган бу мактуб шунчаки ноҳақ танқидга жавобгина эмас, балки "гўзалликни, чинакам адабиётни англаш, идрок этишдан узоқ нуқтаи назарнинг - олмадан қурт қидиришнинг" (Асқад Мухтор) жамият ҳаётида тобора кучаяётганлигини теран ҳис қилиш ва унга қарши исён руҳига йўғрилган эди. Малакасизликка, Крилов калака қилган этикдўзнинг ҳолва пишириб, ҳолвапазнинг этик тикишига ўхшаган ҳолатга қарши исён эди. Гап шундаки, Ж.Бойбўлатов Фитратнинг ўтмиш адабиёт намуналарини биттама-битта йиғиб, тозалаб, саралаб, изоҳлаб ўқувчига тақдим этишдек оғир ва шарафли ишини душманлик, зараркундалик ҳисоблаган ва буни адибнинг бутун фаолияти мисолида "исбот" қилишга уринган эди" 1 Фитрат болалар орасида "Кўзим кўрмайдир" ўйини бўлганлиги ҳақида гапириб, кўзини қаттиқ боғлаб олган боланинг атрофдагиларга ҳужум қилишини Бойбўлатовга қиёслайди. "Мақолани ёзганда, сизнинг қаламингиз ҳам шул кўзи кўрмас боланинг таёғига ўхшаган: айланган, айланган, кимга тўғри келса, шунга теккан, орада менинг китобим унутилган, жуда оз ўрин олган. . . "1. Танқидчи илмий одоб-ахлоқ доирасидан чиқмасликка ҳаракат қилади ва шунинг учун Бойбўлатов мақоласига жавобни, ўзи айтганидек, дардлашув шаклида ёзади, аввало, унга миннатдорчилик билдиради. Шу билан бирга "сиз адабиёт тарихининг одами эмассиз, мақолангиз эса тасодифий бир ҳодисадир" дейди. Бу эса Фитратнинг юксак дидга эга, ўта маданиятли танқидчи эканлигини кўрсатади. Унинг хат жанри сифатидаги фазилатлари, ўзига хослиги шундаки, энг аввало, у хатга хос муқаддима- мурожаат билан бошланади. Фитрат ўзининг 1 Абдурауф Фитрат. «Ёпишмаган гажаклар». «Ёшлик». 1995, 5-сон. 32-бет.

“Ўзбек адабиёти намуналари” асари ҳақида ёзилган фикрлардан мамнун эканлигини билдириб, Бойбўлатовга ташаккур хам билдиради. Бутун хат давомида унга хос жанрий белгилардан бири мурожаатнинг “Сизга”, “Сизнинг”, “Сиз” каби шакллари кўп қўлланилади. Ва бу орқали Фитрат ноҳақ фикрларга зарба беришга ҳаракат қилади. Аммо бу хатда хотима йўқ, чунки у тугалланмаган, буни Фитратнинг замондошлари ҳам тасдиқлашган 1 . Бу очиқ хат ўша давр танқидчилиги учун катта аҳамиятга эга бўлди. Зеро, унда Фитрат фақат Бойбўлатовга эмас, ўша даврда тараққий этаётган вульгар социологизмга ҳам зарба берган эди: " . . . Менинг сўзларимни бош- оёғини кесиб ташлаб, ўз мақсадингизга ярақлик бир ҳолга киргизиб, сўнгра эътироз қилишингиз илмий бир ҳаракат саналмайдир". Фитратнинг олим сифатида мардлиги шундаки, ўз хатоларини, ҳаттоки қилмаган баъзи хатоларини ҳам тан олади. Унинг "албатта, ишларимизда янглишлар бўлиши мумкин. Янглишларимни жой-жойи билан кўрсатиш керак. Кўзни юмиб, оғизни очиб сўкишни фойдаси йўқдир" деган сўзлари тобора ўз қиёфасига эга бўлиш сари интилаётган бугунги танқидчилик учун ҳам дастуруламал вазифасини ўташи тайин. Тўғри, Фитрат ҳам ўз даври кишиси эди. Бинобарин, очиқ хатдаги шўро даври мафкурасига дахлдор фикрларга шу жиҳатдан қараш керак. 2-жаҳон уруши йилларида очиқ хатнинг мурожаат шаклига кўп эътибор қаратилиб, кўпроқ публицистик характерда бўлса, 70-йилларга келиб, мунаққидларнинг ёзувчиларга очиқ хатлари эълон қилина бошланди. Мунаққид М.Қўшжоновнинг «Давр талаби ва ижод масъулияти» деб номланган очиқ хати ёзувчи И.Раҳимга йўлланган бўлиб, кескин эътирозлар билан эмас, балки ўзбек танқидчисининг миллий қиёфасини кўрсатадиган фикрлар билан бошланади: «Ҳурматли Иброҳим ака! Сизнинг номингиз китобхонлар орасида аллақачондан бери маълум. Замонавий темада яратилган қатор ҳикоя, очерк, повесть ва романларингиз адабиёт 1 Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. 3- жилд. Тошкент. “Маънавият”. 2003. 255-бет.

