Узбек ёзувидаги утказилган реформалар - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек ёзувидаги утказилган реформалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек ёзувидаги ўтказилган реформалар Режа: 1. Араб ёзувидаги ислоҳотлар. 2. Лотин ёзувига ўтилиши. 3. Лотин ёзувидаги ислоҳотлар. 4. Рус ёзувига ўтилиши. 5. Рус ёзувида ўтказилган ислоҳотлар. 6. Хулоса. 1

www.arxiv.uz Биз юқорида айтиб ўтганимиздек, ислом динини қабул қилган кўпчилик туркий халқлар, шу жумладан ўзбек халқи ҳам 14 аср давомида араб ёзувидан фойдаланиб келган эди. Бу ёзувда 32 та ҳарф мавжуд. XIX асрнинг 70-йилларида Хоразимда, кейинчалик Ўрта Осиёнинг бошқа бир қатор шаҳарларида литографик усулда китоб нашр қиладиган босмахоналар осилган ва араб ёзувида жуда кўп диний ва дунёвий китоблар нашр этилиши йўлга қўйилган эди. Бироқ араб ҳарифларига асосланган ёзув ўзбек тили товушлари системасини ёзувда ифодалаш учун жуда яроқли алифбо эмас эди. Иккинчидан араб ҳарифларининг сўздаги ўрнига қараб турли шаклларда ёзилиши, айниқса икки шаклли ҳарфлардан кейин келган ҳарфларнинг ёзилиши умумий қоидага тўғри келмаслиги ёш авлоднинг саводини чиқаришда анча қийинчилик туғдирар эди. Шунинг учун бу ёзувни ислоҳ қилиш ва уни туркий тиллар товуш тизимига мослаш ўша даврнинг замон талаби эди. Араб ёзувини яхшилаш, уни туркий тиллар фонетикаси ва морфологиясига мослаб ислоҳ қилишга уриниш XIX асрнинг 50-йилларида бошланганэди ва у озарбейжон маърифатпарварлари М.Ф.Охунов (1812-1878) номи билан боғлиқдир. Ўзбек тилидаги айрим шевалар унли товушлар 7 дан 10 тагача боради. Араб ёзувида эса, унли товушларни ифодалаш учун атига 3 та ҳарф (________) мавжуд. Шунинг учун битта сўзни бир неча хил ўқиш мумкин. Масалан, _____ сўзини «гар, кар, кир, гур, гўр, кўр» деб ўқиш мумкин. 1920-1923 йилларда юқоридаги вазиятни эътиборга олиб, ўзбек орфографиясини такомиллаштириш ва мавжуд ёзувни ислоҳ қилиш масаласи кўтарилди. Бу ҳаркатнинг ташаббускори асосан «Чиғатой гурунги» деб аталган филологик жамият эди. 1921 йил январда Тошкентда ўзбек алифбоси масалаларига бағишланган Биринчи ўлка съезди чақирилган ва съезд бу масалада қуйидаги таклифни маъқуллаган: 2

www.arxiv.uz 1. Араб ёзувида мавжуд турт шаклнинг биттаси-сўз бошидаги қисми қолдирилсин ва қолган шакллари бекор қилинсин. 2. Қуйидаги 8 та ҳарф (__________________________) алифбо тартибидан чиқарилсин ва таркибида шу ҳарфлар иштирок этадиган арабий сўзларда ўша ҳарфлар ўрнида алифбо таркибида қолдирилган ҳарф ёзилсин. 3. Унли ва ундош товушларни ифодалаш учун алоҳида-алоҳида ҳарфлар жорий этилсин. 4. Ундош товушларни ифодалаш учун 23 та, унлиларни ифодалаш учун 6 та ҳарф борлиги эътироф этилсин. Бироқ ўзбек алифбоси ва орфографияси атрофидаги муҳокама ва мунозаралар съезддан кейин ҳам тўҳтамаган. Ва ниҳоят 1923 йил 3-9 октябрь кунлари Бухоро шаҳрида орфографияга бағишланган конференция чақирилган ва бунда 23 та ундош товушни ифодаловчи ҳарф ва унли товушни ифодаловчи 6 та ҳарфдан иборат ўзбек алифбоси қабул қилинган. Унли товушларни ифодаловчи ҳарфлар қуйидагилар эди: __ (е), __ (и), __ (ў), __ (у), __ (а), __ (о). Имлонинг бу янги қоидаси борасидаги конференция қарори 1923 йил 12 октябрь куни Туркистон Республикаси Маориф комиссари А.Каримов томонидан тасдиқланган. Лекин бу вақт ўзбек ёзувини лотин алифбоси асосида ёзувга ўтказиш масаласи ҳам вужудга келган ва бу ҳаракат Ўзбекистонда 1920 йили бошланган эди. Кейинчалик 1926 йилда бу масала кенг аҳоли ўртасида муҳокамага қўйилди ва Ўзбекистон Ижрокўмининг IV сессиясида Ўзбекистон Марказий Ижрокўми Президиуми қошида ўзбек алифбосини лотинлаштириш бўйича Марказий Қўмита ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Бу қўмитага И.Охунбобоев раислик қилган. 1929 йил май ойида Самарқандда чақирилган имло конференцияси 32 ҳарфдан иборат бўлган биринчи лотин 3

