Лингвистик таҳлил методларининг яратилиши ва қўлланилиши - Tilshunoslik - Referatlar

Лингвистик таҳлил методларининг яратилиши ва қўлланилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

Лингвистик таҳлил методларининг яратилиши ва қўлланилиши Режа: 1. Анъанавий лисоний таҳлил методларининг қўлланилиши 2. Америка тилшунослигининг таянч пойдевори

Анъанавий лисоний таҳлил методларининг қўлланилиши Луғат таркиби диахроник нуқтаи назардан тадқиқ қилинганда, маълум турдаги луғавий бирликларнинг семантик таркибидаги ўзгаришлар аниқланади. Бирор бир с ўз туб маъносини йўқотиб, фақат кўчма маъносини сақласа , сўз маъносининг тўлиғи ч а йўқолиши ҳодисаси рўй беради. Бундай ҳолларда кўчма маъно синхрон таҳлил нуқтаи назаридан асосий маъно деб қаралиши лозим. Маъно торайиши эса тарихан семантик силжишнинг бир туридир (масалан, ёшлар жаргонида Pille «таблетка» сўзи фақатгина «ҳомиладорликка қарши дори» маъносида ишлатилади). Маъно кенгайиши ҳодисасида ҳам худди шу хилдаги жараён юзага келади. Бунинг изоҳи сифатида қуйидаги мисолларни келтириш мумкин: Gefährte дастлаб «ҳамроҳ», яъни «биргаликда, ёнма - ён йўл босаётган шахс», кейинчалик – «ҳамроҳ, ўртоқ, партнер (соучастник)», (ein) schenken – дастлаб «вино қуймоқ», кейинги даврдаги маъно кенгайишидан сўнг – «совға қилмоқ» маъносини касб этган. Туб маъно қўшимча мазмун олиб кенгаяди ва натижада кўпмаънолилик юзага келади. Ҳозирги замон олмон тилида луғавий бирликларнинг оғзаки нутқда юқори даражада экспрессивлик мазмунига эга бўлишининг сабаби кўпмаънолилик ҳодисаси ҳисобланади. Эмоционал – баҳо маъно бўёғининг мавжудлиги кўчма маъно туғилишига сабаб бўлса, бир неча рамзий – кўчма маъноларнинг бирикиши эса, сўз маъносининг кенгайишига олиб келади. Тилшуносликда «лисоний бирликлар образлилиги» тушунчаси қўлланилганда, ушбу бирликлар воқеликдаги ҳодиса ва предметларнинг идрокий тасаввури сифатида англашинилади (Маслова 2001: 14). Бинобарин, Hirsch сўзи экспрессивлик ифодаламаган ҳолда оддий «буғу», аммо рамзий маъно кўчиши шароитида «ёш одам, велосипед, мотоцикл» ва ҳатто «шохдор» маъноларида қўлланилади. Шу аснода И.В.Арнольд (1999: 74) айтган қуйидаги фикр ўз исботини топади: «Ёрқин образнинг ҳосил бўлиши

бир-биридан узоқ бўлган икки предметнинг ўхшашлигига асосланади. Предметлар қиёси диққатни жалб қиладиган, кутилмаган ҳиссиёт уйғотиши учун улар бир-биридан узоқ гуруҳларга оид бўлмоғи даркор». Демак, ҳозирги замон олмон тилида коллоквиал (оғзаки нутқ) услубиётига оид луғавий бирликлар доирасида кенг тарқалган маъно кенгайиши жараёнига кўпинча экспрессивликни ифодаловчи воситаларининг янгиланиб бориши ҳамда кўчма рамзий маъноларнинг пайдо бўлиши сабаб бўлади. Айрим лексемаларнинг маънолари ўзгариши жараёнида нейтрал маънонинг салбий баҳо маъно компоненти томонидан сиқиб чиқарилиши табиий ҳолдир. Масалан, «вандал» сўзи асрлар давомида, маъно салбийлашуви босқичидан ўтиб, «шафқатсизлик» рамзига айланди. Ҳозирги кунда ҳам олмон тилида «вандаллардек ёвузлик ва шафқатсизлик қилмоқ» мазмунидаги wie die Wandalen hausen фразеологик бирикмаси фаол қўлланади. Кўп маъноли сўз маъно бўлакларидан бирининг архаиклашуви охир-оқибат ушбу маънонинг йўқолишига олиб келади. Бир маъноли сўзлар маъносининг архаик тус олиши уларнинг истеъмолдан чиқишига сабаб бўлади. Сўз маънолари тараққиётининг ўзига хос хусусияти яна шундаки, эскирган ва қўлланишдан чиқиб қолган лексемалар ҳам «қайта тирилиши» ва янги маъно касб этган ҳолда янги фаоллик даврини бошлаши мумкин, Масалан, Turnier сўзи «рицарлар мусобақаси» маъносида историзм, яъни эскирган сўзлар қаторидан жой олган, маълум даврга келиб у кенг маъно олиб, барча турдаги мусобақаларни англата бошлади. Сўзларнинг янги грамматик вазифада қўлланиши ҳам уларнинг маъно таркиби ўзгаришига олиб келади. Буни биз, масалан, сўз бирикмаларининг, таркибли предлогларга айланишида кўрамиз: auf grund (aufgrund) «натижада» an Hand «қўлда», anhand «ёрдамида». Ушбу шаклларнинг икки кўринишда ёзилиши грамматикализация ҳодисасининг ҳануз давом этаётганлигидан далолат беради.

