logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Мактуб - калб кўзгуси

Мактуб - калб кўзгуси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.5 KB
Ko'chirib olish
Режа: 1. М актуб - к алб кўзгуси 2. Адабий - танкидий мактубнинг генезиси 3. Адабий-танкидий мактубнинг жанрий хусусиятлари Мактуб инсоний мулоқотнинг ихчам ва таъсирчан шаклларидан биридир. Унда хат ёзувчи билан бирга хатни олувчининг қалби, кайфияти, орзу- умидлари, армонлари акс этади. Мактуб, хат, нома инсоннинг дил розлари ифодасидир. Шунинг учун қадимдан хатга эътибор катта бўлган. Хатлар ким томонидан кимга ёзилиши, қандай муносабатларга дахлдорлиги ва нима мақсадда битилганига қараб турлича мазмунда бўлиши табиий . Буюк шахсларнинг, ёзувчиларнинг, танқидчиларнинг хатлари : шахсий, дўстона хатлар; ижтимоий-публицистик хатлар; адабий характердаги мактублар; расмий шахсларга йўлланган хатлар в.ҳ. Адабий танқиддаги хат жанри ўзига хос хусусиятларга эгаки, улар алоҳида ў р га н ишга муносибдир. Унинг ҳозирги кўринишлари ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида ўрганилмаганлиги бу мавзуни тадқиқ этиш долзарблигини кўрсатади. Адабий-танқиддаги мактуб жанрининг намуналарини ўрганиш ёзувчи ва шоирлар, мунаққидлар ижодидаги услубий ўзига хосликларни тадқиқ этишда катта ёрдам бериши, шубҳасиз. Чунки адабий-танқиддаги мактуб танқидчиликнинг бошқа жанрларига қараганда, масалан, тақриздан кўра ёзувчи билан танқидчининг, умуман олганда, хат ёзувчи ижодкор билан хат олувчи ижодкор, китобхон ёки танқидчининг ўзаро яқинлик ришталарини намоён этади. Хатдаги дилга яқин сўзлар ижодкорлар қиёфасини ёрқин очиб беради, инсоний муносабатларнинг латиф, гўзал кўринишларидан бири сифатида иккала томонга ҳам кўтаринкилик, дилбандлик бағишлайди. Энг муҳими, адабий мактубларда Адабиёт, ижод сирлари, санъат намуналари бўлган бадиий асарлар каби адабий муаммолар ҳақида фикр юритилади. Бу эса китобхонни Адабиёт деб аталмиш гўзаллик дунёси сари яқинлаштиради, унинг бадиий дидини ўстиришга кўмак беради. Мактублар нафақат ёзувчи ва мунаққидларнинг ҳаёти ва ижодини , балки муайян асарнинг ёзилган даврини, тарихини, ёзилиш сабабларини, сирларини ҳам барча зиддиятлари билан ўрганишда қимматли манба бўлиб хизмат қилади. Адабий-танқидий мактуб ҳам танқидчиликнинг бошқа жанрлари каби адабиётга, бадиий асарга баҳо беради. «Баҳолаш- демак, яратиш: эшитинг, эй сиз яратувчилар! Баҳолаш- бу барча баҳоланган нарсаларнинг жавоҳир ва биллурларидир». Немис файласуфи Ницшенинг «Зардушт таваллоси» асаридан келтирилган бу сўзларнинг маънолари жуда чуқур ва ранг- баранг бўлиб, баҳолаш ва муносабат ўзагини ташкил этадиган адабий мактубларга ҳам тегишлидир. Шарқда мактубот, Ғарбда эса эпистоляр жанрлар анча илгари ривожланган. Бу масалалар адабиётшуносликда жиддий ўрганилган. Ўзбек мумтоз адабиётида яратилган нома, шоирлар мактублари каби жанрлар ҳақида айрим тадқиқотлар яратилган 1 . Адабиётшунос олим О. Тоғаев хатни публицистика нуқтаи назаридан ўрганган 2 . Ўзбек танқидчилиги назарияси ва тарихини яратишга маълум ҳисса қўшган Б.Назаров, Н.Худойберганов, А.Расулов, Ҳ.Умуров каби мунаққид-адабиётшуносларнинг тадқиқотларида танқидчиликнинг айрим жанрлари ҳақида йўл-йўлакай билдирилган мулоҳазалар бўлса-да, аммо мактуб жанри ҳақида маълумотлар учрамайди. Кўринадики, ХХ аср адабий танқидчилигидаги бу йўналиш алоҳида ўрганилмаган. Адабий-танқидий мактуб жанри, унинг табиати, шаклланиш асослари, жанрий белгилари, чегараси , тараққиёт тамойиллари каби муаммоларни тадқиқ этиш бизнинг асосий мақсадимиздир. Кейинги йилларда мактуб жанрига эътибор кучайиб, унинг хилма-хил кўринишлари тараққий этиб бормоқда. Шунинг учун адабий-танқидий мактубларни илмий - назарий жиҳатдан ўрганиш, жанрий хусусиятлари, 1 Валихыжаев Б. Ызбек эпик поэзияси тарихидан. Т.:»Фан».,1974.; Ыринбоев А. Жомий мактублари Т. ; Алихыжаева Щ. Буюк дащо мактублари.»Шар= юлдузи»,1967,7- сон; Мирзаащмедова М. Навоийнинг бир мактуби ва унинг адресати ща=ида.»ЫТА» 1971,6- сон; Жамолова М. Узбек адабиётида нома жанри. Т. 1998; Щотамова М. Ызбек мумтоз адабиётидаги нома жанри ща=ида.»Тил ва адабиёт таълими».2003, 6-сон 2 Тогаев О. Публицистика жанрлари. Т. «Укитувчи». 1976. турли кўринишларини тадқиқ этишда яқиндан кўмак берган барча устозлар, жумладан, профессор Р.