www.arxiv.uz алифбосини қабул қилган. Унгача 1928 йилдан бошлаб 2 та журнал ва 1 та газета тажриба сифатида лотин ёзувида нашр этилиши йўлга қўйилган эди. Лотин ёзувига ўтишнинг охирги муддати Октябрь инқилобининг 13 йиллиги тантаналари, яъни 1930 йилнинг 7 ноябрига белгиланган эди. Давлат ташкилотлари ва муассасалари 1929 йил 1 декабрдан лотин ёзувига ўтганлар. Бу янги имло қоидасида асосий принцип қилиб фонетик принцип қабул қилинган эди. Ёзувда туркий тилларга хос бўлган сингармонизм қонунияти ўз аксини топган эди ва ёзувда 9 та унли товушни ифодаловчи ҳарф мавжуд эди. Лекин ўзбек тили орфографияси масалаларига бағишланиб, 1934 йил январь ойида Тошкентда чақирилган Республика съезди қарори билан учта товушни ифодаловчи ъ, э, ў, ҳарфлари алифбо таркибидан чиқарилган. Съезд қарори Ўзбекистон Марказий Ижрокўми Президиуми томонидан 1934 йил март ойида тасдиқланган. 1939 йилга келиб, рус графикасига асосланган янгиалифбога ўтиш масаласи кўтарилган. Ўзбекистонда Министрлар Советида янгиалифбо масаласида комиссия ташкил этилган ва унга академик Т.Қориниёзий раислик қилган. Ўзбекистон Олий Советининг III сессиясида 1940 йил 8 май куни рус графикаси асосидаги янги ўзбек алифбоси тасдиқланган. Бу билан боғлиқ ҳолда ўзбек орфографиясининг янги қоидаси тузилган ва у Ўзбекистон Совнаркоми қошидаги янги алифбо бўйича тузилган ҳукуматкомиссияси томонидан маъқулланган. 1952 йилда ФА Тил ва Адабиёт институтида ўзбек тили орфографияси масаласига бағишланган конференция уюштирилган. Бунда ўзбек орфографиясининг янги қоидалари лойиҳаси муҳокама қилинган. Ва ишни янада такомиллаштириш мақсадида комиссия ташкил этилган ва «Ўзбек орфографиясининг асосий қоидалари» лойиҳаси бирнеча бор муҳокама қилинган ва ҳар сафар янгидан янги ўзгартиришлар киритилган. Бу 4

www.arxiv.uz лойиҳанинг сўнги варианти кўриб чиқилиб, комиссия томонидан маъқулланган ва 1956 йил 4 апрель куни Ўзбекистон Олий Совети Президиуми қарори билан тасдиқланган. Бу қоидалар ҳозиргача ҳам ўз кучини сақлаб қолмоқда. Таянч ибора ва бирикмалар: 1. М.Ф.Охундов, 2. литографик нашриёт, 3. «Чиғатой гурунги», 4. Лотин ёзуви, 5. 1923 йилги ислоҳ, 6. 1934 йилги ислоҳ, 7. Рус алифбоси, 8. 1956 йилги ислоҳ. 5

O'xshashlar

Узбек лугатчилари сардори

Миллий узбек адабий тили

Узбек тилининг лугат таркиби

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Узбек тилининг тарихий грамматикаси