мухлисларини хушнуд қилиб келмоқда» 1 . М унаққид китобхонларнинг И.Раҳим асарларига муносабатлари доим яхши бўлганлигини эслатиш билан очиқ хатда шахсий туйғуларининг маълум негизга асосланганлигини кўрсатади. У ёзувчининг янги асар яратганидан хурсанд бўлганлиги ҳақида гапириб, романнинг ютуқларига ҳам тўхталиб ўтади: асарнинг номланиши, ҳаёт учун долзарб мавзу танланганлиги, асарнинг дебоча боблари анча яхши чиққанлигини таъкидлайди. Очиқ хатда муаллиф шахсияти турли ғоявий таъсирчан, жўшқин кўринишларда ифодаланади. Бу хатда мунаққид шахсияти асарнинг муваффақиятсиз чиқиши муносабати билан кескин норозилик, ёзувчининг асарда тутган йўлидаги айрим нуқсонларни курсатиш вазиятида намоён бўлади. Бунда М.Қўшжонов шахсиятининг асосини бир-бирини инкор этувчи зиддиятли туйғулар ташкил этади. Бу бир қанча ҳикоялари, қисса ва романлари билан китобхонлар меҳрини қозонган, адабиёт майдонида ўз ўрнига эга ёзувчига самимий ҳурмат ва унинг навбатдаги асарининг бадиий жиҳатдан бўшлигидан ташвишга тушган ва қалби озор чеккан мунаққиднинг норозилик туйғуларидир. Шу икки туйғу зиддияти мунаққидни қийнайди. М.Қўшжонов шахсиятида бу икки туйғу бир-бири билан кескин тўқнашади. Туйғулар зиддияти муаллиф қалбида кучли ватанпарварлик эҳтиросини ҳосил қилади. Ва китобхонлар қалбидаги фикрлар танқидчи тилига кўчади: «Кўп ўринларда учраб турадиган мантиқсизлик, психологик далилнинг заифлиги, юзакилик, сунъийлик яхши дамланган ош гуручлари орасидан чиққан тошдек ғирчиллаб тишга тегаверади. Қаҳрамон образининг тасвирида сиз характер ва воқеалар мантиғидан кўра кўпроқ ўзингизга эрк берасиз». (221-бет) Хатда мунаққид шахсияти бадиий асарнинг камчиликларини фош этишда кўпроқ кўринади, ёзувчининг хатоларини тушунтириш орқали уни 1 +ышжонов М. Ижод масъулияти. Тошкент. /АСН. 1981.219-бет. ( К ейинги кычирмаларда шу китобнинг бети кырсатилади).

