Узбек лугатчилари сардори - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек лугатчилари сардори

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек луғатчилари сардори Шавкат ака илмий фаолиятида луғатчилик, луғат тузиш мущим Ўрин эгаллайди. Олим луғат тузишда унинг амалий ащамиятига, яъни тил Ўрганишдан ташқари ижтимоий-маърифий ащамиятига катта эътибор беради. Сабаби луғатларда халқнинг щаёти, тарихи, тақдири кЎзгуда акс этгандек ёрқин намоён бЎлади. Бу эса миллатнинг Ўзлигини англашида, ёшларда ватанга мущаббат туйғусининг шаклланишида мущим тарбиявий ащамиятга эга. Олим луғатчилик фаолиятида фразеологик, этимологик, имло луғатлари тузишга катта эътибор берди. Шавкат ака 50-йилларнинг бошларидан Ўзбек тилшунослиги учун янги соща фразеология масалаларини Ўрганиш билан шуғулланиб, Ўзбек лексикографияси тарихида биринчи марта “Ўзбек тилининг қисқача фразеологик луғати”ни (1964)нашр қилди. Олимлар коллективи томонидан тузилган “Фразеологический словарь русского язЎка” (М.:1967) луғатидан уч йил олдин нашр қилинган бу луғатда иборалар, уларнинг маънолари, вариантлари, Ўхшашлари, омонимлари, синонимлари, антонимлари келтирилиб, уларга тасдиқловчи биттадан мисол берилган. Бу луғатни тузиш учун Ўттиз мингдан ортиқ мисол олим томонидан бир неча йил давомида синчковлик билан бадиий адабиётлардан йиғилган. Луғатда фразеологизмларнинг маънолари аниқ кЎрсатиб берилган. Ушбу тЎнғич фразеологик луғат жамоатчилик томонидан илиқ кутиб олинди. бу эса олимни ушбу сощада каттароқ иш қилишга ундади. Натижада Шавкат ака Ўзбек тили фразеологиясининг назарий асосларини яна щам чуқурроқ ишлаб чиқди ва ушбу назария асосида уч мингдан ортиқ фразеологизмни қамраб олган “Ўзбек тилининг фразеологик луғати”ни (1992) яратди. Олим луғат макроструктурасини (ибораларни танлаш, жойлаштириш, омоним, вариант, синонимларини келтириш) ва микроструктурасини (луғат мақолаларини тузиш, маъноларни белгилаш, мисол келтириш) пухта ишлаб чиқиб, Ўзбек фразеографиясига асос солди.

www.arxiv.uz Олим Ўз илмий фаолияти билан туркшуносликда биринчи бЎлиб фразеология тилшуносликнинг мустақил сощаси эканлигини исботлади. 1980 йили Н. Маматов, Р. Шукуровлар билан биргаликда “Ўзбек тили антонимларининг изощли луғати”ни яратди. луғатда 2000дан ортиқ антоним- лексик маъно босқичида, синонимини щисобга олган щолда изощланиб, уларга мисоллар келтирилган. Мустақиллик тиниб-тинчимас Шавкат акага қанот бахш этди, олим бу йиллари баракали ижод қилди. ЎзМУдаги касбдошлари М. Миртожиев ва М. +одиров билан бирга катта хайрли ишга қЎл урди: Ўзбек тилининг этимологик луғатини яратишга бел боғлади. ТЎрт қисм тарзида нашр қилинган "Ўзбек тилининг қисқа этимологик луғати"нинг биринчи қисмида унли билан бошланадиган, иккинчи қисмида б-й товушлари билан бошланадиган, учинчи қисмида к-т товушлари билан бошланадиган туркий сЎзлар этимологиясини щамкорликда тузган бЎлса, х-щ товушлари билан бошланадиган туркий сЎзлар этимологиясини бир Ўзи изощлади. Ушбу этимологик луғатлар кЎпчилик томонидан қизиқиш билан кутиб олинди, китоблар тез орада тарқаб кетди. Олимлар, Ўқитувчилар, кенг жамоатчилик тЎрт китобчани бир муқова остида жамлаш истагини билдирганидан сЎнг Шавкат ака уларни қайта ишлаб бир китоб щолига келтириб нашр қилди(2000). Бу щақда олим луғат сЎзбошисида шундай ёзади: "Чоп қилинган тЎрт китобчани яхлит щолатга келтириш муносабати билан манбаларни яна бир синчиклаб Ўрганиб, мақолаларнинг талай қисмини қайта туздим, йЎл қЎйган хато-камчиликларимни аниқлаб, бартараф қилдим". Бу этимологик луғат дастлабки тажриба бЎлгани сабабли унда изощланган у ёки бу сЎзнинг тарихи, келиб чиқиши бЎйича мунозара бЎлиши мумкин. Бу-табиий. Олим этимология бЎйича билдирган Ўз фикрларини мутлақ щақиқат дейишдан йироқ. Унинг "Келгусида тузувчилар бундан-да тЎлиқроқ, мукаммалроқ этимологик луғат тузадилар деган умиддан" деб ёзиши олим Ўз ишига виждонан щалол ёндашганидан далолат беради.

