Лугат бойлиги. Узбек тилининг бойиш манбалари. Таржима билан боглик муаммолар - Tilshunoslik - Referatlar

Лугат бойлиги. Узбек тилининг бойиш манбалари. Таржима билан боглик муаммолар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Лугат бойлиги. ўзбек тилининг бойиш манбалари. Таржима билан боглиқ муаммолар Режа: 1. Ўзбек тили лугати таркиби. 2. Сўз ва унинг маъносини ўрганиш усуллари. 3. Таққослаш – билишнинг асоси. 4. Сўз маъносининг ўзгариши. Иборалар. 5. Лексик хатоларнинг келиб чиқиш сабаблари. 6. Амалий ишлар намунаси.

Хар бир тил ҳажми лугат бойлиги билан ўлчанади. Жамият тараққий этган сари лугат бойлиги ҳам ортиб боради. Тилшуносликнинг лексикология бўлими тилнинг сўз бойлиги , сўзларнинг пайдо бўлиши (этимологияси) , маъноси ва маъно тараққиёти , шакл ва маъно муносабатига кўра турлари , эскирган ва янги сўзлар каби масалаларни ўрганади. Шунинг учун сўзлар шу тилда гаплашувчи халқнинг тарихи , маданияти , турмуш тарзи билан чамбарчас боглиқ. ўзбек тилининг лугат таркиби қуйидаги сўзлардан иборат: - умумхалқ ишлатиладиган сўзлар , - шевага хос сўзлар , - касб-ҳунарга оид сўзлар , - атамалар , - эскирган сўзлар , - янги сўзлар , - иборалар , - ўзлашган сўзлар. ўрта мактабларда ўзбек тили машгулотлари тил имкониятларидан фойдаланиш йўлларини биладиган шахсларни етиштиришга қаратилган бўлиши керак. Дарс самарадорлигини белгиловчи бош меъёр ҳам тилнинг ўқувчи фаолиятидаги ижодий татбиги бўлиши зарур. Амалий ишлар тилнинг грамматик қурилишини ўрганишда ҳам, ўқувчиларнинг сўз бойлигини ошириш ва сўздан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш малакаларини шакллантиришда ҳам, фикрни нутқ шароитидан келиб чиқиб, мақсадга мувофиқ тарзда баён қилишга одатлантиришда ҳам қўл келади. ўзбек тилини иккинчи тил сифатида ўрганувчилар сўзнинг лексик ва грамматик маъносини тўгри англасаларгина ундан ўринли фойдалана оладилар. Шу ўринда лексиканинг маъносини тушунтириш усулларини санаб ўтиш жоиз:

- изоҳлаш, яъни номаълум сўзнинг маъносини ўзбек тилининг ички имкониятларидан келиб чиқиб, изоҳли лугатлардан фойдаланиб тушунтириш; гап тузиш; - синонимлар келтириш; - антонимлар келтириш; - имитация, яъни қўл ҳаракати ёки имо-ишора орқали кўрсатиш; - ўқувчининг она тилига таржима қилиш. ўзбек тили машгулотларида энг кўп қўлланиладиган амалий ижодий ишлардан бири тил ҳодисалари, сўзлар, сўз бирикмалари, гаплар ва матнларни бир-бирига таққослашга оид топшириқлардир. Таққослаш – билишнинг асоси. Тилдаги кўпгина ҳодисаларни фақат таққослаш йўли билангина билиб олиш мумкин. У, айниқса, тил ҳодисалари орасидаги ўхшаш ва фарқли томонларни билиб олиш имконини беради. ўзбек тили машгулотларида сўз ва унинг маъноларини ўрганиш мақсадида ҳам таққослаш усулига асосланган амалий ижодий ишлардан унумли фойдаланса бўлади. Масалан, ўқувчиларга тиб-тип, боб-боп, бод- бот типидаги пароним сўзларни бериб, ўларнинг ҳар қайсисига уядошлар топиш ва таққослаш орқали маъно нозиклигини аниқлаш топширилади ( тиб - ҳаким, табиб, врач, медик; тип – қаҳрамон, шахс, персонаж, тимсол каби). Шуни айтиш керакки, ҳ ар бир тил фақат янги сўзлар ҳисобига эмас , шунингдек, мавжуд сўзлар маъноларининг ўсиши ҳисобига ҳам бойиб боради. Бир предмет, белги, ҳаракат-ҳолат номининг бошқа бир предмет, белги, ҳаракат-ҳолатга ном бўлиб кўчиши ёки лексик маъно ҳажмининг ўзгариши сўз маъносининг тараққиётига олиб келади. Сўзларда маъно тараққиёти 1) маъно кўчиши; 2) маънонинг кенгайиши; 3) маъно торайиши тарзида рўй беради. Сўзларда маъно кўчиши метафора, функциядошлик, метонимия, синекдоха каби ҳодисаларни ўз ичига олади. Метафора (юнонча metaphora – кўчирма) нисбий ўхшашликка эга икки предметдан бирининг номи билан иккинчисини ҳам аташ ҳодисасидир.