Ушбу бирикмаларнинг предлог сифатида қўлланиш, муқимлашиш эҳтимоли кучли, чунки олмон тилида шу алфозда ҳосил бўлган предлоглар сони анчагина: infolge «сабабли, натижада», unterwegs «ҳамроҳликда» ва бошқалар. Маъно ўзгариши ҳодисасининг батафсил тадқиқи номинатив бирликлар маъно хусусиятларига таъсир ўтказувчи факторларнинг айрим пайтларда кутилмаган тарзда ўзаро боғланишини намоён қилади. Маъно ўзлаштиришнинг маъно заифлашиши, кучлантирилиши, кенгайиши, образлиликнинг кучайиши каби ҳодисалар билан муносабати асосида юзага келадиган семантик ўзгаришларнинг турлари кенг тарқалган. Бинобарин, «машинанинг орқа чироғи» маъносидаги Schlu β licht қўшма сўзининг образли кўчма маънога эга бўлиши («орқада қолган одам») натижасида das Schlu β licht machen «қаторнинг охирида, «думи»да юрмоқ» фразеологизми пайдо бўлади. Иккиламчи номинатив (номловчи) бирламчи ҳисобланган ушбу фразеологизм лисоний ифода воситаларининг янгиланиш жараёнини акс эттиради. Чунки унинг маъноси муқобил мослама маъносига нисбатан мукаммал ва қатор коннотатив узвларга эга. Фразеологик маънонинг пайдо бўлиши турғун бирикма қисмларидан бирининг маъноси кенгайиши ҳолатидан ташқари, номинатив бирликнинг маъноси архаиклашуви билан боғлиқ бўлиши мумкин. Одатда бундай бирлик мазмунида туб ва кўчма маъно бирикади. Бу лисоний бирликлар тил соҳиблари томонидан руҳий – тассавур кечинмаларини намоён қилувчи имо - ишораларни англатади: die Haende ringen «қўлларини синдирмоқ», яъни «умидсизлик, тушкунликка тушмоқ». Луғавий бирликларнинг маъно тараққиётини диахрон нуқтаи назардан таҳлил қилишда лексикологик ва когнитив ёндашувларни мослаштирувчи усул эътиборга лойиқ. Иккиламчи номинатив тузилмалар қаторига кирадиган метафоранинг когнитив мазмун-моҳиятини аниқлашнинг мақсади айрим хусусиятларни бир предмет ҳақидаги тушунчадан иккичисига кўчишини

ўрганиш бўлмасдан, балки ушбу хусусият-кўрсаткичларнинг маълум тарихий давр, алоҳида маданият учун аҳамиятини билишдадир. Турли тарихий даврларга хос бўлган белги хусусиятларнинг ўзаро муносабатини тўғри аниқлаш учун «прототип метафора» тушунчасига мурожаат қилинади. Шунинг учун ҳам метафоранинг когнитив мазмуни ҳақида гапирганда, прототип маъно кўчиши ва ўзгариши назарда тутилади. Бу хилдаги таҳлил метафорик майдоннинг марказини аниқлаш ҳамда шу йўсинда маълум даврда у ёки бу тушунча, ҳодисаларнинг инсонлар учун қанчалик аҳамиятга молик эканлигини билиш имконини яратади. Воқеликдаги ҳодисаларга сифат бериш инсон фаолиятининг муҳим қисмидир. Ва худди шу тоифадаги фаолият метафора ижодида ўз аксини топади. Аммо тил тараққиётининг маълум босқичларида ушбу акснинг нормаси турлича бўлиши мумкин. Бинобарин, янги инглиз тилининг дастлабки даврида зоометафоралар (ҳайвон номлари қўлланишида ясалган метафора) ҳар иккала жи н сдаги шахсларни бир хилда салбий баҳолаш воситаси бўлган бўлса, XVII I асрда н бошла б, бу метафорик номлар асосан хотин - қизларга нисбатан ишлатила бошланди. Б у эса хотин- қизларни лисоний таҳқирлаш ёки камситиш ( дискреминация ) нинг яна бир мисолидир. Инглиз тилининг кейинги тараққиёт даврларида зоометафораларнинг қўлланиш кўлами торая борди ва инсонларга метафорик баҳо беришда номлаш асоси сифатида уларнинг касби, машғулоти, ташқи жисмоний белгилари танлана бошланди. Демак, инсоннинг тирик табиатдан узоқлашган сари ҳайвонларга нисбатан бўлган эмоционал муносабати кучсизланади ва кўпроқ «ички», ботиний хусусиятлар эътиборни торта бошлайди. Прототип метафорани ифодаловчилар доирасига дастлабки даврда кўплаб турдаги ҳайвонлар номлари кирганлиги маълум, лекин XVIII – XIX асрларга келиб, бу вазифани бажаришда қушлар номининг устунлиги сезилиб қолди. Кейинги асрларда эса, бу устунлик йўқолиб, прототип метафоранинг ифодаловчиси билан бир қаторда, ифодаланувчи (номланаётган объект) ҳам янги турдаги ахборотни узатувчи манба сифатида