www.arxiv.uz Шавкат ака Ўзбек тили луғат бойлигидаги туркий сЎзлар этимологияси бЎйича амалга оширган тадқиқотидан сЎнг тилимиздаги арабча сЎзларга щам изощ бериш мақсадида кейинги йилларда катта ишни амалга оширди, "Ўзбек тилининг этимологик луғати. II (араб сЎзлари ва улар билан щосилалар)" (2003) нашр қилинди. Ушбу луғатда тилимизда кенг истеъмолда бЎлган 2000дан ортиқ арабча сЎзлар изощланган. 1993 йил 2 сентябрида "Лотин ёзувига асосланган Ўзбек алифбосини жорий этиш тЎғрисидаги қонун" қабул қилинганидан кейин Шавкат ака бу сощада щам жонбозлик кЎрсатди. Шогирди А. Щожиев билан биргаликда 10000 сЎзни Ўз ичига олган имло луғатини тузиб чоп эттирди (1995). Бу луғат икки қайта ишланиб, 2003 йилда нашр қилинди. Ушбу луғатда кенг истеъмолдаги кЎплаб сЎзларнинг тЎғри ёзилиши кЎрсатилганки, бу Ўқувчиларнинг саводхонлигини оширишда мущим ащамиятга эга. Шавкат акага куч-қувватга тЎлган бу кунда биз - унинг шогирдлари соғломлигини, самарали мещнат қилиш лаёқатини щозиргидек сақлаган щолда тЎқсон билан тЎқнашиб, юз билан юзлашишини тилаймиз.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ш.Ращматуллаев. Ўзбек тилшунослигининг щозирги тараққиёт босқичида пайдо бЎлган айрим мунозарали масалалар щақида. // ЎзМУ хабарлари, 2003. № 2, 57-63 -бетлар. Ш.Ращматуллаев. Ўзбек тили луғатининг туркий қатлами. Т., «Университет» 2001. Ш.Ращматуллаев. Унлиларнинг қадимий туркий тилдаги ва щозирги Ўзбек тили тизими щақида. // ЎзМУ хабарлари 2001. № 3 3-8 бетлар. Ш.Ращматуллаев.Ўзбек ва рус тилларини қиёслаш. Т., «Ўқитувчи» 1999. Ш.Ращматуллаев. Тил қурилишининг асосий бирликлари. Т., 2002. Ш.Ращматуллаев. Ўзбек тилшунослигининг тараққиёти щақида // ЎзМУ хабарлари. 1998 № 1 61-64 бетлар 2. Трубецкой Н.С. ОсновЎ фонологии. М., 1960. с. 16-19 3. Степанов Ю.С. Семиотика. М., «Наука» 1971, с. 48. 4. Журавлёв В.К. Фонология фундаментальная и прикладная // ПроблемЎ фонетики и фонологии. МатериалЎ совещания. М., 1986. с. 35-39. 5. Леви-Стросс К. Структурная антропология. М., 1983. с. 35. 6. Ращматуллаев Ш. Ўзбек тилшунослигининг щозирги тараққиёт босқичида пайдо бЎлган айрим мунозарали масалалар щақида. // ЎзМУ хабарлари, 2003. № 2, 59- бет

O'xshashlar

Миллий узбек адабий тили

Узбек ёзувидаги утказилган реформалар

Узбек тилининг лугат таркиби

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Узбек тилининг тарихий грамматикаси