Воҳидовга ва ҳамкасбларга муаллиф ўз миннатдорчилигини билдиради. МАКТУБ -ҚАЛБ КЎЗГУСИ Хат сўзи жозибали, кишини ўзига тортувчи, кўпинча юзига табассум индирувчи мазмунга эга. Чунки хат келганда , албатта, хат олувчининг юзига кулги югуради, қалбида илиқлик уйғонади. Хат дўсту ёрлардан, қавму қариндошлардан, муҳим воқеа ва ҳодисалардан хушхабар келтирган элчи, восита сифатида инсонда ҳаяжонли ҳис-туйғулар қўзғайди. Шу боис хат олиш инсон ҳаётидаги ҳаяжонли дақиқаларга, хат кутиш эса ёқимли интизорликка киради, хат инсонга қувонч бағишлайди. Улуғ ўзбек ёзувчиси Асқад Мухтор хат ҳақида шундай ёзади: «Юрак ҳисларини, ўй-фикр ва кўнгил орзуларини жонли сўзлар билан қоғозда ифодалаш, бўш вақт топиб дўстларга, қариндошларга батафсил мактублар ёзиш- ҳар бир маданиятли кишининг маънавий фазилатидир» 1 . Ҳақиқатан ҳам аслида мактуб яъни хат инсоний меҳр-муҳаббатдан дарак берувчи ёзма мужда саналади. Узоқ-яқин қариндошлардан, дўстлардан, танишлардан келган хатларни ўқиганда киши қалбида, албатта, бир илиқлик уйғонади, юзига табассум югуради. Буюк ўзбек шоири Алишер Навоий хатга жуда катта эътибор билан қараб, уни кишилар орасидаги энг муҳим алоқа воситаларидан бири санаган эди. Навоий мактубни образли тарзда «ҳижрондаги шуъла, тириклик нишони» деб таърифлаган. Хат инсон кашф этган мулоқотларнинг энг гўзал, энг таъсирчан ва қулай воситаларидан бири эканлиги ҳақиқатдир. «Мактуб, аввало, фикрлашга, атрофга разм солиб қарашга, яхши-ёмонни танишга, ҳар нарсага 1 Ас=ад Мухтор. Ёш дыстларимга. Тошкент. «Ёш гвардия», 1980. 59-бет. мустақил баҳо беришга, ўз фикрига эга бўлишга, кузатувчанликка ўргатади. Шулар баробарида мактуб ёзиш инсон ижтимоий фаоллигининг энг ёрқин кўринишларидан биридир» 2 . Мактуб инсоний ҳужжат ҳисобланади. Унда мактуб ёзувчининг шахсияти, ўзига хос руҳий ҳолати, кечинмалари аниқ ва холисона ифодаланади. Мактубнинг туб моҳиятини, юрагини далилнинг ўзи эмас, балки энг аввало, шахс ва унга муносабат, шу туфайли туғилган шахсий фикр-ўйлар, кечинмалар, ҳис-туйғулар ифодаси ташкил этади. Хат инсон ҳаётида ҳам, жумладан, унинг маънавий юксалишида улкан ўрин тутадиган адабиётнинг ривожланишида ҳам маълум аҳамиятга эга. Шу нуқтаи назардан хатларни, энг аввало, бир неча гуруҳга ажратиш зарурати келиб чиқади: шахсий хатлар, адабий хатлар, публицистик хатлар, бадиий хатлар. Кишилар ўртасидаги шахсий хатлар алоқа воситаси сифатида кўринса, адабиётдаги хатлар алоҳида бир жанр ҳисобланадики, уларнинг турли шаклларини ўрганиш олдимизда турган муҳим вазифалардан ҳисобланади. Хатларни кимга, нима сабабдан, қачон ёзилишига қараб тасниф қилиш мумкин. Шахсий хатларнинг ўзини ҳам бир неча турларга бўлиб чиқиш мумкин: 1) дўстларга , танишларга ёзилган хатлар 2) сиёсий-ижтимоий, публицистик мазмундаги хатлар 3) адабиётга оид хатлар (ёзувчига, танқидчига в.ҳ) Адабиётга дахлдор хатларнинг ўзи ҳам бир неча хил, масалан: 1. Бадиий хатлар: а) номалар ( уларнинг ўзини Б.Валихўжаев 4 гуруҳга бўлиб ўрганади, нома сўзи билан келган асарларнинг ўзи ҳам жанр ва мақсад нуқтаи назаридан хилма-хил бўлиб, уларни бир андаза билан ўлчаш, ҳаммасига доир бирор қоида чиқариш мушкуллигини тўғри таъкидлаб ўтади 1 ). б) бадиий асарлар ичидаги ошиқона мактублар 2 Гафуров И. Дил эркинлиги. Тошкент. »Маънавият». 1998.78-бет. 1 Бу ща=да =аранг: Ызбек поэзияси тарихидан. 8-20 бетлар . 2. Адабий-танқидий мактублар. Бундай мактубларнинг ўзи ҳам бир неча кўринишларга эгаки, бизнинг тадқиқотимиз манбаи ана шу хатлар ҳисобланади. Мактубни кўзгуга қиёс қиладилар, ўзингиз қандай бўлсангиз, хатингиз ҳам ўзингизга ўхшайди. Хат кўзгу каби маънавий қашшоқликни ҳам, «қайнаб ётган ҳиссий ва тафаккур бойлигингизни ҳам бехато акс эттириши мумкин» (Асқад Мухтор). «Хат, сўзнинг аниқ моҳияти нуқтаи назаридан қараганда, суҳбат ёки сўзлашувда иштирок этмаган киши билан бўлган суҳбат мазмунини ташкил этади. У оғзаки сўзлашувнинг ўрнини эгаллайди, аммо ўзида фақат бир шахснинг нутқини акс эттиради» 2 . Гречнинг немис назариячиларининг энг яхши иншоларидан тузилган қадимги «Риторика»сида хат ҳақидаги тушунча шундай ифодаланган. Бунинг устига хат насрий асарнинг тури сифатида эътироф этилади. Хат насрдаги иншонинг етти туридан биринчиси саналиб ва унинг оғзаки сўзлашувдан фарқ қилувчи хусусиятлари белгилаб берилган: оғзаки сўзлашув тайёргарликсиз, санъатсиз хусусиятга эга баён бўлиб, шунинг ўзиёқ ҳар қандай яхши хатнинг зарурий сифатларини ташкил этиши таъкидланган. Улар орасида фарқ ҳам бор: хатдаги воқеалар мустаҳкам, эсда қоладиган бўлади; сўзлашув эса овознинг ифодаси ва гавда ҳаракати билан кузатиладиган ҳолатдан ташкил топади. Шунда кўринадики, хатда сўзни ифодалаш, фикрни аниқ ва хатосиз бериш ва ёйишга ҳаракат қилиш керак. Хат ёзишдан олдин қуйидаги қоидага риоя қилиш керак бўлади: уни шундай ёзмоқ керакки, ҳар қандай шароитда ҳам мазмун ифодалансин, аммо тўғри, ёқимли ва алоқадор гапиришга ҳаракат қилиш керак. Бу мулоҳазалар хатнинг аҳамиятини ва инсон ҳаётида катта ўрин эгаллашини кўрсатади. Шу боис хатдаги жозиба ижодкорларни ўзига жалб этган. Ҳар бир ижодкор ундан самарали фойдаланган, баъзан эса уни насрий асарнинг бир тури даражасигача кўтаришган. Хат баъзан фақат шакл даражасида қоладиган ҳолатлар ҳам бўлади, 2 Пушкин А.С. Письма. 1том. М.Л. 1926.стр.3. ( Таржима бизники). мазмун эса бошқа жанрга мансуб. Хат шакли ва унга хос ифода услубидан фойдаланиб, маснавий, ғазал, мақола, ҳикоя ва бошқа бирор жанрга мансуб асар ёзиш мумкинлигини адабиёт тарихи тасдиқлайди. Руссонинг севишганлар мактубидан иборат романи, Монтеськенинг « Форс номалари” асари ёки А.Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони таркибидаги Фарҳоднинг Ширинга, Шириннинг Фарҳодга ёзган гўзал мактублари, «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер» шеърий хати фикримизга мисол була олади. Хат услуби билан кўпгина асарлар ёзилган. Гётенинг « Ёш Вертернинг изтироблари», Достоевскийнинг «Фақир кишилар»и, Одил Қутуйнинг «Жўнатилмаган хатлар»и, яна кўплаб ажойиб бадиий асарлар шу усулда ёзилган. Уларда маҳорат билан битилган мактублар қаҳрамонларнинг ҳиссий дунёсини очиб ташлайди. Шунинг учун Бальзак ҳам айтганки: « Мактуб - қалбнинг ўзидир, нозик кўнгилли кишилар уни муҳаббат хазинаси деб биладилар» 1 . Умуман, хатга эътибор бадиий асарларда ҳам катта бўлган. Таниқли грузин ёзувчиси Чабуа Амирэжибининг «Дата Туташхиа» романи қаҳрамони Датанинг хат олгандаги ҳолатини ўзи тилидан ёзувчи шундай тасвирлайди: « Нано хоним! Хатингизни олиб, ҳайратга тушдим. Кейин худди ёш боладек теримга сиғмай қувондим. Сабаби, агар ишонмасангиз, умримда биронта хат олмаганман. Хат йўллайдиган одамим ҳам, жойим ҳам бўлмаган. Шунга қарамай, мен бахтлиман, гапимдан кулманг, рост айтаяпман» 2 . Хатда ижтимоий-эстетик муаммолар ҳам ифодаланиши мумкин. Шу боис хат услуби ижтимоий-сиёсий, ҳажвий асарларда ҳам қўлланилади. Немис журналисти Вольф Эбертнинг фельетони «Жунглидан хат» деб аталади. Муаллиф Америкада яшайдиган дўсти Ғарбий Германия фуқаросидан хат олади. Унда ҳаётдаги сиёсий, иқтисодий уйдирмалар фош этилади. Баъзан бадиий очерклар ҳам хат либосида кўринади. Ёзувчи 1 Ас=ад Мухтор. Ёш дыстларимга. Т. 1980. 58-бет. 2 Чабуа Амрэжиби. Дата Туташхиа. Тошкент. /АСН. 1988. 320- бет. В.Витковичнинг «Узун хатлар» деб номланган сафарномаси Ўрта Осиё республикалари ҳақидаги очерклардан иборат. Муаллиф ўз асарининг жанр хусусияти ҳақида гапириб, бу очерклар хат услубида ёзилгани, унда саёҳатнома, автобиографик қисса, эсдаликлар, хат жанри хусусиятлари қоришиб кетганини қайд этади: «Нашриётда қўлёзмани варақлаб туриб: «Қандай асар келтирдингиз?-деб сўрайдилар. «Саёҳатномами?»- Ҳа!» деб жавоб бераман. «Автобиографик қиссами»?,-Ҳа!» «Ҳикоялар китобими?», Ҳа!». Муаллиф ўз очеркларининг қизиқиш билан ўқилишини таъминлаш мақсадида атайлаб мактуб шаклида ёзганлигини очиқ айтади 1 . Хат шакли бадиий адабиётнинг бошқа жанрларида: шеърият, наср, ҳатто драматургияда ҳам қўлланилади. Ўзбек мумтоз адабиётида нома жанрининг кенг тараққий этганлиги маълум. Ўзбек адабиётида ҳам ижодкорлар бу жанрдан кам бўлса-да, самарали фойдаланишган. Мактуб шакли рус классик адабиётида кенг қўлланилган. А.С.Пушкиннинг қатор асарлари шу шаклда ёзилган. Бундан ташқари унинг дўстлари, мухлисларига ёзган хатларининг ўзи ҳам икки томдан иборат. Ёки Тургенев, Толстой , Чеховнинг дўстлари, қариндош-уруғлари, таниш- билишлари, ёру биродарлари, юракларига яқин кишилар билан ёзишмаларининг ҳар қайсиси мураккаб бир маънавий олам, юксак билимдонлик, қалб туғёнлари, гўзал фазилатлар, нафис муносабатлар, ғазаб ва муҳаббат, сўз мўъжизасини ўзида жамлаган. Уларни худди романдек ўқиш мумкин. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, мактублар инсон ҳаётида ҳам, адабиётда ҳам ўзининг маълум бир ўрнига эгалиги кўринади. Ўзбек танқидчилиги ранг-баранг, баракали, аммо мураккаб ва оғир йўлни босиб ўтди, турли-туман жанрлар таркибида ўзини намоён этди. Пайти 1 Маълумотлар О.То\аевнинг «Публицистика жанрлари» китобидан олинди. Тошкент.»Ы=итувчи».1976.11-бет. келиб, ўзбек адабиётшунослиги, танқидчилиги назарияси ишланиб, унинг тўлиқ тарихи яратилса, унинг илмий-биографик тадқиқот, муаммоли ва обзор мақола, тақриз, адабий портрет, эссе , адабий-танқидий мактуб, адабий- танқидий суҳбат, сингари жанрлар адабиётшунос мутахассисларнинг ўрганиш манбаига айланади. АДАБИЙ -ТАНҚИДИЙ МАКТУБНИНГ ГЕНЕЗИСИ Хат ҳар бир халқнинг ёзуви билан тенгдошдир. Ёзув келиб чиқиши оқибатида инсонларда хат ёзиш эҳтиёжи ҳам юзага келган. Хоразм ёзувининг энг қадимги намунаси Қўйқирилган қалъадан топилган бўлиб, эрамиздан олдинги 3 асрга оиддир. Сўғд ёзувининг ёдгорлиги эса Тали Барзу (Сўғд)дан топилган сопол идиш синиғига ўйиб ёзилган бўлиб, эрамиздан олдинги 1 асрга тегишлидир. Бу ёзув намуналарининг 2-3 асрларга оид обидалари Дунхуан (Шарқий Туркистон)дан топилган. Уларда Самарқандда яшаган она ва Дунхуанда турадиган қиз ўртасидаги ёзишмалар ифодаланган. Ёзишмалар оилавий турмуш, Ўрта Осиё халқларининг юқори маданий савияси ҳақида маълумот беради 1 . Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида ҳар турли ҳаракатларда қўлланувчи афъал шаклидаги сўзлар бўлимида хабар етказувчи (арқiш) сўзини изоҳлаганда « бу сўз мактуб, нома маъносида қўлланади 2 дейилган. Хат Шарқда сиёсий публицистиканинг энг қадимги жанрларидан саналади. Мактуб (нома)нинг ривожланиши жараёни Оромий (ярамей), Авесто, Уйғур, Ўрхун-Енисей каби қадимий ёзув ёдгорликлари намуналарининг тараққиёт тарихи билан чамбарчас боғлиқ. Қадимги Чин 1 Тыхлиев Б. Ызбек адабиёти. 