хизмат қила бошлайди. Б у эса, ўз навбатида, инсонлар концептуал тизимидаги ўзгаришлардан дарак беради. Масалан, қадим даврлардан инсонларнинг дунё ҳақидаги тасаввури ҳис-ҳаяжонга бой ҳолда кечган ҳамда кўпгина тушунчалар «қуш» метафораси воситасида лисоний воқеланганлар. Тил тизимидаги тарихий ўзгаришларнинг қиёсий таҳлили билан шуғулланган тилшунослар, албатта, анология ҳодисасига тўхталиб ўтишади. А налогия мавжуд бўлган эски намуна асосида янги шакл ва бирлик ясашдир. Ушбу ҳодиса тил грамматик қурилишини мукаммаллаштирувчи, грамматик шакллар тизимини тил тараққиётининг ички қоида -қонуниятларига асосан ривожлантирувчи воситадир. Хосланиш (аналогия) жараёнининг кўчиши маъно ва мазмун доиралари муносабатининг мос келиш тамойилига бўйсунади. Бу бир турдаги грамматик кўрсаткичларнинг бир хил маъно ифодаланишини ва худди шунингдек бир хил маъно бир турдаги шакллар томонидан ифода топишини назарда тутади. Ушбу ҳодиса феъл бошқаруви тизимида ҳам яққол намоён бўлади, зеро, бир лексик – семантик гуруҳдаги феълларнинг тўлдирувчилар билан бирикуви қарийб бир хил шаклда амалга ошади. Хуллас, муҳокама қилинаётган масалани турли ёндашувлар асосида талқин қилиш мумкин. Бу, биринчидан, алоҳида лексемаларнинг маъно тараққиёти, уларнинг омоним, кўпмаънолиги хусусиятларининг алоҳида даврдаги белгилари таҳлили бўлса, иккинчидан, бошқарув алоқасини юзага келтирувчи шакллар вариантлилигининг структур – семантик таҳлилидир. Бинобарин, феъл бошқаруви тизимида юзага келадиган қатор аналогия қонуниятининг бузилиш ҳолатларига сабаб тилнинг тарихий ҳодиса сифатида доимий равишда ҳаракатда бўлишидадир. Феъл бошқарувида маълум даврда юзага келадиган ўзгаришлар ўтган давр қоидаларининг таъсирида ёки янги даврда лексик маънонинг кенгайишига боғлиқ бўлиши мумкин. Янги бошқарув шаклининг пайдо бўлиши эски шаклнинг бутунлай йўқолишини тақозо этмайди, аксинча маълум давр жараёнида ҳар иккала шаклнинг ҳам истеъмолда бўлиш ҳоллари кўплаб учраб туради.

Тил бирликларининг вариантлилиги (таркиб ва маъно жиҳатидан) уларнинг луғавий муҳимлиги, алоҳидалиги доирасида кечади. Бундан ташқари, вариантлиликнинг маъно ва ифода планларида бир хилда кечмаслигини унутмаслик лозим. Биринчи ҳолда таркиби тузилишини ўзгартирмасдан, фақатгина маъно ўзгаришлари (қандайдир даражада мазмун инвариантлилигини сақлаган ҳолда) назарда тутилса, иккинчисида, фақатгина шаклий ўзгаришлар назарда тутилади. Бу икки турдаги ўзгаришлар кўпинча ўзаро боғлиқ ҳолда юзага келади, бири иккинчисини талаб қилади. Маъно жиҳатидан бир қаторда турадиган объе к тни (масалан, объек т адресат объект- сабаб: объект- мақсад: объект мазмун кабилар) ифодалаш воситаларининг вариативлиги « ташқи вариативлик » деб аталади. Бу ҳодиса феъл тизилмаларининг денотатив маънони сақлаган ҳолда структуравий ўзгаришларга учрашида намоён бўлади. Бундан ташқари, ифода воситалари вариантлари миқдорининг ошишига феъл масаланинг ўзида юзага келаётган «ички» ўзгаришлар сабаб бўлиши мумкин «ички вариантлилик» деб ном олган ушбу ҳодиса юз берганда феъл маъноларидан у ёки бунисининг фаоллашуви кузатилади. Тил тараққиёти жараёнида пайдо бўладиган ҳодисалардан яна бири «келишиклар синкретизми» (қоришуви) ҳодисаси бўлиб, унда турли келишик шаклларининг мазмунан бир-бирига яқинлашуви ёки такрорлаши назарда тутилади. Масалан, олмон тили тарихида феъл бирикмаларида қаратқич ва тушум келишиклари сабаб адресат ажратиш маъноларини ифодалаётганда, ўзаро муқобиллашадилар, аслида, ушбу маънолардан айримлари тарихан икки ёки ундан ортиқ келишикка бир хилда хос бўлган. Масалан адресатни ифодалаш хусусияти датив ва аккузатив учун бир хилда бўлган. Бу эса, ўз навбатида, қаратқич келишикли бошқарувчи эга бўлган айрим феъл гуруҳларини батамом тушум келишигидаги от билан бирикувчи гуруҳга ўтиши билан якунланади.