тўғри йўлга-ҳақиқий санъат асари яратиш йўлига ўтишини истайди. (237- бет). Очиқ хатда мунаққид мулоҳазаларининг асосини жонкуярлик, ҳаётбахш фикрлар ташкил этади. Шу сабабли мактубда танқидчи шахсиятининг ғоявий моҳияти ёзувчи тақдири, бинобарин, ўзбек адабиётининг юксаклиги, истиқболи ҳақидаги ғамхўрлик туйғусида кучли кўринади. Айни чоқда мунаққид шахсияти адабиётда халқ ҳаётининг ҳаққоний акс этиши учун курашувчи инсон, адабиётшунос сифатида хатда гавдаланади. Муаллиф, баъзи хатларда бўлгани каби, ҳодисани қоралаб, уни йўқ қилиш йўлидан бормайди. Балки очиқ хатида ижодда унга зарар келтирувчи камчиликларга қарши курашиш зарурлигини равшан кўрсатади. Очиқ хатда хат олувчи (адресат) шахси. Очиқ хатнинг белгиларидан бири хат йўлланган шахсга бевосита мурожаат қилишдир. Бундай усул бошқа баъзи жанр намуналарида ҳам учраса-да, очиқ хат жанрининг бутун таркибига сингиб кетганлиги билан унинг устивор хусусиятига айланган. Очиқ хатда хат йўлланган киши шахсияти турли кўринишларда ифодаланади. Аслида очиқ хат унинг ҳаёти ва фаолиятида маълум қимматга эга фавқулодда воқеа, бирор ҳатти-ҳаракати муносабати билан ёзилади. Мунаққидлар ижодида эса адабий жараёнда рўй берган, унинг ва китобхонлар қалбини жунбушга солган адабий асарлар пайдо бўлганида ёзилади. М.Қўшжоновнинг очиқ хати И.Раҳим ижодида янги пайдо бўлган асарнинг бир қадам олға кетиш эмас, балки бир қадам орқага кетиши ва унинг адабиётга, китобхон онги ва дунеқарашига турли таъсирларининг олдини олиш муносабати билан ёзилган. Очиқ хатда ёзувчи шахсиятидан кўра унинг асарининг ғоявий-бадиий таҳлили ва у ҳақдаги мулоҳазалар асосий ўрин тутади. Шунинг учун очиқ хатга хос хусусият-танқидчининг асар бадииятидан қониқмаслиги, норозилигининг ошкора ифодаси, яъни асарга берган баҳоси куюнчаклик билан ифода этилишида намоён бўлади.

Бу очиқ хатда гарчи адибнинг ўзига мурожаат қилинаётган эса-да, ундаги моҳият умумга-барча ижодкорларга тааллуқли, чунки унда адабиётнинг ривожи, юксаклиги учун кураш масаласи биринчи ўринда туради. Бу ҳақда 70-йилларда адабиётшунос Б.Назаров унинг очиқ хат жанрида ёзилганлигини таъкидлаб, яна мақола дея чалкашликка йўл қўяса- да, унга тўғри баҳо беради: « Мақола шу хусусияти билан ибратлики, у фақат йўлланган ёзувчигагина эмас, умуман, адабий жараёнга таъсир кўрсатиш кучига эга. У ёзувчиларни ана шундай камчиликларга йўл қўймасликка даъват этади. Шунинг учун ҳам у фақат И.Раҳим ижодини танқид қилиб ёзилган хат сифатида эмас, шу ёзувчи, ва умуман, адабиётимизнинг савиясини кўтариш устида қайғуриб ва жонкуярлик кўрсатиб ёзилган илмий мақоладек қабул қилинади. Бизнинг фикримизча, жамоатчилик ҳам уни худди шундай қабул қилди» 1 . Очиқ хатда асар таҳлили. Очиқ хатда асар таҳлили кўпроқ муаллиф ва хат йўлланган ёзувчи шахсиятига эмас, балки юксак санъат мезонлари билан боғлиқ бўлади. Хатда асар таҳлили мазмунан ўзига хос кўринишларга эга . 1. Баъзан очиқ хатда (бу жуда кам учрайди) муаллиф ёки хат йўлланган адиб шахсияти таҳлил объекти бўлиб келади. Танқидчи ўз ҳатти-ҳаракатини ёки хат олувчи шахсиятини муҳокама қилади, инкор ёки тасдиқ асосида маълум илмий хулосалар чиқаради. Бу хусусият кўпроқ публицистик хатларга тегишли. Адабий-танқидий характердаги очиқ хатларда кўпроқ асар таҳлилига эътибор қаратилади. Бунга Фитратнинг «Ёпишмаган гажак»лари мисол бўлади. 2. Хатда муаллифга тааллуқли-ю, хатни олувчига зид бўлган, ёки аксинча моҳиятга эга масала, муаммо муҳокама қилинади. Бундай таҳлил кўп ҳолларда зиддиятли адабий ҳодисаларга дахлдор бўлади. (Бунга мисол қилиб шоир Усмон Азимнинг танқидчи У.Норматовга жавоб хатини кўрсатиш мумкин. ЎзАС. 1987, 13 ноябрь) 3. Муаллифга ҳам ва хат йўлланган ижодкорга ҳам баравар тааллуқли 1 Назаров Б.

