Математик тилшунослик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

654 KB

Ko'chirib olish

Математик тилшунослик Режа: 1. Математик тилшунослик 2. Гап тузилиши формуласи 3. Гапларнинг нормативлик ёки псевдонормативлик жиҳатидан таҳлили 4. Гап синтагматикасининг таҳлили 5. Тўплам назариясининг лисоний ҳодисалар таҳлилига тадбиқ этилиши 6. Матн яратилиш жараёни модели

Математик тилшунослик «Математик тилшунослик» - тил ҳақидаги фаннинг тўла ҳуқуқли соҳасидир, бу тушунча эндиликда барчага таниш ва унинг қўлланиш доираси «қиёсий тилшунослик» тушунчасидан кам эмас. Бунинг исботини биз математик тилшуносликнинг олий ўқув юртлари учун тасдиқланган намунавий ўқув режаларига мажбурий фан сифатида киритилишида ҳам кўришимиз мумкин. Техника ва ахборот технологиясининг ҳозирги ривожланиш даврида фан тараққиёти учун математиканинг аҳамияти чексиздир. Шу сабабли барча фанларнинг ривожини математика ривожи билан боғлашмоқда ва математик асосга эга бўлмаган тадқиқотлар хулосаларининг гумонли эканлиги қайд қилинмоқда. Айримлар математикани «фанларнинг қироличаси» сифатида таърифлашади. Ҳақиқатда эса «фанлар қироличаси» фалсафадир, математика унга тобе, зеро, математик назариялар фалсафадан (аниқроғи – мантиқдан) ўзлаштирилган. Тилшуносликка математик таҳлил усулларини тадбиқ қилишнинг ашаддий тарафдорлари структуралистлардир. Ҳатто уларнинг фикрича, структурализмнинг “туғилиши” сабабчиси ҳам математикадир. Буни биз структур тилшунослик ҳақидаги қўлланма муаллифи Ю.Д. Апресяннинг қуйидаги қайдида аниқ кўришимиз мумкин: “… ҳар бир эмпирик фаннинг асосий вазифаларидан бири қўлланишдаги тушунчаларни ўз ўтмишидаги бўлган фанга оид тушунчаларга мослаштиришдир… структур тилшуносликнинг ўтмишидаги фан – математика” (Апресян 1966:38). Математик тушунча ва амаллар тилшуносликка оид тадқиқотларда Х I Х аср ўрталариданоқ, яъни структурализм пайдо бўлишидан бирмунча олдин тадбиқ қилина бошланган. Математиканинг бошқа фан соҳаларига тадбиқи кутилган самара бериши айнан ўша пайтларда ўз исботини топган.

Статистик усулнинг лингвистик тадқиқотлардаги аҳамияти барчага маълум. Унинг ёрдамида лисоний бирликларнинг қўлланиш коэффициенти, яъни нутқий (ёзма ва оғзаки) фаоллик даражаси аниқланади. Статистик таҳлил натижаларидан амалий мақсадларда, масалан, ёзма ёдгорликлар сирларини очишда, криминалистикада (номаълум муаллифни аниқлашда), луғатлар тузишда, стилистик таҳлилда ва бошқа соҳаларда фойдаланилади. Статистик таҳлил, сўз шакллари ва гаплар қурилишининг аналитик қолипларини тузиш бир тилдан иккинчи тилга машина (автоматли) таржиманинг математик асосини яратиш имконини беради. Ҳозирги кунда турли хил таржима автоматлари пайдо бўлган ва ҳар бир шахс улардан фойдаланиш имконига эга. Аммо бу турдаги машиналарнинг қобилияти анчагина чекланганлигини ҳам унутмаслик лозим, уларнинг “тиши” фақатгина содда, унчалик мураккаб бўлмаган матнларга “ўтади”. Фақатгина автоматик луғатларнинг (масалан Японияда кенг кўламдаги қўлланишда бўлган иероглифлар луғати) имкон даражаси анчагина кенг. Математик методларни (баъзан уларни “аниқ” ёки “жиддий” методлар деб ҳам аташади) тилшуносликка тадбиқ этиш тарафдорлари тил тизимида товуш, сўз, морфема каби қийматлар (катталиклар) мавжуд ва уларни миқдоран таҳлил қилиш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Бироқ ушбу қийматларнинг ўзаро нисбати математик хусусиятга эга бўлмаса керак ва шу сабабли бу нисбатни математик ишоралар воситасида ифодалаш қийин масала. Масалан, “нотинчликда” сўз формасини морфемалар йиғиндисидан (но+тин+ч+лик+да=нотинчликда) иборат деб ҳисобласак, морфемаларни рамзий белгилар билан алмаштириш мумкин: но-(префикс) – п; тин – (ўзак) – ў; -ч -(суффикс) – с; лик – (суффикс) – с; -да – (флектив қўшимча) – ф; унда қуйидаги тенглама ҳосил бўлади: п+ў+с+с+ф. Лекин бундай тузилмани математик формула сифатида талқин қилиш мушкул, чунки бу ерда математик ўзгариш амалларини (қўшилаётганлар ўрнини алмаштириш, бир қиймат ўрнига иккинчисини қўйиш, қавсдан чиқариш кабилар) бажариб бўлмайди. Демак морфемаларнинг ўзаро муносабати бутунлай бошқачадир.