Масалан: ёқа – кўйлакнинг ёқаси, дарёнинг ёқаси; этак – кўйлакнинг этаги, тогнинг этаги. Метонимия (юнонча metanymia – қайта номлаш) нарса ва ҳодисаларнинг ўзаро боглиқлиги асосида бир предмет номи билан иккинчисини ифода этишдир. Бунда икки предмет ўртасида ҳеч қандай ўхшашлик бўлмайди , фақат богланиш мавжуд. Масалан: Лермонтовни ташламадим ҳеч, Сўнгра қўйиб олдим Хофизни. Пушкин менга кўрсатди ҳар кеч Йиглаб турган бир черкас қизни. (Хамид Олимжон) Синекдоха (юнонча sinekdoche – бирга англамоқ, қўшиб фаҳмламоқ) қисмнинг номи билан бутунни ёки бутуннинг номи билан қисмни аташ ҳодисасидир. Масалан, бош ёки туёқ сўзларининг қорамол, қўй-эчки маъносида, тирноқ сўзининг фарзанд маъносида қўлланиши синекдоха ҳодисасига киради. Маънонинг функциядошлик жиҳатидан кўчиши маълум бир предметнинг вазифасини иккинчи бир предмет бажариши натижасида аввалгисининг номи кейингисини ифодалаш учун қўлланишидир. Масалан, ўқ сўзи камон (ёй) билан отиладиган қуролни ифодалаган. Милтиқ , замбарак ихтиро этилгач , улардан отиладиган қурол ҳам ўқ номини олди. Бу вазифаси жиҳатдан ўзаро ўхшашлик туфайли юз берди. Маънонинг кенгайиши да бир маъно асосида янги (ясама) маъно ҳосил бўлмайди , фақат мавжуд лексик маънонинг ҳажми кенгаяди: нотиқ (касб маъносида) – нотиқ (нутқ сўзлаган киши , маърузачи маъносида); ойлик ( бир ой – 30 кун маъносида) – ойлик (бир ойда олинадиган маош , пул маъносида) каби. Ампер, Маузер, Ризамат каби атоқли отларнинг турдош от (ампер – ток ўлчови бирлиги, маузер – пистолет тури, ризамат – узум нави)га ўтиши ҳам маъно кенгайиши ҳисобланади.