9-синф учун дарслик. Тошкент.»Ы=итувчи».2000, 26-бет. 2 +ош\арий М. Девону лу\атит турк. 1-том. Тошкент. 1966. 17-бет манбаларида Давань (Фарғона) давлатининг хони томонидан эрамиздан аввалги 192 йилда Чин маликаси Гао-Хоуга «нома» ёзилгани тилга олинади. Мазкур фикр ўзбек халқининг ёзма адабиёти дурдоналаридан бири ҳисобланган А.Югнакийнинг «Ҳиббатул-ҳақойиқ» асарининг сўзбошисида ҳам тасдиқланади. Бу китобда: «Чин муаррихлари туркларнинг милод Исодан чўқ аввал ёзилари ўлдиғини хабар верарлар. Аз жумла миллоддан тақрибан 192 йил аввал Читн муаррихлари Teng li - Ko - to - tan - jou унвонни ҳоиз ўлан ( me - the )одли турк ҳукмдорининг Чин императоричаси Tajheoup нома гўндирдигини ёзарлар» дейилади 3 . Шарқда «нома» жанрининг қадимдан мавжудлигини исботлаш учун Беруний замондоши, хон, иншонавис «Қобуснома»нинг муаллифи Қобус ибн Вашимгирни тилга олиш мумкин. У катта мартабали кишиларга юборадиган сиёсий-ижтимоий мазмундаги хатларни ўзи ёзган. У даврларда давлат арбобларига ёки бирор муносабат билан ёзиладиган хат учун махсус лавозим бўлган. Бу лавозимда ҳар томонлама маълумотли киши танланган. Қобус ибн Вашимгир ана шундай шахслардан эди. Адабиётимиз тарихида эса бадиий-адабий жанр сифатида «нома» қадимдан бор. М.Қошғарийнинг юқорида келтирганимиз асарида берилган бир шеърий тўртликда эса лирик қаҳрамон Туркан хотун деган аёлга шеърий нома йўллаб, унинг ҳар бир хизматига тайёр эканлиги хабарини юборади 1 . «Нома қадимий форс-тожик бўлиб, у аввалдан намак, номак шаклларида , кейинчалик эса ҳозир қўлланиладиган формада (нома) ишлатилган. Нома сўзининг луғавий маъноси кенг бўлиб, у хат, ёрлиқ, китоб ва асар маъноларини англатади» 2 . Ўзбек адабиётида номачилик жанрининг асосчиси Хоразмий «Муҳаббатнома»си шу силсиладаги асарларнинг ёрқин намунасидир. Хўжандийнинг «Латофатнома”, Юсуф Амирийнинг “Даҳнома”, Саид Аҳмаднинг “Таашшуқнома” каби асарлари ўз даврида шуҳрат қозонган. 3 Югнакий А. Щибатул-ща=ойи=. Истамбул. 1915. 4-5-бетлар. 1 Жамолова М. Ызбек адабиётида нома жанри. Тошкент. 1998. 4-бет. 2 Маълумотлар Б.Валихыжаевнинг «Ызбек эпик поэзияси тарихидан» китобидан олинди.8-бет. Юқоридагилардан кўринадики, нома кенг маънодаги адабий атама бўлиб, унинг тўғрисида умумий фикр юритиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам « нома сўзи билан келган ҳар бир асарни чуқур текширгандан, унинг хусусиятларини ўргангандан сўнггина уни маълум номалар гуруҳидан бирига мансублигини аниқлаш мумкин» (Б.Валихўжаев). Бу эса бадиий, илмий, адабий қимматга эга номалар, хатларнинг жанрий илдизи жуда қадимий эканлигини кўрсатади.. Рус адабиётида публицистик хат намуналарининг пайдо бўлишини рус тадқиқотчилари 16-асрнинг ўрталарига тўғри келишини таъкидлайдилар. Ўзбек адабиётида, юқорида қайд этганимиздек, хат, нома шаклидаги асарлар, шунингдек, публицистик хатларнинг пайдо бўлиши, шаклланиши ва ривожланиши узоқ тарихга эга. Унинг тарихий илдизи «Авесто» ва «Ўрхун- Энасой» обидаларига бориб тақалишини кузатиш мумкин. МУМТОЗ АДАБИЁТДАГИ МАКТУБЛАР. Шарқ алломалари мактубот жанрига эътибор берганлар. Абдураҳмон Жомийнинг мактубларини ўрганган олим А.Ўринбоев 14 - 15 асрларда бу жанрнинг тараққий этганлигини тўғри таъкидлаб ўтади 3 . Бу жанр, Айниқса, Алишер Навоий ижодида ривожланишнинг янги босқичига кўтарилди. Буюк Навоий хатдан шакл сифатида ҳам фойдаланган. Унинг Сайид Ҳасан Ардашерга йўлланган шеърий мактуби маснавийда битилган. «Фарҳод ва Ширин»даги Фарҳоднинг Ширинга, Шириннинг Фарҳодга йўллаган ишқий мактублари бу жанрнинг гўзал намуналари ҳисобланади. Навоий Самарқанд, Астробод ва бошқа шаҳарларда яшаб туриб, турли муносабат билан турли замондошларига ёзган насрий мактубларини тўплаб, «Муншаот» (Хатлар) номи билан китоб қилади. «Муншоот»га 107 та руқъа (хат) киритилган. Бу хатлар буюк адибнинг турли вазиятдаги кайфиятини ҳаққоний акс эттирган тарихий ҳужжатлар сифатида ҳам ғоят аҳамиятлидир. Бошқача қилиб айтганда, «Навоийнинг ўзига хос реализми биринчи навбатда 3 Ўринбоев А. Жомий мактублари. Тошкент. 1984. ана шу хатларда намоён бўлган» 1 . Асардаги мактублар мазмун эътибори билан ғоятда қимматли. Чунки уларнинг кўпчилиги Навоийнинг ҳаёти, ижодий ва ижтимоий-сиёсий фаолиятини ёритувчи бадиий лавҳалардир. Бир қатор мактубларда давлат ишлари ва юрт осойишталиги йўлида жон куйдираётган давлат арбобининг сиймоси намоён бўлса, баъзи мактубларда шоирнинг ижод жараёни акс этади; бир туркум хатлар давлатни идора этишга доир муҳим ҳужжат бўлса, яна бир хиллари табрик ва таъзия мазмунидаги номалардир. Чиндан-да, Ўрта асрлардаёқ ҳақида кишилар ўртасидаги, хусусан, илм ва ижод аҳли ўртасидаги ўзаро ёзишмалар кенг тус олган, ҳар жиҳатдан такомиллашиб, ўзига хос бир санъатга айланган. Иншо санъати деб аталган бундай ёзишмалар намунаси араб ва форс тилларида яратилган. Алишер Навоийда ҳам ўзбек тилида ана шундай бадиий кўркам ва дилга ёқимли мактублар ёзиш фикри туғилади ва шу тариқа бу асар дунё юзини кўради. Адабиётшунос олим Б.