Роман тилшунослигида синхрон ва диахрон ёндашув лисоний ходисаларнинг тил сатҳлариаро муносабатларини ёритиш мақсадида қўлланиб келинмоқда. Бинобарин, Ж.Рини (Rini 1999) морфологик ҳодисаларнинг испан тили тараққиётида тутган ўрнини махсус ўрганган. Маълумки, тилшуносликда баъзан анология ҳодисаси ўта кенг талқин қилинади. Муаллифлар барча турдаги морфологик ўзгаришларни ушбу термин билан аташга ҳаракат қиладилар. Аслида, морфология тизимига оид барча даврий ўзгаришларни анология ҳодисаси таркибига киритиш нотўғри. Бу, биринчидан, турли кўриниш ва мазмундаги морфологик ўзгаришларни чалкаштириш ва улар ўртасидаги вазифавий фарқларни инкор қилишга сабаб бўлса, иккинчидан, морфологик ўзгаришларга сабаб бўладиган диахроник жараёнларнинг фарқловчи хусусиятларини чегаралаб қўяди. Анология марфологик ўзгаришларнинг фақатгина бир турида (сўз шаклларининг қисман ўхшашлиги) намоён бўлади. Анология атамасига мос ҳолда (юнонча analogia «тенглик, мослик») ушбу ҳодиса доирасига бирор бир элемент мавжуд шаклининг кенгайиши ёки умуман янги шакл ясалиши кабилар киритилади. Масалан: Туб шакл 1 dog «ит» туб шакл 2 cow «сигир» ясама шакл dog s «итлар» : Х = cow – s «сигирлар». Охирги ясама форма cows анология усулида ясалган (қадимги инглиз тилидаги kine ўрнига). Янгидан пайдо бўлган шакл олдингисини умуман такрорламасдан, бутунлай бошқа кўриниш олса, олимлар «анологияга мос ясалиш» (analogical creation) атамасини қўллашади. Бунда анология қатори тўрт қисмли бўлиши мумкин: ham chees hamburger x = cheeseburger steak fish x = steakburger x = fishburger

Тенглашув ўзгаришлари анология ҳодисасидан фарқ қилиб, у икки таянч шакл ва уларнинг ясамалари ўртасидаги муносабат билан боғлиқ ҳолда юзага келиши шарт эмас. Бу жараён сўзларнинг грамматик шаклларининг аниқ парадигмаси қаторида кечади ҳамда табиатан семантик – синтактик ва морфологик ўхшашликлар билан боғлиқ. Тенглашув жараёни сўз парадигмаси доирасида кечади ва домино ўйинидагидек шакллар кетма-кетлиги кўринишини олади. У сўз таркибида мавжуд бўлган морфонологик ўзгаришларнинг тамоман йўқолишига олиб келиши мумкин ҳамда унинг асосий натижаси парадигмалар симметрияси ва шакллар бир хиллигини ҳосил қилишдадир. Фонологик жараёнлар тенглашув билан боғлиқ кечади. Тил тараққиёти жараёнида юзага келадиган шаклий ўзгаришларнинг яна бир тури «қориштириш» (blending) ҳодисаси деб ном олган. Бу бир хил ёки яқин маънога эга бўлган шаклларнинг ўзаро «беллашуви»нинг «битимли» натижа билан тугашидир. Масалан, инглиз тилининг айрим вариантларида foots «оёқлар» шакли меъёрга мос келадиган ўзакдаги унлини ўзгартириш йўли билан ясаладиган feet кўплик формаси билан қоришади. Оқибатда, feets кўплик шакли туғилади (худди шу аснода болалар нутқида afraid «қўрқиш» ва scared «қўрққан» қоришиб, ascared ясамаси ҳосил бўлади). Синхрон-диахрон методи славян тилшунослигида ҳам кенг миқёсда қўлланиб келинмоқда. Бу борада энг кўп мунозарага сабаб бўлаётган ҳодиса - товуш алмашиниш ҳодисасидир. Рус тилида товуш алмашинуви (сўз шакли таркибида) тарихий (яъни маълум даврда пайдо бўлиб кейинчалик турғунлашган ҳолда сақланган) ҳамда ҳозирги замон тил тизимига оид «тириклик хусусиятларига эга бўлиши билан» фарқланади. Москва фонология мактаби вакиллари ушбу ҳодисани фонетик ва нофонетик гуруҳларга ажратадилар. Биринчи гуруҳдаги алмашинув жараёнида морфема таркибидаги фонемалар сони ўзгармайди, ўзгариш фақатгина бир фонема вариантининг бошқаси билан алмаштири лиши билан тугайди. Иккинчисида эса, алмашинув нофонетик мазмунда бўлиб, бир