Математика, биология, физика каби аниқ фанларга хос метод ва усулларни тўғридан-тўғри лисоний таҳлил доирасига кўчириш методологик жиҳатдан нотўғридир. Бу йўсиндаги уринишни, масалан, математик глоттохронология методи қўлланишида кўришимиз мумкин. Ушбу метод тарафдорларининг фикрича, тил луғат бойлигининг янгиланиши маълум вақт даврийлигида маълум фоизда юзага келади. Шунга биноан икки қариндош тилнинг бир-биридан ажралиш даврини ёки умуман тилнинг бир тараққиёт ҳолатининг иккинчисига ўтиш вақтини аниқлаш мумкин эмиш. Биринчисида қуйидаги формула таклиф қилинади: d = log c 2 log r (ажралиш пайти сақланган луғавий бирликлар фоизи логарифмини сақланиш коэффициенти логарифмига икки ҳисса кўпайтиришига тенг). Иккинчи формула: log r = log t + (1000 йил давомида сақланиш коэффициенти логарифми луғатлар ўртасида мослик фоизининг логарифмига тенг. Бунда луғатлар мослиги фоизи элемент ҳосил бўлгандан буён ўтган давр миқдорига тақсимланади). Масалан, археологик қазишлар жараёнида топилган кўмир таркибига асосланиб, ёнғин бўлиб ўтган вақтни аниқлашади. Лекин, лисон – ижтимоий ҳодиса, унинг тараққиёти «ўлик» дунё мавжудотларидан тубдан фарқ қилади. Тил луғат таркиби қисқа муддатда катта ўзгаришларни бошдан кечириб, кескин янгиланиши ҳеч гап эмас. (масалан, XI асрда норманлар истилоси натижасида инглиз тили луғат таркибининг қарийб ярмини роман ўзагидаги сўзлар ташкил қила бошлади. Ҳудди шунингдек, мустақиллик даврида ўзбек тили луғати янги атамалар ҳисобидан кескин бойиб бормоқда). Шунинг билан биргаликда, айрим тиллар луғат бойлиги асрлар давомида сезиларли даражада ўзгармасдан қолиши мумкин (масалан, литва тилида бу ҳодиса кузатилган). Бундан ташқари, тилларнинг ажралиш даврига оид ёзма ёдгорликлар бўлмаса (ёки улар кам миқдорда сақланган бўлса), ушбу тиллар луғат таркибини тўлиғича аниқлашнинг имкони йўқ. Демак, математик глоттохронология методининг қўлланиши ҳар доим ҳам ижобий натижа беравермайди.

Аммо глоттохронология методининг камчиликларини кўриб, уни бутунлай унутиш лозим деган хулоса пайдо булиши асло мумкин эмас. Лисоний таҳлилда математик амаллардан фойдаланиш имкониятлари кўп ва тилшуносликнинг «аниқ» фанлар билан бирга ривожланиши, ўз муаммолари ечимини топишда аниқ фанларга хос методлардан самарали фойдаланиш имконига эга эканлигининг аллақачон гувоҳи бўлганмиз. Қуйида айрим лисоний ҳодисалар таҳлилида математик усуллардан фойдаланиш имкониятларини батафсилроқ ёритишга ҳаракат қиламиз. Гап тузилиши формуласи Анъанавий грамматикада гап тузилишининг асоси эга–кесим бирикувчи сифатида талқин қилинади. «Х ухлаяпти» туридаги гапларда Х – эга, «ухлаяпти» - кесим ҳисобланса, «Х Y ни кураяпти» туридаги гапларда эса Х – эга, Y – кесимнинг кенгайиши. Бундай талқинда келтирилган гап формулалари бир ўринли ёки бир аргументли вазифага эга. Мантиқий таҳлилда «эга-кесим» ёки бир ўринли структурага эга бўлган гаплар («Аҳмад ухлаяпти») f ( x ) формуласида ифодаланади, яъни f – «ухлаяпти» мазмунини ифодаласа, Х нинг мазмуни «Аҳмад» аргументидир. Худди шундай формула «Аҳмад Тошматни кўраяпти» гапига ҳам мос келади: f нинг мазмуни кенгайтирилган кесим «Тошматни кўраяпти», ўзгарувчан қиймат Х эса «Аҳмад» аргументини ифодалайди. Бундай талқинда тушум келишиги шакли «Тошматни» «кўраяпти» кесимининг кенгайиши натижасидир ва «Тошматни кўраяпти» тузилмаси «Аҳмад» аргументининг мураккаблашган вазифасидир. Баён қилаётган таҳлил услуби генератив грамматика йўналишидаги тадқиқотларда қўлланиладиган усулларга мос келади. Н. Хомский (1973) таклиф қилган гап тузулишининг генератив шакли ҳам «эга-кесим» схемасига мосдир. Н.Хомскийнинг фикрича, ҳар қандай гап тузилиши