Саримсоқовнинг қуйидаги мулоҳазалари фикрларимизни тўлдиришга ёрдам беради: »Иккинчи томондан туркий тилнинг балоғати ва нафосатини улуғлаган Навоий асарнинг кириш қисмида туркий тилда ёзилган мактубларнинг ўқимишсизлиги, туркий халқлар ўртасида ҳам форс-тожик тилида мактуб ёзиш одат тусига кирганлигини айтиб, туркий тилда ҳам форс-тожик тилидагидек гўзал мактублар битиш мумкинлигини таъкидлаб ўтади. Бу эса мактуб битувчининг билим даражаси, туркий тилни севиши ва билиши, сўз қудратининг нозик томонларини ҳис этиши билан боғлиқдир, албатта» 2 . «Муншаот»нинг кириш қисмида шоир шундай ёзади: « Аммо баъд: ажиллаш асҳоб оллида андоқ маъруз бўлур ва аиззаи аҳбоб хизматида андоў арзга еткурулурким, атрок иншосида ва бу аҳли идрок баён ва адосидаким, бировдин бировга руқъа ёзғай, ё ул киши ул руқъаға жавоб битигай, дағи руқъа келтурган қосидни қайтарғай- алфози латофатдин муарро ва тарокиби балоғатдин мубарро эрди ва адоси рангин фиқаротдин намойишсиз ва 1 Алишер Навоий. Муншаот. Нашрга тайёрловчи: Ю.Турсунов. Тошкент.»Маънавият».2001.4-бет. 2 Саримсо=ов Б. Ызбек адабиётида сажъ.Тошкент. «Фан». 1978. 109-бет. мазмуни рангин абётдин оройишсиз вам уқобалада форсий алфознинг иншолари дилписанд ва макотиб ва имлолари аржуманд эрди, хаёлға андоқ келдиким, турк алфозининг дағи руқъалари ҳамул мисол била битилгай ва бу тилнинг номаларин ҳам ўшул минвол била сабт этилгай» 1 . Кўринадики, «Навоий туркий тилдаги макутбларнинг бадиий жиҳатдан заиф, мазмунан ожиз ва яланғочлигига ачинади. Форсий мактубларнинг дилписандлиги, қадрлилиги уни таажубга солади. Шунинг учун у туркий тилдаги гўзал мактубларни тўплаш ва бирор қўлланмага ўхшаш нарса қилиш зарурлигини ҳис этади. Бизнингча, мана шу мақсад ва айни пайтда эҳтиёж Навоийни ўзининг нафис мактубларини йиғиб, алоҳида хатлар тўпламини тузишга мажбур қилади» 2 . Навоий ёзишманинг арабча «мактуб», «руқъа», «хат», арабча-форсча «арзадошт», форсча «нишон», «нома» ва туркийча «битик» истилоҳларини қўллайди. «Муншоот»даги мактубларнинг ифода услуби ҳам турлича. Баъзи мактублар қисқа, содда ва равон услубда ёзилган бўлиб, мазмуни тушунарли, айрим мактублар эса, муаллифнинг мақсади аниқ бўлса ҳам, ғоятда бадиий сержило ва жимжимадор услубда ёзилган. Кўркам сўз ҳам иборалар билан зийнатланган. «Бир мактубки, саҳифасининг оқлиги ярали кўнгил жароҳатига малҳам бўлгиси ва бир номаки, қора ёзувининг нуқтасидан оқарган кўзга равшанлик берувчи қорачиғ бўлгусидирким, бу ҳижрон дарди бечорасини айрилиқ дашти оворасини Ушбу хат билан мукаррам қилган экансиз-келиб тегди» 3 . Шу мисолнинг ўзиёқ Алишер Навоийнинг хатга қанчалик эътибор берганлигини яққол кўрсатади. Унда А.Навоийнинг шахси- маданиятли, диди юксак, нафис, инсонга эътибор билан қарайдиган гениал шоир сифатида кўринади. Шу ўринда Бобур Мирзонинг Навоий хатлари ҳақидаги фикрларини келтириб ўтишга тўғри келади: « Яна баъзи мусаннафоти борким, бу мазкур 1 Алишер Навоий . Мукаммал асарлар тыплами. 14-том.Тошкент, «Фан». 1998. 133-134 бетлар (+олган мисоллар щам шу нашрдан олинади). 2 Саримсо=ов Б. Ыша асар. 110-бет. 3 Алишер Навоий. Муншаот. Тошкент.»2001.64-бет. Тупловчи: Ю.Турсунов. бўлғонларга боқа пастроқ ва сустроқ воқе бўлубтур. Ул жумладин, иншоларини Мавлоно Абдураҳмон Жомийга тақлид қилиб битибтур, йиғиштирубтур» 4 . Бу масалага муносабат билдириб, навоийшунос олим, профессор Р.Воҳидов Бобур Мирзонинг маълумотларига танқидий қараш зарурлигини таъкидлар экан, шундай ёзади: « яна Алишер Навоийнинг ўз мактубларини йиғиштириб, тўплам ( «Муншаот») тузганлиги Бобур Мирзога Абдураҳмон Жомийга тақлиддай туюлади. Адабий жараёнда, даҳо санъаткорлар фаолиятида кўзга ташланадиган яхши, ижобий анъаналарни ўрганиш, давом эттириш шарафли иш. Бобур Мирзо ҳам тақлидни салбий маънода қўлламаган бўлиши мумкин» 1 . Ҳақиқатан ҳам навоийшунос олимнинг фикрига қўшилиш мумкин. Балки Бобур Мирзо «Мезонул- авзон» каби хаттотлар томонидан янглиш кўчирилган нусхалари билан танишгани сингари «Муншаот»нинг ҳам қайси нусхаларига асосланиб фикр юритганлиги ҳақидаги маълумотлар етиб келмаган. Бунинг устига Алишер Навоий устози ва пири Абдураҳмон Жомийга бутун умр эргашиб, маънан интилиб келганлиги унинг барча асарларидан маълум. Шунинг учун А.Навоийнинг хатларни тўплаб , «Муншаот» тузганлиги кўп томондан: у яшаган даврни, ижтимоий- сиёсий ҳаётни ўрганиш жиҳатидан ҳам, Навоийни буюк шахс ва инсон сифатида ўрганишда ҳам катта аҳамиятга эгалиги яққол кўринади. Адабиётшунос И.