$бўлган адабий-бадиий масала, муаммо, асар таҳлили хатнинг асосий моҳиятини ташкил этади. Очиқ хатда муайян асар таҳлилида: а) ахборот берувчи (шу жиҳатдан тақризга яқин); б) фалсафий-таҳлилий ( аналитик); в) образли ва илмий тафаккурдан фойдаланилади. «Индивидуал аниқ хатларда кўпинча информацион ифода услуби муҳим ўрин тутса, ёйиқ хатларда асосан аналистик-публицистик ва образли публицистик тафаккур характерлидир». 1 О.Тоғаевнинг бу фикрлари кўпроқ публицистик хатларга тааллуқли. Адабий-танқидий характердаги очиқ хатларда эса кўпроқ илмий ва образли тафаккур устун туради. Мунаққид М.Қўшжоновнинг И.Раҳимга ёзган очиқ хатида «Одам қандай тобланди?» романи таҳлилига кенг ўрин берилади. Танқидчи ёзувчига асарининг нуқсонларини бирма-бир кўрсатиб беради: « И.Раҳим асар қаҳрамонининг ҳаётини шунчалик оддий тасвирлайдики, буни қуйидаги мурожаат яққол кўрсатади: « «...Демак, унинг ҳаётида катта синаш рўй бераяпти. Сиз эса бу ҳақда шу даражада совуққонлик ва психологик кечинмаларсиз хабар қиласизки, бу сатрлар китобхонга таъсир ўтказмайди»(222-бет). Муаллиф ёзувчини қаҳрамоннинг ички руҳий дунёсини очиб бермаганлиги; психологик кечинмалардан олиб қочишда; воқеаларни хабар шаклида бериб, улардан маълум хулосалар чиқара олмасликда; қаҳрамоннинг ғайри-қонуний хатти-ҳаракатларини асослай олмасликда; шаклнинг мазмунга мос келмаслиги; зиддиятларнинг асосланмаганлиги ва бўшлиги; асар қаҳрамонларининг ҳаммаси бир хил тилда гаплашади, демак, асар тилидаги нўноқликларда; диалоглардан тўғри фойдаланмасликда (бундай нуқсонлар кўп) айблайди. Бугунги китобхоннинг савияси билан ҳисоблашмаслик ҳаёт талаби ва ижод масъулиятини унутиш эканлигини таъкидлайди. Мунаққидни шу тариқа асарнинг гўзал, бетакрор хусусиятларига эга эмаслиги ташвишлантиради. Унинг фикрича, ёзувчи асарда ҳаёт ҳақиқатини 1 То\аев О. Ыша асар. 37-бет.$

бадиий ҳақиқатга айлантира олмаган. У яратган образларда ҳаётийлик етишмайди деган хулосага келади. Танқидчи очиқ хатда ҳақиқий бадиий асар-санъат асари учун зарур бўлган долзарб муаммоларни бирма-бир таҳлил этаркан, асарнинг камчиликларини очиб беради ва ёзувчини «китобхоннинг ҳурматини доим кўз қорачиғидек асраш»га даъват этади. «Хатдаги далил исбот ўзига хос хусусиятга эгадир. Хатда далил иқтисодий мисол ёки ахлоқ меъёри, гўзаллик мезони ёки қонун моддаси эмас. Муҳокама-мулоҳазалар, қатор мисоллар ҳам эмас, зотан хатда бундай далиллар ҳам бўлади, хатдаги бош далил- авторнинг ўз ҳаёти, ўз ҳаёт тажрибаларидан чиқарган хулосалари, ўз дунёқараши, ўз ҳис-туйғулари, кечинмалари, кайфияти, одамлар билан муносабатидир. Муаллифнинг бутун қалб олами хат охирида чиқарган хулосаларини, унинг нуқтаи назарини мустаҳкамлайди ва исботлайди» 1 . Шу жиҳатдан қараганда мазкур очиқ хатда ҳам мунаққиднинг хулосалари, муҳокамалари адабиёт учун зарурлиги яққол кўринади. М.Қўшжоновнинг очиқ хатида учта асосий хусусият кўзга ёрқин ташланиб туради: 1) хат да, асосан, романнинг муваффақиятсиз чиққанлиги кўрсатиб берилади; 2) ёзувчи ижоди маҳорат нуқтаи назаридан та ҳлил қилинади; 3) мактубда мунаққиднинг қиёфаси-курашчанлиги, адабиётнинг юксаклиги учун жонкуярлиги ёрқин намоён этилган. Хулоса қилиб айтганда, очиқ хатда асар ҳар томонлама чуқур таҳлил этилган, асарни қандай қилиб яхши томонга ўзгартириш мумкинлиги, шундагина ҳаёт ҳақиқати бадиий ҳақиқатга айлана олиши ишонарли исбот қилиб берилган. Бу очиқ хатнинг аҳамияти шундаки, мунаққид, биринчидан, адабиётда савияси паст асарлар яратилишининг олдини олишга ҳаракат қилади; иккинчидан, ёзувчининг асарда йўл қўйган камчиликларини ў з и г а о ч и қ- 1 Прохоров Е.П. Эристолярная публицистика. Москва. 1966.стр.15-16.