Маънонинг торайиши да сўзнинг илгари англатган маънолари ҳажми тораяди. Маслан, пўлат, ўлмас каби турдош отларнинг атоқли отга айланиши, мард, номард, яхши, таниш, бегона каби сифатларнинг отлашиши. Машгулотлар давомида сўзнинг ўз ва кўчма маъноси, маънодош (синоним) сўзлар, қарама-қарши маъноли (антоним) сўзлар, шаклдош (омоним) сўзлар, талаффузи яқин, маъноси фарқ қилувчи (пароним) сўзлар, тарихий сўзлар, янги ва эскирган сўзлар, касб-ҳунарга оид сўзлар, шевага оид сўзлар, атамалар, олинма сўзлар, ибора ва тасвирий ифодаларга оид материаллардан фойдаланишни мақсадга мувофиқдир. Сўзнинг ўз ва кўчма маъноларини билиш нутқ учун муҳим аҳамият касб этади. Бу мавзу юзасидан ўқувчилар амалий кўникма ва малакалар ҳосил қилишлари учун кўпроқ матнда ажратилган сўзларнинг маъно хусусиятлари устида ишлашлари, сўзлар англатган маънонинг воқеликка (нарса- буюмларга) муносабатини аниқлашлари, сўзнинг кўчма маъноси билан сўз бирикмалари ҳосил қилишлари самаралидир. Шунинг учун сўзнинг ўз ва кўчма маъноси ҳамда уларнинг муносабати бевосита услубият билан алоқадор ҳолда изоҳланиши шарт. Масалан, “Ховлимизда бир неча хил гул бор. Уларни бобом ўтқазган...“ ва “Бу ҳовлида бир гул бор. Унинг исми Саодат...“ Бунда болаларнинг диққатини сўзларнинг уядошлари билан алмаштириш қандай натижа беришига қаратиш уларнинг мушоҳадасини кенгайтириш ва чуқурлаштиришга имкон беради. Чунончи: гул 1. Ховлида ҳар хил дарахт бор. кўчат гул 2. Ховлида бир қиз бор. фарзанд

Лугат (сўз бойлиги) устида ишлаш бирор мавзу ёки дарснинг бирор босқичи билан чегараланмаслиги лозим. Сўзларнинг маъносини изоҳлаш, маълум бир сўзни унинг уядошлари, маънодошлари ва қарама-қарши маъноси билан алмаштириш, сўзларни гуруҳларга ажратиш ва ҳар бир гуруҳни мустақил давом эттириш, маълум бир сўзлар лугатини тузиш (масалан, ҳаракат – юриш феъллари, натижали фаолият феъллари, нутқ феъллари, ҳолат феъллари лугатини тузиш) каби топшириқлардан фойдаланиш яхши самара беради. ў³ қарама-қарши маъноли сўзлар, шаклдош сўзлар , талаффузи яқин сўзлар , иборалар ёки олинма сўзларнинг маъносини тўгри талқин қилишни ўргатишда ҳам ушбу сўзларнинг матнда қўлланилишини кўрсатиш лозим. Чунки ҳар бир лексеманинг маъноси (семантикаси) кўпинча контекстда , яъни матнда аниқлашади. Бир маъноли ва кўп маъ н оли сўзлар, грамматик воситалар ҳам матнда изоҳланади. Масалан, -лар кўплик қўшимчаси киши отларига қўшилганда бир маънони англатса (Аҳмадлар – Аҳмад ва унинг оиласи), жой номларига қўшилса, бутунлай бошқа маъно касб этади (Столга ҳар хил сувлар қўйилган эди – турли хил сув ёки сувли идишлар; Унларни сараладилар – уннинг турлари, хиллари назарда тутиляпти; Сувлар оқди – даврлар ўтди – кучайтириш маъносида қўлланилмоқда). Бу хил маънолар, асосан, сўзлар ифодалаган лугавий маънолар билан боглиқ. Шунинг учун қўшимчаларнинг маънолари сўз маънолари билан биргаликда олингандагина шарҳланиши мумкин. Атамалар ҳақида фикр юритилаётганда “Тилшунослик фани“ мавзуидаги матндан тилшунослик фанига оид сўзларни ажратиш ва уларнинг маъносини изоҳлашни топшириш мумкин. ўзбек тилида араб ва тожик тилларидан олинган сўзлар хусусида гап борар экан, “Тилларнинг бойиши“ мавзуида олдиндан тайёрланган матнни ўқувчилар ҳукмига ҳавола этиб, уни таҳлил қилишни топшириш мумкин. Хусусан, тил ва ёзув тарихига оид матнлар ўқувчиларда жуда катта қизиқиш уйготади. Матнлар Марказий Осиёнинг Маҳмуд Кошгарий, Маҳмуд Замаҳшарий, Алишер Навоий, Заҳириддин

