Узбек тилининг лугат таркиби - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек тилининг лугат таркиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Узбек тилининг лугат таркиби Режа: 1. Тилнинг луғат таркиби ҳақида маълумот. 2. Ҳозирги ўзбек тили луғат таркибидаги асосий қатламлар.

www.arxiv.uz Луғат таркиби тилда мавжуд бўлган барча сўзларнинг йиғиндисидан иборат. У тилнинг қандай аҳволда эканинин кўрсатади. Луғат таркиби қанча бой ва хилма-хил бўлса, тил шунчалик бой ва тараққий этган бўлади. Луғат таркиби кишилик жамиятининг тараққиёти процессида бойиб боради, эскириб қолган сўзлар ундан чиқиб кетади. Ҳозирги ўзбек тилининг луғат таркиби тубандаги асосий қатламлар мавжуд: 1. Кундалик турмушда ишлатиладиган, ҳамма учун тушунарли бўлган сўзлар: 1) Озиқ-овқатга доир сўзлар: ош, ёғ, гуруч, пиёз, нон. 2) Табиий борлиққа оид номлар: ер, қуёш, сув, тоғ, қор. 3) Одам, ҳайвон ва бошқа тирик мавжудотларга оид номлар: киши, бола, хотин, эр, деҳқон, от, қуш... 4) Одам ва ҳайвон аъзоларининг номлари: қўл, оёқ, бурун, тирноқ, қанот, туёғ, тери, калла... 5) Қариндошликка, оилага оид номлари: қиз, ўғил, ота, она, хола, амма, тоға, амаки... 6) Қурол номлари: болта, пичоқ, қайчи, ўроқ, арқон, китоб, дафтар, машина... 7) Жамиятга оид номлар: юрт, хал-, мамлакат, жамоа. 8) Муҳим иш – ҳаракат номлари: юрмоқ, ичмоқ, ётмоқ, ўтирмоқ... 9) Асосий олмошлар: ким, нима, мен, сен, биз... 10) Сонлар: бир, икки, ўн,..., минг, ... 11) Ҳолат ва белги номлари: яхши, ёмон, ўнг, чап, аччиқ, ширин, қора, оқ, эски. 2. Тил тараққиёти натижасида янги пайдо бўлган сўзлар. 3. Истеъмолдан чиқиб кетаётган бўлса ҳам кўпчиликка тушунарли сўзлар. 4. Турли касб-ҳунарга оид номлар. 5. Фан-техникага оид турли терминлар.

www.arxiv.uz 6. Турли ҳис-туйғуни ифодалайдиган сўзлар. 7. Диалектларга оид сўзлар. 8. Турли синфий жаргонлар. Тарихий жиҳатдан ўзбек тили лексикаси. Ҳозирги ўзбек тилининг луғат таркиби, асосан, беш манба негизида таркиб топган: 1) умумтуркий сўзлар. 2) ўзбекча сўзлар 3) тожикча-форсча сўзлар 4) арабча сўзлар 5) русча-интернационал сўзлар Умумтуркий сўзлар. Кўпчилик туркий халқлар тилларида ҳозир ҳам ишлатиладиган, барча туркий халқлар учун умумий бўлган сўзлар бор. Масалан: киши, кел, бор, от, қўл, оёқ, бир, икки, бор, кел, ур, яхши, тўғри. (Ўзбек, қозоқ, уйғур, қирғиз, қорақалпоқ, туркман, озарбайжон, нўғай, татар, бошқирд, чуваш, тува). Ҳозирги ўзбек тили луғат таркибининг асосида ана шу умумтуркий сўзлар ётади. Ўзбекча сўзлар. Ўзбек тили шароитида ўзбек тили ёки бошқа тил элементлари ёрдамида кўпгина сўзлар яратилган. Масалан: ишхона, сўроқ, улфатчилик, боғдорлик, хушбичим, пуркагич, экскаваторчи. Тожик-форс тилидан ўзлашган сўзлар: Ҳозирги ўзбек тилидаги тубандаги каби тожикча –форсча сўзлар бор: дазмол, дастурхон, обдаста, парда, гилам, паймоқ, пошна, чит, тахта, гувала, ғишт, марварид, чарм, мовут, пахса, тоқи, гумбаз, оҳак, даҳлиз, режа, дарвоза, зина, дутор, чанг, базм. Араб тилидан ўзлашган сўзлар. Арабча сўзлар ўзбек тилидаги VII - VIII асрлардан бошлаб кирган. Бу ҳол араблар Ўрта Осиёни забт этиши билан боғлиқ.