Ғафуровнинг қуйидаги сўзлари ҳам буюк шоирнинг бу йўлдаги ҳаракатлари зарурлигини исботлашга ёрдам беради: »Навоий ўзбек элининг фарзандлари ҳам худди форс эли фарзандлари каби иншоси дилписанд ва имлоси аржуманд мактублар ёзишга ўрганишларини орзу этади. Шундай орзу йўлида ўзи биринчи қадам қўяди ва турли йилларда ёзилган мактубларни жамлаб, «Муншаот», яъни мактублар китоби яратади. Навоийнинг шаҳзодаларга мактублари бу шаҳзодаларга мактубларгина эмас. Улар ўша даврнинг барча ёшларига, барча эл-юрт йўлида хизмат 4 Бобур З. М. «Бобурнома».Тошкент. 1989. 154-бет 1 Вощидов Р. Биз билган ва билмаган Бобур. Тошкент. «Маънавият». 1999. 47-бет. қилувчиларга қаратилган деб тушунмоқ керак» 2 . Шу нуқтаи назардан қаралса, Навоийнинг хатларида буюк шоирнинг шахсияти, руҳий олами, ғам ва ташвишлари, хурсандчилиги, ижодий муваффақияти, халқ тақдирига оид ўй-орзулари, дўстларига муносабати бевосита ёрқин акс этган. «Олижаноб ҳислар ва ўйлар билан тўла бу хатлар Навоийнинг инсоний қиёфаси, айниқса, унинг кишиларга меҳри ва дўстларга садоқати ҳақида ёрқин тасаввур беради» 3 . Мазкур хатларда Навоийнинг ватандан йироқда яшаб турган кезларда дўстлар билан дийдорлашувга муштоқ, она юрт ва элга соғинч ҳисси билан тўлган фарзанд қиёфасида гавдаланади. Бошқа бир хатида Навоийнинг куч-қуввати кетиб, заифлашиб қолгани, бинобарин, ёзиб тугатган янги китобларини яқин дўстларидан бирига топширишга қарор қилганини айтади: «Қуллуқ азимати (бирор ишни бажаришга қасд қилиш) қилиб, андоқким шайх Алибек била Ҳусайни Қулибекка шарҳ била айтиб эрдим, шоядки арз қилмиш бўяғотлар: Бу муддаоға далил буким, бу муддатда заҳмат тортиб ясағон мураққаъни ва ҳар миқдор такаллуф қилиб тугатган китобларниким, булардин ўзга ҳеч нимага хотирбасталик йўқ эрди (бундан бошқа ҳеч нимага хоҳиш йўқ эди)-олиб келиб эрдиким, чун бандаға заъф чирмашибтур; муборак дийдорингизға мушарраф бўлуб, қазо ҳам етса бу китоблар бори сизнинг назарингизда бўлғай. Чун ўзумда ул қувват топмадим, ул китобларни Юсуф Алидин қуллуққа юбордим..» 1 . «Муншаот» таркибидаги бир неча мактублар Навоийнинг қаерда бўлмасин, ҳамиша ижод билан машғул эканлигини намоён этади. Масалан, Навоий Ҳусайн Бойқарога ёзган мактубларида ўзининг шеърларини ҳам юбориб турган. Жумладан, у шундай ёзади: «Буюрғон ғазалллардан тайёр бўлғонларни юборилди. Қолғонни дағи тугатиб, борур кишидин юборилгай». Яна бир мактубдан улуғ шоирнинг «Хазойинул-маоний»ни тузганлиги ва 2 /афуров И. Дил эркинлиги. Тошкент.»Маънавият» .1998. 79-бе т. 3 И ззат Султон. Навоийнинг =алб дафтари. Тошкент. 1978, 186-бет. 1 Алишер Навоий . МАТ. 14-том. 175-бет. бу иш билан шуғулланган вақтлардаги аҳволи руҳияси маълум бўлади. Мактуб аввалида келтирилган рубоийлардан ва охиридаги жумладан у Ҳусайн Бойқарога ёзилганлигини аниқлаш мумкин. Навоий девонни тузиш жараёнида ғазалларни Ҳусайн Бойқаро эътиборига етказиб тургани, у эса, баъзан таҳрир қилиб борганини хабар қилади ва «ҳар ғазални тартиб юзидин ўз ўрниға рақам қилиб эрди»,- деб қайд этади. Навоий ўз шеъриятини табиатда бўлгани каби, ҳаётда ҳам тўрт фасл мавжудлигига асосланиб, тўрт девонга ажратиб, уларга ном бергани ҳақида фикр юритади, мактубда девоннинг сарлавҳасини изоҳлаб шундай ёзади: ...Дағи мажмуиғаким, махлут битилиб турур, чун табъ хазойинидин ҳосил бўлғон маоний эрди- «Хазойинул- маоний» лақаб берилди» 2 . «Хазойинул-маоний»ни Навоий Мавлоно Соҳиб (Доро) орқали Ҳусайн Бойқарога, унинг «Олий мажлиси»га юборганини мактуб охирида қайд қилади 3 . «Муншаот»даги «Хазойинул- маоний» таснифи ҳақидаги бу мактуб, шеърият ва китобат масалалари хусусида сўз юритувчи номалар (улар ўндан ортиқ) Навоий қаерда бўлмасин, бадиий ижод билан ҳамиша машғул бўлганлигини, адабий жараёндан доимо бохабарлигини, ўзининг янги яратган ижод намуналарини шоҳ ва яқинлари эътиборига ҳавола қилиб, улар билан фикр алмашиб турганини кўрсатади. Навоийнинг бундай хатларини адабий-танқидий мактублар сирасига киритиш мумкин. Мактубларда Навоий таржимаи ҳолига оид маълумотлар, адабиёт, бадиий ижод ҳақидаги қайдлар, ахлоқий-маънавий, тарбиявий қарашларига алоқадор фикрлар мавжуд. Навоийнинг мактублари «муайян шахсларга ёзилган хатлар бўлмай, балки Шарқ иншо санъатининг ўзбек тилидаги илк бадиий намунасидир»,- деб ёзади уларни ҳозирги имлога табдил қилиб, ўзбек ўқувчисига тақдим этган олим Ю.Турсунов. 2 «Муншаот». 188-бет. 3 Бу ща=да =аранг: /аниева С. «Муншаот». Китобда: Ызбек адабиёти тарихи.Беш томлик.2 том.Тошкент.1977. 418-бет. Ҳақиқатан ҳам улуғ адиб бу хатларда замонасининг энг муҳим ижтимоий масалаларини ҳам талқин этади, шу билан бирга ўз ватанини севадиган, халқининг келажаги учун қайғуриб яшайдиган буюк ва хоксор инсон сифатида кўринади. Жаҳон адабиёти намуналарини кузатиш жараёнида бошқа халқлар адабиётида ҳам хатга эътибор катта эканлигига шоҳид булдик. Масалан, Ҳиндистонда, жумладан, урду адабиётида бу жанрга эътибор катта эканлигини Мирзо Ғолиб ижоди мисолида кўриш мумкин. Урду адабиётида хатнинг мурасилат, муншият, малфузат сингари уч тури мавжуд бўлганлиги ҳақида адабиётшунос Малик Рамнинг маълумотлари мавжуд. У Мирзо Ғолибнинг хатларини бу уч турнинг бирортасига ҳам киритмаган. Мирзо Ғолиб хатларини ўрганган олима Ш.