Бобур каби буюк алломалари асарларидан танланса ҳам бўлади. Масалан, Абу Райҳон Берунийнинг асаридан олинган қуйидаги парчадан фойдаланиш мумкин: “Тил – сўзловчи истагини тингловчига етказувчи таржимон. Агар инсоннинг сўзлаш қуввати ҳамма жойга шамол сингари ёйилувчи бўлмаганда эди ва замонлардан замонларга нафас сингари ўтувчи хат ёзиш санъатини келтириб чиқармаганда эди, ўтмиш замонларнинг хабарини, айниқса, узоқ замонлар ўтганда ҳозирги замон тилларига қандай кўчириб бўлар эди?“ ўзбек тили лугат таркиби жиҳатидан жуда бой ва ранг-барангдир. Тилимизда мустақил лексик маънога эга алоҳида сўзлардан ташқари, маъно жиҳатидан шундай сўзга тенг, аммо икки ва ундан ортиқ сўзнинг тургун бирикувидан ташкил топган фразеологик бирликлар мавжуд. Фразеологик бирликлар иборалар деб ҳам юритилади. Тилимизда асрлар давомида қўлланиб келаётган, халқимизнинг тафаккур қудратини, турмуш тажрибасини мужассамлаштирган, ҳаёт зиддиятлари жараёнида шаклланган, сайқал топган қуйма иборалар ниҳоятда кўп. Масалан: боши осмонда, огзи қулогида, кўз остига олмоқ, кўз қирини ташламоқ, қўли узун, қўли қисқа, бели бақувват кабилар. ўзбек тилида шаклдош иборалар ҳам мавжуд. Масалан: қўл кўтармоқ (урмоқчи бўлмоқ) – қўл кўтармоқ (тарафдорликни билдирмоқ); жони чиқмоқ (ўлмоқ) – жони чиқмоқ (қаттиқ газабланмоқ); бошига кўтармоқ (қаттиқ шовқин солмоқ) – бошига кўтармоқ (қаттиқ ҳурмат қилмоқ) каби. Шаклдош фразеологик бирликларнинг асл ёки кўчма маъноси контекстда намоён бўлади. Иборанинг қандай маъно ифодалаётганини тўгри англаш учун унга контекстдан ажралмаган ҳолда ёндошиш лозим , акс ҳолда ибора маъноси нотўгри тушунилади. Бундан ташқари , иборалар синоним бўлиб келиши ҳам мумкин. Нутқнинг мантиқийлигини кучайтириш , мазмунни аниқ ва ихчам ифодалаш учун бундай синоним иборалар муҳим восита ҳисобланади. Масалан: Огизларингда қатиқ ивитдиларингми: нега индамайсизлар? Бир гапириб , ўн куларди , ҳаммани огзига қаратарди... Бугун мум тишлаб қолди (Ойдин).