www.arxiv.uz Ҳозирда арабча қуйидаги сўзлар мавжуд: касб, қассоб, санъат, асбоб, бино иморат, овқат, ғалла, фил, парранда, ҳашорат, инсон, одам, аёл, оила, амма, хола, димоғ, идора. Рус тилидан ўзлашган сўзлар. Ўзбек тилига рус тилидан сўзларнинг ўтиб ўзлашишиш XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган. Ўзбек тилига рус тилидан ёки рус тили орқали Европа халқлари (француз, итальян, немия, инглиз, ва бошқалар) тилларидан сўз кириши икки тарихий даврни ўз ичига олади: 1. XIX асрнинг иккинчи ярмидан революциягача бўлган давр. 2. Совет давлати барпо бўлгандан кейинги давр. Революциягача бўлган даврда ўзбек тилига рус тилидан сўзлар асосан икки йўл билан кирди: 1. Рус ишчилари, усталари, рус аскарлари, чиновниклар орасида маҳаллий аҳолининг кундалик ишлаб чиқариш билан, савдо-сотиқ билан, почта ва банк билан боғлиқ ҳолда ишлатиладиган сўзлар ва иборалар ўзбек тилига оғзаки нутқ орқали кўплаб кириб келди. Масалан: чилон (член), адбакат (адвокат), аписар (офицер), искалат (склад), ахран (охрана), чойнай (чайник). 2. Матбуот орқали ҳам жуда кўп рус сўзлари ўзбек тилига кирган эди. Маҳаллий газеталарда рус маданиятига, ҳаётига оид тушунчалар кўпинча рус сўзлари билан ифодалана борар эди. Мисоллар айрапилоп (аэроплан), пабрик (фабрика), пўшта (почта), зовут (завод) уез (уезд), кридит (кредит), банка (банк), вексил (вексиль). Русча сўзлар ёки рус тилига бошқа тиллардан кирган сўзларнинг матбуот китоб орқали ўзбек тилига кириши революциядан сўнг кучайди. Ўзбек тилидаги сўзлар базасида яратилган сўзларнинг кўпгина қисми русчадан таржима қилиш, нусха олиш (калька) йўли билан ясалгандир.

www.arxiv.uz Масалан: касалхона (больница), болалар боғчаси (детсад), ёқилғи (топливо), ёнилғи (горхочес), музёрар (ледохол), қўл ёзма (рукопись) ва бошқалар. Рус тили орқали кирган сўзларнинг баъзилари дунёдаги кўпчилик халқларнинг тилида товуш томони деярли ўзгартирилмай ишлатиладиган халқаро терминлардир. Уларни, одатда, интернационализмлар деб аталади. Масалан: эволюция, капитализм, феодализм, демократия, республика, театр, концерт, актёр, чек, профессор, философия, физиология, филология, пчихология, филармония, фельетон, поэма, ферма ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек тилидаги русча ва интернационал сўзлар тарихий жиҳатдан қуйидаги тилларга мансубдир: 1. Рус тилига: судья, отпуска, самолёт, стол, стул, ток, перо, ручка, вилка ва бошқалар. 2. Ҳозирги ўзбек тилига лотинча сўзлар рус тили орқали кирган. Масалан: ревизия, нота, металл, рефлекс, резина, генерал, капитал, канал, план, директор, радио ва бошқалар. 3. Грек тилига грамматика, педагог, талант, тезис, тема, кафедра, поэма, поэзия, метр, нефт, тактика, параллел ва бошқалар. 4. Немис тилига: ракета, кран, шахта, ролик, галстук, полиция ва бошқалар. 5. Инглиз тилига: чемпион, футбол, пижама, доллар ва бошқалар. 6. Француз тилига: роман, пальто, сержант, министр, банк ва бошқалар.

O'xshashlar

Узбек тилининг лугат жамгармасини

Тилларнинг лугат таркиби

Лугат бойлиги. Узбек тилининг бойиш манбалари. Таржима билан боглик муаммолар

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Узбек тилининг тарихий грамматикаси