Пўлатова унинг мактублардан иборат (эпистоляр) ижодини шартли равишда уч даврга бўлиб ўрганади. Биринчи даврга мансуб хатлар форс тилида ёзилган бўлиб, улар орқали биз ёзувчининг ҳаёти, ўй-хаёллари, алоқалари ҳақида маълумотларга эга бўламиз.Бу хатлар ҳокимлар, ноиблар ва адабиётчиларга ёзилган. Иккинчи даврда ёзилган хатлар Ғолибни ўтган асрда Ҳиндистоннинг илғор кишиси, шоир, файласуф, олим ва инсонпарвари сифатида кўрсатиб, дунёқарашининг шаклланиши ва таркиб топиши ҳақида тасаввур беради.Улар форс ва урду тилида ёзилган.Учинчи давр шоир умрининг охиригча ёзилган хатларни ўз ичига олади, бу давр мамлакат учун ҳам, шоир учун ҳам турли-туман воқеаларга бой бўлганки, булар Ғолиб хатларида ўз аксини топган. Умуман, Ғолибнинг хатлари нафақат шоирнинг ҳаёти ва ижодини тадқиқ этишда, балки даврни бутун қарама -қаршиликлари билан ўрганишда қимматли манба бўлиб хизмат қилади 1 . Мумтоз адабиётимиз ва Шарқ халқлари адабиёти тарихидан кўринадики, хат жанрига ижодкорлар катта эътибор қаратишган. 1 Пулатова Ш. Значение письма Мирза Галиба в развитии прозе урду. АКД. Москва. 1963. АДАБИЙ-ТАНҚИДИЙ МАКТУБНИНГ ЖАНРИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Мактубларда муҳим инсоний, ҳаётий, ижтимоий масалалар ва инсоннинг бу масалаларга муносабати, кайфияти ифодаланади. Адабий- танқидий мактублар эса хатнинг илмий-эстетик тафаккурга йўғрилган намунасидир. Адабий-танқидий мактубларда бадиий адабиётга оид муҳим илмий муаммолар ва хат ёзувчи-мунаққид, ижодкор, китобхоннинг уларга муносабати, кайфияти ифодаланади. Уларда, энг аввало, муаллифнинг адабиётга, адабий ҳодисаларга, бадиий асарга муносабати акс этади. Унда ҳам, масалан, бирор бадиий асар ҳақида гап кетса, муаллиф-танқидчининг муносабати, кечинмалари, шодлиги ёки ғазаби аниқ сезилиб туради. Адабий- танқидий мактубга хос хусусиятлар уни адабий танқидчиликнинг бошқа жанрлари билан қиёслаганда яққол намоён бўлади. Унинг тақриз жанридан фарқи шундаки, тақризнинг бош мақсади янги яратилган асар ҳақида китобхонга илк умумий маълумот бериш асносида унга баҳо бериб, унинг адабий жараёндаги ўрнини кўрсатишдан иборат. Адабий- танқидий мактуб эса ўша асар муаллифига мурожаат шаклида битилади. Унда муаллиф асарга ўз муносабатини- тасдиқ ёки инкор тарзида билдиради. Кейин улар ёзилиш вақти билан ҳам фарқланади: тақриз ҳозиржавоб жанр бўлиб, асар босилиб чиқиши билан ёзилади. Адабий- танқидий мактуб эса кейинроқ ҳам ёзилиши мумкин. Тўғри, тақризда ҳам муносабат бор, аммо адабий-танқидий мактубдагидек аниқ ва очиқ мазмунга, хусусиятга эга эмас. Адабий-танқидий мактубларда асар муаллифига бевосита мурожаат руҳининг баландлиги, тез-тез такрорланиб туриши буни тасдиқлайди. Агар тақризда я н г и асар ҳақидаги м у ло ҳ а з а л а р асосий ва биринчи ўринда турса, адабий-танқидий мактубда кўпроқ асарга м у н о с а б а т асосий ўринни эгаллайди. Аниқроғи, тақризнинг ўзагини асар ҳақидаги таништирувчи фикрлар, баҳо ташкил этса, адабий- танқидий мактубнинг туб моҳиятини, юрагини шу асар туфайли туғилган фикр-ўйлар, кечинмалардан таркиб топган муносабат ташкил этади. Тақризнинг бош вазифаси асарни халққа таништириш бўлса, адабий танқидий мактубнинг вазифаси асар муаллифига (кимга қаратилган бўлса) бевосита мурожаат замирида унинг асарларига муносабат билдириш , муаллиф б илан дилдан дардлашиш дир. Агар тилга олинаётган асар яхши, муваффақиятли чиққан бўлса- мактуб хайриҳоҳлик руҳида, асар муваффақиятсиз чиққан бўлса- қоралаш руҳида ёзилади. Тақриз ҳам, адабий танқидий мактуб ҳам адабиётнинг юксаклиги учун курашади, аммо мактубда- у хоҳ хайриҳоҳлик руҳида, хоҳ нохайрихоҳлик руҳида битилганидан қатьи назар, курашчанлик руҳининг устиворлиги сезилиб туради. Бу жанрларнинг тузилишию қурилишида ҳам фарқлар борлиги кўринади: Т а қ р и з с т р у к т у р а с и ёзувчи Мунаққид------Бадиий асар китобхон Тақриз қурилишида биринчи ўринда бадиий асар, унга мунаққиднинг баҳоси ва шу орқали ёзувчи ва китобхонга муносабати туради. Адабий-танқидий м а к т у б с т р у к т у р а с и Мурожаат Мунаққид Ёзувчи Бадиий асар Симпатия ёки антипатия Китобхон Мактубнинг қурилиши шуни кў рсатадики, унда биринчи ў ринда ёзувчига мурожаат, унинг асарига муносабат, асарга ба ҳ о бериш ва шу ор қ али к ў про қ ижодкорнинг ў зига таъсир к ў рсатиш устун туради. Ёзувчи И.Раҳимнинг 70-йилларда эълон қилинган «Одам қандай тобланди?» романи муносабати билан танқидчи М.