о й д и н кўрсатиб беради. Бу билан адиб ижодида бўш асарлар яратилишига қарши туриб, «яранинг маддалаб кетмаслиги»нинг олдини олади, учинчидан мазкур асарнинг бадиий жиҳатдан бўшлигини китобхонга кўрсатиб, унинг дидини ўстиришга, эстетик савиясини оширишга хизмат қилади. М.Қўшжоновнинг очиқ хати фақатгина И.Раҳимга эмас, балки ўрта миёна, саёз асарлар яратаётган, сўз устида тер тўкмай, унинг масъулиятини чуқур ҳис эта олмаётган барча ижодкорларга тааллуқлидир. Шу нуқтаи назардан қараганда, адибнинг бу китоби эскирганлиги, замонлар юкини кўтара олмаганлиги, аммо у ҳақдаги очиқ хат кейинги даврларга ҳам хизмат қила олиши яққол кўринади. Бинобарин, бу очиқ хат ғоят муҳим ижтимоий ва бадиий аҳамият касб этади. “Шарқ юлдузи» журналининг 1989 йил 12-сонида «Оқ қора бўлмайди» деб номланган очиқ хат босилиб чиқди. Очиқ хат тарихчи профессор М.Ваҳобовниннг ёзувчининг «Ўлмас қоялар» романига берган нохолис тақризи муносабати билан таҳририятга йўлланган. Тақриз «Тарих ҳақиқатига қарши» деб аталган. Ёзувчи , энг аввало, тарихчининг «тарих олдидаги масъулиятни» унутиб, илгарилари ҳам кўплаб истеъдодли адибларга асоссиз равишда ёпишиб олиб, уларни асоссиз қоралагани ҳақида гапиради. Тақризнинг кўпчиликда норозилик уйғотганлиги, тарихчи олим Темур билан Бобурнинг тарихдаги ўринларини бутунлай инкор этганлиги, умуман, унинг ноҳаққоний, ғаразли йўлдан борганлигини қоралайди. Рад этиб бўлмайдиган далилллар билан олимнинг нотўғри нуқтаи назардан фикр юритганлигини исботлаб беради. Тўғри, очиқ хатда ёзувчи доҳийларнинг назарияларидан кўплаб мисоллар келтиради, бу ҳам ўз даври учун зарур эканлигини тушунишимиз лозим. Гарчанд очиқ хатда ёзувчи ўз асарини ҳимоя қилаётгандай туюлса-да, энг асосий ғоя тарихчи олимнинг тарих ҳақиқатларига зид равишда фикр юритишини қоралаш ва бу йўлнинг ҳеч қачон самара бермаслигини китобхонларга етказиб қўйишдан иборат. Шу нуқтаи назардан қараганда адибнинг очиқ хати роман моҳиятини ўқувчига янада ёрқинроқ етказиш,

«ҳақиқат эгилиши, лекин синмаслиги»ни таъкидлаш жиҳатидан маълум аҳамиятга ега.

O'xshashlar

Мактуб - калб кўзгуси

Адабий танкид жанрлари

Нутқ маданиятива адабий тил. Адабий тилнинг икки шакли