фонеманинг бошқаси билан алмашинувини ҳамда морфема таркибининг ўзгаришини тақозо этади. М.Б.Попова (1998:15-16) товушларнинг нофонетик кўчишини тарихий ёки морфологик алмашинув сифатида талқин қилади. Аслида, айтилган икки турдаги алмашинув ўртасида катта фарқ йўқ. Фақатгина улар бирор бир тил товушлар тизими ёритилишида ягона бир ҳодисани (товушлар алмашинувини) икки хилда тавсиф қилади. Худди шу ҳолатни биз айрим пайтларда «тарихий» ва «тирик» товушлар ўзгариши тизими таснифида ҳам кўрамиз. Масалан, /д/ /д/ алмашинувини олайлик. Феъл ўзагида кечадиган ўзгаришни (иду - идёшь) тарихий алмашинув сифатида танқид қилишса, от ўзагидаги шу турдаги кўчишга эса икки хилда, гоҳ фонетик, гоҳ нофонетик талқин беришади. Бизнингча, охир кўринишдаги ўзгаришга фонетик тус бериш унчалик маъқул эмас, зеро бундай талқин сўз охиридаги е товушидан олдин қаттиқ ундош туриши ҳақидаги қоидага зиддир (қиёсланг: пере /д/ этим, бе /з/ этого, во /т/ этот) ва ҳоказо. Келтирилган мисолларда турли сўзлар бирикишидан юзага келадиган товуш ўзгаришларини фонетик моҳиятдаги ҳодисалар қаторига киритиб бўлмайди. Одатда, рус адабий тили тизимига хос бўлган фонемалар алмашинувига фаол фонетик жараён сифатида қарайдилар (масалан, урғули /о/ нинг урғусиз /а/ га ўтиши ҳамда жарангли ва жарангсиз ундошларнинг ўзаро ўрин алмашиши кабилар). Аммо ушбу ҳодисанинг ўзгача талқини ҳам мавжуд. Масалан, М.Б.Попова (1998) /о/ ва /а/ товушларининг ўрин алмашинувини анъанага биноан фаол фонетик ҳодисалар қаторига қўшишни нотўғри деб ҳисоблайди. Синхрон ёндашув жиҳатидан бу алмашинув ушбу хусусиятга эга, чунки унинг юзага келиши фонетик қуршов билан боғлиқ эмас. Бу ҳодисанинг фаоллигини унинг рус тили морфологик тизимида марказий ўринлардан бирини эгаллаши ҳамда маҳсулдор қўлланишда эканлигида кўриш мумкин. Диахрония нуқтаи назаридан қараганимизда, ушбу турдаги алмашинув тарихий хусусиятни олади, зеро ушбу ҳодиса фонетик жараён сифатида

аллақачон тугаган, якун топган (рус тилида «аканя» деб ном олган ҳодиса тўғрисида гап кетмоқда). Рус тили тизимида яна бир турдаги товушлар алмашинуви мавжуд бўлиб, бу алмашинув «иканье» («и» лашув, яъни маълум гуруҳдаги ўринларнинг «и» товушига кўчиши) номини олган. Юмшоқ ундошлардан кейинги ўриндаги унлиларнинг /е/ /и/ беды – беда), /а/ /и/ (пять - пяти), /о/ /и/ (вёл - вела) урғунинг тушишига нисбатан ўзгаришлари доимо фаол фонетик жараён сифатида талқин қилиниб келинмоқда, ҳолбуки, /а/ /и/, /о/ /и/ алмашинуви тарихий хусусиятга эга. Айни пайтда, /е/ /и/ алмашинуви фаол фонетик ўзгаришни эслатади. Худди шунингдек, шовқинли жарангга эга бўлган ундошларнинг сўз охирида жарангсизлашиши тарихий хусусиятга эга, аммо улар ҳозирги замон тилида фаол бўлганликлари учун ҳам баъзан «тирик», «ҳаракатдаги» жараён сифатида эътироф этилади. Шундай қилиб, фаоллик хусусиятлари билан фарқланаётган товуш алмашинувининг келтирилган лингвистик таҳлили бизни барча турдаги товуш ўзгариши қаторларини тарихийлик нуқтаи назардан ўрганиш лозим деган ғоянинг тўғри эканлигига ишонтиради. Фонемалар алмашинувини тадқиқ қилишда кўпроқ ушбу ҳодисанинг морфонологик жиҳатларига эътибор қаратиш маъқулроқ. Ушбу ҳодисанинг «тарихийлик» ёки «нотарихийлик», «тирик ҳолатда» бўлишига нисбатан фарқлаш эса унчалик маъқул эмас, чунки бу хусусиятлар тилнинг товушлар тизими бирликлари табиатини билиш учун катта аҳамиятга молик эмас. Ҳарқалай тил тизими нинг энг муҳим ва марказий қисми синтаксисдир. Синтаксис мулоқот жараёни учун бевосита «қурилиш материали» тайёрлайди. Синтактик қолипларни «тўлдириш йўли» билан шаклланган бирликлар мулоқот бирлигига айланадилар. Шу сабабли ҳар қандай турдаги методнинг тадбиқ қилиниши ҳақида гап кетганда, унинг гап қурилиши, синтактик тузилмалар тадқиқида қўлланиши масаласига тўхталмасликнинг иложи йўқ.