Қўшжоновнинг «Давр талаби ва ижод масъулияти» деб номланган очиқ хати «Шарқ юлдузи» журналида эълон қилинди. Бу мактуб адабий танқидий мактуб жанрининг ёрқин намунасидир. Шу боис бу ҳақда қуйида чуқурроқ тўхталишга ҳаракат қиламиз. Очиқ хатда ёзувчи тутган йўлнинг нотўғрилиги кескин қораланади. Ёзувчининг «Одам қандай тобланди?” романининг муваффақиятсиз чиққанидан ранжиган танқидчи мурожаатда буни очиқ кўрсатиб беради. Шу роман ҳақидаги тақризларда эса бу хусусият кўринмаслиги мумкин. Очиқ хатда танқидчининг асарга муносабати, унинг нуқсонларини аниқ кўрсатиб бериш муҳим ўрин тутади. Бундай очиқ хатларда инкор этиш, қоралаш руҳи жуда кучли. Хуллас, адабий танқидий мактубнинг асосини танқидчининг асарга муносабати, у орқали ҳосил бўлган кайфияти, руҳиятидан келиб чиққан мулоҳазалар ташкил этади. Бу бадиий асарларда кўринувчи образли ва аниқ ифодаланган руҳият эмас, балки кўп ҳолларда муайян асарнинг муваффақиятли ёки муваффақиятсиз чиқиши, асарда қаҳрамонлар ҳаётининг турлича талқини муносабати билан муаллифда пайдо бўлган кайфият, аниқ кечинмалар, ҳис- туйғулар ифодасидир. Адабий-танқидий мактуб муаллифининг руҳияти фақатгина унда таҳлил қилиниши кўзланган асарга муносабати, муайян вазиятдаги ҳис-туйғуси орқали намоён бўлади. Адабий танқиднинг бошқа жанрларида вазиятга қараб танқидчининг муносабати, кайфияти ҳар хил бўлиши мумкин. Инчунин, адабий портретларда доимий хайриҳоҳлик туйғуси нисбатан кучли ва устундир. Шунинг учун шахсий мактубларда муаллифнинг маълум бир аниқ белгиси ярқ этиб намоён бўлади, жумладан, адабий-танқидий мактубда ҳам. А.И.Герцен хатда ифодаланган киши кайфиятини «қалб туғёни» деб атайди. Адабий танқидий мактубда ҳам, энг аввало, муаллифнинг қалб туғёни акс этади. Фаранг мутафаккири Ж. Бюфоон «услубидан инсоннинг қандай эканлигини билса бўлади»,-деб ёзади. Рус ёзувчиси Д. Жуковский эса уни бошқача таржима қилади: «Услуб-бу инсондир». Бу, шубҳасиз ҳақиқат: инсон қоғозда ( фикрини ифодалашда. Ш.А.) қандай аниқ бўлса- ҳаётнинг ўзида ҳам шундай бўлади; Агар инсон ёрқин фикрга эга бўлса- унинг услуби ҳам ёрқин бўлади; агар у кучли ҳис этса- унинг услуби ҳам кучли ва қизғин бўлади; агар у кўп нарсани билса-бу билим ҳам унинг услубида ифодаланади» 1 (Таржима бизники-Ш. А.). Ҳақиқатан ҳам адабий- танқидий мактуб - ун и битувчи- ёзувчи, мунаққид услубини ёрқин кўрсатувчи жанрдир. Чунончи, мунаққид О.Тоғаевнинг ёзувчи Эркин Аъзамга ёзган мактубини назардан ўтказадиган бўлсак, унда энг аввало, мунаққиднинг қалби-адабий жараёнда пайдо бўлган яхши асардан қувонгани ва бу қувончларини ёзувчи билан ўртоқлашгиси келган мунакққид кўнглидаги ҳис-туйғулар ёрқин намоён бўлганини кўрамиз. Адабий-танқидий мактуб тўғридан-тўғри ёш адибнинг «Отойининг туғилган йили» қиссаси таҳлилидан бошланади, ундаги илиқлик, самимият биринчи сатрларданоқ кўзга яққол ташланади. Унда танқидчининг асар мутолаасидан туғилган кечинмалари, ҳис-туйғуси таҳлил орқали чиқарган ўзига хос хулосалари, муносабати ёрқин ифодаланади. Унда танқидчининг бадиий адабиёт ҳақидаги мулоҳазалари, адабиётнинг юксаклиги учун кураши, орзу-истаклари ҳам акс этади. 1 Маълумотлар Пушкиннинг китобидан олинди. Письма. Том 1.стр.4. «Хатнинг асосини авторнинг фактга бўлган шахсий муносабати, кайфияти, психологияси ташкил этади». Адабиётшунос О.Тоғаевнинг бу фикрлари кишилар ўртасидаги оддий хатлар, қолаверса, публицистик хатларгагина эмас, балки адабий- танқидий мактубларга ҳам тегишли бўлса- да, уларда муаллифнинг адабиёт, бадиий асар ҳақидаги холис мулоҳазалари асосий ўрин тутади. Шу нуқтаи назардан қаралса, адабий- танқидий мактубнинг жанрий белгилари қуйидагиларда намоён бўлади: 1. Адабий-танқидий мактуб ёзувчига, асар қаҳрамонларига, танқидчиларга м у р о ж а а т қилиб ёзилади, адабий танқиднинг бошқа жанрларидан фарқли ўлароқ унда мурожаат руҳи, таъкид оҳанги етакчилик қилади. 2. Адабий танқидий мактубда, асосан, манба сифатида танланган асар ҳақида фикр юритилади, шу нуқтаи назардан у тақриз жанрига ўхшаб кетади. 3. Адабий танқидий мактуб ёзиш орқали мунаққид танқиднинг бошқа жанрларига нисбатан ҳар қачонгидан кўра ёзувчига, китобхонга яқинроқ бўлади, улар билан бевосита алоқага киришади. 4. Адабий танқидий мактубларда ҳам тақризларда кузатилган қисқалик, лўндалик устиворлик қилади. Бундан ташқари уларда таъсирчанлик, ишонтириш кучи юқори бўлади. Чунки мунаққид қалбидаги барча дардларини - улар салбий ёки ижобий бўлишидан қатъи назар- бевосита ёзувчининг ёки китобхоннинг ўзига айтади. 5. Адабий танқидчиликнинг барча жанрлари-адабий жараён, китобхон ва ёзувчи-демак, уч томонлама таъсир кучига эга, мактубларда ҳам бу таъсир мавжуд, аммо адабий- танқидий мактуб аниқ нишон (объект) га қаратилганлиги туфайли унгагина шахсан таъсир кўрсатиш хусусияти юқори бўлади. Танқидчиликнинг барча жанрларида бўлгани каби адабий-танқидий мактубда ҳам мунаққиднинг истеъдоди ҳал қилувчи аҳамиятга эга, чунки у асардаги гўзалликни, ғоявий ва бадиий бойликни ҳис қила олиши лозим, шундагина асарнинг ютуқ ва камчиликларини холис ва тўғри кўрсата олади.

O'xshashlar

Мактуб - калб кўзгуси
Она тили таълими мазмунини янгилаш муаммоси
Адабий –танқидий мактубларнинг тараққиёти
Сароймулкхоним
Тележурналистика асосларига кириш