ўзбек тилини иккинчи тил сифатида ўрганувчилар нутқнинг ранг-баранг ва ифодали бўлишига хизмат қилувчи сўз ва ибораларни билишлари, улардан ўринли фойдаланишлари муҳим ҳисобланади. Кўпинча қуйидаги ҳолларда хатоларга йўл қўйилади:  Нутқда сўзнинг аниқ маъносини билмаслик натижасида синонимларни ноўрин қўллаш. Масалан: ўрин, жой, макон синонимлари бир синонимик қаторни ташкил қилади. Бироқ уларни ҳамма вақт ҳам бирини иккинчисининг ўрнида қўллаб бўлмайди: у ўз ўрнида одам, ўз жойига эга; у ўз маконига эга каби. Яна: одам, киши, инсон синонимик қаторидаги сўзларни ҳам бирини иккинчисининг ўрнида ҳамма вақт қўллаб бўлмайди. гиёсланг: инсон келди, одам келди, киши келди.  Антоним сўзларни қўллашда ҳам антоним сўзлар қаторидаги зидлик тушунчасини тўгри англамаслик туфайли хатоларга йўл қўйилади. Масалан, совуқ-иссиқ. Совуқ сўзи нутқда хунук сўзига, иссиқ сўзи нутқда “истараси иссиқ“, “чиройли“ маъносидаги сўзга синоним. Лекин совуқ сўзи чиройли сўзига антоним бўла олмайди.  Омонимлар ва кўп маъноли сўзлар ўртасидаги фарқларни билмаслик туфайли. Масалан: от (исм), от (ҳайвоннинг тури), от (ҳаракат маъносида) сўзлари омонимлардир. Бош (одамнинг боши), бош (ишнинг боши), бош (йўлнинг боши), бош (сатрнинг боши) кабилар бир сўзнинг бир нечта маъносидир, холос.  Пароним (талаффузи ўхшаш) сўзларни қўллаганда уларнинг маъноси билан талаффузини тушунмаслик туфайли. Масалан: дипломат- дипломант, афзал-абзал, қолмоқ-қалмоқ, факт-пакт, амр-амир кабилар.  Нутқда кўпинча бир хил сўзларни такрор қўллаш туфайли хатолар юз беради. Масалан: Мен дарсга доимо тайёрланиб келаман. Мен ўртоқларимга ёрдам беришга ҳаракат қиламан. Бу билан мен ўзимни бахтли деб ҳисоблайман каби гапларнинг ҳар бирида мен сўзининг қайта- қайта қўлланиши – такрорланиши хато ҳисобланади. Яна: Мард бир ўлар

– номард минг ўлар типидаги мақолларни Мард бир ўлар – номард минг шаклида, ўлар сўзисиз қўллаш маъқул.  Фразеологик бирикмалар нутққа тайёр ҳолда киритилади. Уларни нутқда тўгри қўллай билиш лозим. Маълум мақсадга қаратилган иборани бошқа ибора ўрнида қўллаш мумкин бўлмаганидек, бирикма таркибига бошқа бир сўзни киритиш ҳам мумкин эмас. Масалан, подадан олдин чанг чиқармоқ ўрнида ҳамма вақт ҳам тўйдан илгари ногора қоқмоқ иборасини қўллаб бўлмайди. ўқувчиларнинг нутқий кўникмаларини шакллантиришда синфдан ташқари ишларнинг ҳам аҳамияти бениҳоя каттадир. Бунда ижодий матнлар яратиш, маъруза ва ахборотлар тайёрлаш каби топшириқлар яхши самара беради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Х.Абдураҳмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонқулова. ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: ўқитувчи, 1992. 2. А.ўуломов, Х.Неъматов. Она тили таълими мазмуни. – Т.: ўқитувчи, 1995. 3. Т.Зиёдова. ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатиш. – Т.: ўқитувчи , 2001. 4. Т.Зиёдова , М.Шамсиева. Хозирги ўзбек адабий тили услубияти. – Т. , 2003. 5. Т.Зиёдова. Хозирги ўзбек адабий тилини ўрганишда коммуникатив жадваллардан фойдаланиш. – Т.: Халқ мероси , 2002. 6. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Узбек тилининг лугат таркиби

Узбек тилининг лугат жамгармасини

Таржима билан боглик айрим лингводидактик масалалар хусусида

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Узбек тилининг тарихий грамматикаси