Маълумки, рус тили синтаксиси соҳасида бажарилаётган тадқиқотларнинг қарийб барчасида акад. В.В.Виноградовнинг синтактик таҳлил борасида илгари сурган ғоялари қайд этилади. В.В.Виноградов таълимотида икки муҳим йўналиш ажралиб туради: 1) тил бирликлари бажараётган вазифа (функция)ларга алоҳида эътибор қаратиш; 2) синтаксис бирликлари тавсифига категориал ёндашув. Олим сўзларнинг ўзаро бирикиши фақатгина уларнинг луғавий маъноси билан боғлиқ бўлиб қолмасдан, балки бу ерда морфологик маъно ҳам муҳим ўрин тутганини қайд этган. Бу билан В.В.Виноградов синтагматика ва синтаксисни фарқлаш лозимлигини асослади ва ХХ асрнинг охирги чорагида рус тилшунослигида ушбу фикр тўлиғича ўрин эгаллади. В.В.Виноградов таълимотининг яна бир муҳим ғояси модаллик категориясини гап мазмунида бир томондан коммуникатив ва конструктив (гап қурилиши тизими) маънолар, иккинчи томондан, тил ва нутқ муносабати доирасида юзага келадиган ҳусусиятлар умумлашмасида шаклланишини асослаш билан боғлиқдир (қаранг: Лавров 1999). Тарихий синтаксиснинг алоҳида миллий соҳа сифатида шаклланиши рус тилшунослигининг ХХ асрда эришган энг катта ютуқларидан бири эканлиги эътироф этилган. Маълумки, Ф.И. Буслаевнинг синтаксисга оид ғоялари мантиқий-грамматик асосга эга бўлиб, тил тизимининг синхрон ҳолатига оид ҳодисалар таҳлилига йўналтирилган эди. Машҳур украин тилшуноси А.А. Потебняни шарқий славян тиллари тарихий синтаксиси илмий тадқиқига асос солганлар қаторига киритиш қийинроқ. Аммо унинг тил тараққиёти тафаккур ривожи билан боғлиқ эканлигини ва бу боғлиқлик нутқ тафаккурининг асосий ҳосиласи гап тузилишида намоён бўлиши ҳақидаги фикри тарихий синтаксиснинг ҳозирга даври учун ҳам муҳимдир. Умуман, ХХ асрнинг биринчи ярмида Россияда синтаксисга эътибор кучайди. Бу борада, айниқса, А.А.Шахматовнинг синтаксис қурилишини

мустақил тадқиқот предмети ҳамда тарихий тилшуносликнинг алоҳида соҳаси сифатида ўрганиш лозимлиги ҳақидаги фикри муҳим роль ўйнади. Тарихий синтаксис фанининг ривожига катта ҳисса қўшганлардан бири В.И. Борковский бўлиб, унинг томонидан тарихий таҳлилга статистик методнинг тадбиқ қилиниши илмий янгиликдир. Худди шунингдек, Б.Н.Головин ва унинг издошлари тилнинг синтаксис қурилишини тарихий тараққиёт жиҳатидан тадқиқ қилишда эҳтимолли статистика методини кенг жорий қилишди. С.А.Рыловнинг фикрича, рус тарихий синтаксисида ҳал қилинмаган бир неча муаммолар мавжуд. Булардан бири қадимги рус тили даври синтаксис тизимини қайта тиклаш муаммоси ҳануз ўз ечимини кутмоқда. Тарихий синтаксиснинг яна бир долзарб муаммоси содда гап грамматик қурилиши тараққиёти масаласи билан боғлиқ. Гап грамматик структураси тараққиётини нутқий фаоллашув нуқтаи назар и дан ўрганиш ҳам муҳим масаладир. Олимлар рус тили м ор фология тизимининг ўрганилишини тўрт босқич га бўлишади (Березин 199: 29-34). Биринчи босқичда А.А.Потебня асос солган функционал ёндашув ҳамда И.А.Бодуэн де Куртенэ (1845 - 1929) таклиф қилган типологик тадқиқ ҳукмронлик қилади. Иккинчи босқичда Ф.Ф.Фортунатов (1848 - 1914) яратган формал-грамматик таҳлил услуби кенг тарқалди. Олим тамал тошини қўйган формал грамматика ғоясини унинг шогирдларидан бири А.А.Шахматов (1964-1920) кенг ёйишга ҳаракат қилди. Грамматика тизими «оғир»лигини синтаксис «елкаси»га миндирган А.А.Шахматов морфологияни синтаксис учун хизмат қилувчи соҳага айлантирди, асосий эътиборни грамматик шаклларнинг синтактик муносабатлар ҳосил қилишдаги ўрнига қаратди. Академик Л.В.Щербанинг (1880-1944) «О частях речи в русском языке» (1928) мақоласи эълон қилиниши билан морфологик тадқиқотлар тараққиёт жараёнининг учинчи босқичи бошланди. Ўтган асрнинг 50-йилларигача давом этган бу даврда асосий эътибор морфологиянинг сўз ясаш тизимига оид томонларига қаратилди. Сўз ясаш морфологияси Г.О.Винокур,

В.В.Виноградов ва уларнинг издошларининг илмий ишларида батафсил ёритиб берилди. Миллий тилшунослик мактабларида қўлланилаётган методлар (Америка тилшунослик мактаби мисолида) Америка тилшунослигининг таянч пойдевори Америка тилшунослари назарий ғояларининг шаклланишида ушбу қитъада яшовчи туб элатларнинг тилларини ўрганиш борасида олиб борилган тадқиқотлар натижалари муҳим роль ўйнади ( Boas 1911). Америка қитъасида яшовчи аборигенлар тилларини тадқиқ қилиш ҳаракатлари ҳали қитъанинг Европаликлар томонидан забт этилишининг илк даврларидаёқ ( XVI – XVII асрлар) бошланган эди. Бу даврда маҳаллий тиллар тизимига оид кўплаб этнолингвистик материал тўпланди ҳамда дастлабки луғатлар, матн грамматикасига асосланган амалий грамматика қўлланмалари тузилди. Ушбу нашрларнинг назарий ва амалий аҳамияти катта, зеро, уларда тез орада бутунлай йўқолиб кетган тиллар ҳақидаги маълумотлар тўпланган. Кейинги даврларга келиб, ҳиндулар тиллари тузилиши ҳақидаги назарий фикрлар умумлаштира борилди. Бинобарин, XVIII асрда тадқиқотчилар айрим тиллар луғавий-грамматик тизимларида ўхшашликлар мавжудлигини аниқладилар ва уларнинг «генетик қариндошлиги» ҳақида фикрлар юритила бошланди. Америка тилшунослигида шу даврда эришилган асосий натижалар қуйидагилардан иборат: - Т.Пикеринг томонидан ёзувсиз тилларнинг талаффузи ва эшитилишига кўра фонетик алфавитининг яратилиши;

- А. Галлатин томонидан 1836 йилда Шимолий Американинг шарқида яшовчи ҳиндулар тиллари таснифининг нашр қилиниши. Кейинчалик (1848 йилда), олим ушбу таснифга Калифорния ҳудудидаги элатлар тилларига оид материални ҳам киритди; - Д.У.Пауэл томонидан ҳинду тиллари таснифининг янги тури (тилларнинг яқинлик даражасини инобатга олган ҳолда) яратилиши; - Қизил танли элатлар оғзаки ижодиётига оид материалнинг тўпланиши ( Haas 1978: 120-121). Ҳинду тиллари тадқиқининг янги босқичга кўтарилиши машҳур этнолингвист Ф.Боаснинг фаолияти билан боғлиқ. У биринчилардан бўлиб, ҳинду тилларининг ички шаклий тизимига эътиборни қаратди ва ушбу тиллар тузилишига нисбатан Ғарбий Европа тиллари грамматик категориялари нуқтаи назаридан ёндашув нотўғри эканлигини исботлашга ҳаракат қилди. Ҳинду тиллари тизимини батафсил ёритишга интилган Ф.Боас аслида структур таҳлил услубининг ( structural school ) асосчиларидан биридир. У яратган услуб кейинчалик бошқа ёзувсиз тиллар тадқиқига тадбиқ этилди. Ф.Боас фаолиятига хос бўлган ва кейинчалик бошқа тилшуносларнинг ишларида ўз аксини топган яна бир нарсага эътибор қаратиш лозим бўлади: айрим тиллар тизимида ўзига хос ареал ҳодисалар борки, уларнинг мавжудлиги тилларнинг генетик (қариндошлик) жиҳатидан узоқ ёки яқин бўлиши билан боғлиқ эмас. Ҳинду тиллари тадқиқига катта ҳисса қўшган олимлардан яна бири Э. Сепир бўлиб, у грамматик қўлланмалар тузиш ишини давом эттирди ва Калифорния, Аризона ҳудудлари тилларига оид материал тўплаб, уларнинг грамматикасини яратди. 1920-30 йилларга келиб, Пауэл таклиф қилган тиллар генетик таснифи қайта кўрилиб чиқилди. Чунки тўпланган фактлар Пауэл қариндошлигини инкор қилган кўпгина тиллар тизимининг ўзаро яқинлигини тасдиқлаш

имконини берди. Масалан, Шимолий Америка ҳинду тилларини Э. Сепир олти катта гуруҳга ажратди. Шунингдек, Сепир (1993) ҳудудий жиҳатдан бир-биридан узоқда жойлашган ҳиндулар тилларини ҳам қиёсий ўрганиш муаммоси билан шуғулланди. Натижада, олим Осиёдаги сино-тибет (Тибет-хитой) тилларининг ҳинду тиллари- хайда, тлингит ва атапаска тиллари гуруҳи билан умумийлиги (қариндош) ҳақидаги фаразни таклиф қилди. Л.Блумфильд алгонкин гуруҳидаги тилларни қиёсий тадқиқ қилиш ва протоморфемаларни тиклаш билан машғул бўлди. Н.Хомский асос солган генератив тилшунослик таълимоти ( Chomsky 1993) ҳам ҳинду тилларини ўрганишга ўзига хос таъсир кўрсатди. Ушбу таълимот тарғибидаги тилнинг психология, жамият ва маданиятга алоқадорлиги ҳақидаги ғоялар этнолингвистик тадқиқотлар ривожига яна бир туртки бўлди. Аммо лисоний таҳлил предмети сифатида фақатгина она тили бўлиши кераклиги тўғрисидаги фикрнинг ҳеч қандай асосга эга эмаслиги маълум бўлди. Бу фикр тилшуносларнинг фаолият доирасини чегаралаб қўйиши ва тил универсалияларини аниқлаш муаммоси фаоллашуви натижасида кам ўрганилган тиллар тизимига бўлган қизиқишни кучайтирди. Типологик ёндашувнинг самараси тиллараро умумийлик хусусиятларини излашда намоён бўлди. Тиллар қиёсланганда, алоҳида бир элементлар (масалан, ёрдамчи феъл, флексия ва ҳоказо) қиёси билан чегараланиш хавфлидир. Ҳақиқий типология тилларни яхлит бир бутунлик, тўлиқ тизим сифатида қиёслашни тақозо этади. Худди шундай ёндашувнинг самарали жиҳатларини асослаганлардан бири Ф.Боасдир. У тилларни қиёслашда уларнинг тизимий хусусиятларига таяниш лозимлигини уқтириб ўтади ва шу тамойил асосида қатор ҳинду элатлари тилларини қиёслаб ўрганади. Америка тилшунослигининг ҳинду тилларининг фонетик, грамматик, луғавий хусусиятларини ўрганиш борасидаги хизматларини алоҳида таъкидлаш билан бир қаторда, бу соҳада ҳануз ўз муҳокамасини кутаётган

муаммолар, тадқиқ этилмаган ҳодисалар мавжуд эканлигини ҳам унутмаслик лозим. XIX аср охири Америка тилшунослиги учун янги ғоялар, йўналишларнинг шаклланиш даври бўлди ( Haas 1978 а: 207-219). Шу давр тилшунослиги тараққиётига Ч.Дарвиннинг эволюцион тараққиёт назариясининг таъсири кучлидир. Ч.Дарвин ғояларига кўр-кўрона эргашиш натижасида гуманитар фанлар вакиллари ҳам батамом нотўғри, нореал хулосаларга кела бошладилар. Бунинг мисоли тариқасида биз юқорида эслатган Америка тилшуноси Д.Х.Пауэл назариясини келтириш мумкин. Пауэл жамиятнинг уч босқичли тараққиёти ҳақидаги дарвинча таълимотга таянган ҳолда, тилларнинг типологик таснифини тўғридан тўғри жамиятнинг ёввойилик, варварлик ва цивилизация даврлари билан боғлашга ҳаракат қилади. Унингча, флектив тиллар тузилишга эга бўлиб, жамиятнинг варварлик босқичига мос келар эмиш. Аналитизм ривожланган тиллар соҳиблари эса (масалан, инглиз тили) мантиқан фикрлаш қобилиятига эга ва ушбу тилларда жамият ўз тараққиётининг юқори поғонасида эканлиги ўз аксини топар эмиш. Пауэлнинг фикрича, тил тизимининг юқори босқичдаги ривожи ўз аксини «тежамкорлик тамойилида» топади, яъни аналитик тиллар маъно ва грамматик муносабатларни ифодалашда кичик миқдордаги шаклий воситаларга мурожаат қиладилар. Олим айнан шу жиҳатдан инглиз тилини ҳинду тилларига қарши қўяди. Ф.Боас 1911 йилда эълон қилган «Америка ҳиндулари тилларини ўрганишга кириш» китобида тиллар таснифига ва уларни қиёслаб ўрганишга нисбатан бундай ёндашувнинг нотўғри эканлигини алоҳида таъкидлаган ( Boas 1911). Қиёсий-тарихий методнинг тараққий этиши ва ундан ҳинду тиллари қиёсий тадқиқида фойдаланиш имкониятининг туғилиши натижасида тил тизимини синхрон кўринишда ўрганиш ва тасвирлашнинг қанчалик муҳим эканлиги яна бир карра исботланди. Л. Блумфильднинг таъбирича, фақатгина тил тизимининг синхрон тавсифи қиёсий тилшунослик учун ишончли асос бўлиши мумкин. Олим

« Language » («Тил») номли рисоласида ( Bloomfield 1968) тил тизимининг синхрон-қиёсий таҳлил методи тамойилларини батафсил ёритиб беришга ҳаракат қилди. Э. Сепир аксинча, тил тизимининг тарихий тараққиётини ўрганиш тарафдори. Бу фикрга биз ҳам қўшиламиз. Зеро, фақатгина синхрон таҳлил билан чегараланиб қолиш тилнинг ижтимоий ҳодиса сифатидаги моҳиятини тўлиқ намоён этиш имконини бермайди. М. Ҳааз ҳам ушбу фикрни қўллайди ва бу мақсадда «социолект» тушунчасидан фойдаланишни тавсия қилади. Социолект – «маълум бир ижтимоий муҳитда кечадиган мулоқот жараёнида қўлланиладиган тилдир» ( Haas 1978а: 216). Бир ижтимоий гуруҳдан иккинчисига кўчиш янги «социолект»ни билиш билан боғлиқдир. Социолектлар ўзаро муносабатда бўладилар ва маълум давр оралиғида ўзгариб турадилар.

O'xshashlar

Лингвистик типология

Асосий лингвистик концепцияларнинг шаклланиши

Соссюр лингвистик таълимоти ва унинг замонавий тилшунослик тараккиётидаги урни

Тилшунослик фани тараккиёти тарихидан киска маълумотлар

Математик тилшунослик