негизида S = ( V , D ) схемаси ётади: S ( sentence ) – таянч рамз; V – терминал бўлаклар рамзи; D – ҳосил қилиш қоидалари. Н. Хомский (1962 : 430 – 331) «Одам тўпни тепди» туридаги гапларнинг беш таянч рамздан ҳосил бўлишини қуйидаги формула мисолида изоҳлайди: 1. S → NP + VP ( NP – эга гуруҳи, VP – кесим гуруҳи). 2. NP → N (от). 3. N → одам. 4. NP → феъл + N . 5. Феъл – «тепди». 6. N –тўп(ни). Ушбу гапнинг ҳосил бўлиш жараёни келтирилган қоидаларнинг кетма- кет намоён бўлиши билан боғлиқ: 1. S → NP+VP 2. N + VP. 3. Одам + VP. 4. Одам + феъл. 5. Одам + N + тепди. 6. Одам + тўп + тепди, яъни «Одам тўпни тепди». Бу кўринишдаги тавсифда гап структурасининг барча бўлаклари эга гуруҳининг ёки кесим гуруҳининг таркибига кирадилар. Генератив грамматикада ҳам (анъанавий грамматикада бўлганидек) гап бир аргументли функция сифатида талқин қилинади: эга гуруҳи аргумент, кесим гуруҳи эса бу аргументдан юзага келадиган вазифадир. Айтиш жоизки, замонавий мантиқда кўп аргументли функциялар ҳам мавжудлиги эътироф этилади. «Аҳмад ухлаяпти» гапи f ( x ) икки аргументли тузилмадир ва бу ерда f функциясининг мазмунида ҳолат ( state ) ишораси бор. Ўзгарувчан қийматли f нинг вазифаси Х «Аҳмад» аргументи мазмунини ҳам қамраб олади. Шунингдек, «Аҳмад Тошматни кўраяпти» гапи ҳам икки аргументли f ( x , y ) вазифани ифодалайди. Бу ерда f функциясининг мазмуни «кўраяпти» ҳамда

ўзгарувчан қийматлар x ва y ларнинг аргументлари – «Аҳмад» ва «Тошматни» ягона қолипни ташкил қилишади. Кўп аргументли функцияни ифодаловчи гаплар ( n >1) муносабатлар тизими сифатида қаралади. «Муносабатлар тизими» тушунчасини қўллашни А. Тарски (1951: 548-588) таклиф қилган. Ушбу тизим S =( A , P ) кўринишдаги чекли кетма-кетлик (давомийликдир) ва бу ерда А – тизими Р – тизимдаги элементларнинг у ёки бу муносабатларининг ифодасидир. Муносабатлар тизимига эга бўлган ҳар қандай гапнинг умумий формуласи S =( A , P , n , V ,ф, D ): S – гап, А – алоҳида муносабатлар асосида боғланган предикатлар умумлашмаси ёки алоҳида функциянинг аргументлари тўплами; Р – предметларни боғловчи муносабатлар; n – предикатли предметлар (аргументлар)нинг лисоний ифодаси; ф – предикатли предметларни ёки улар ўртасидаги муносабатларни лисоний ифодалашда фойдаланиладиган грамматик шакллар; D - юқорида айтилган лисоний ифода турларини аниқловчи қоидалар. Икки ўринли муносабатнинг биринчи предметини «референт» деб аташса, иккинчисига эса «релят» атамасини беришади. Г. Райхенбахнинг (1948) фикрича, бир ўринли бўлмаган муносабатни бир аргументли функция шаклида тасаввур қилиш кейинги предметнинг мураккаб функцияга сингдирилиши натижасидир. Бу ҳолда иккинчи аргумент яширин ифодага эга. Олим айтилган бир ўринли функция ифодасини қуйидаги формулада кўрсатади: q ( x ) = f ( x , y 1 ) Бу ерда y 1 - q ( x ) функциясининг яширин аргументидир. Лекин Г.Райхенбах томонидан келтирилган гапни («Х Вильямнинг ўғли») икки ўринли функциянинг ифодаси сифатида талқин қилган маъқулроқ. Биринчидан, гап структурасининг бу йўсиндаги талқини икки аргумент ўртасидаги муносабатни конверсив (тескари, биридан бирига кўчувчи)

муносабат деб ҳисоблаш имконини беради. Конверсив муносабатлар саноқ бошига эга бўлганда юзага келади. Масалан, х ва у ўртасидаги муносабат «х у дан баланд» ёки «х у нинг ўғли» ифодаларида тўғри, деб ҳисобланса, «у х дан паст» ёки «у х нинг отаси» ифодаларида тескари, конверсивдир. Муносабатларнинг конверсивлиги тушунчаси «катта-кичик» ифодасини бир бутунликка боғлаш имконини беради: «х у дан катта» ва «у х дан кичик». Худди шунингдек «ақллироқ – ахмоқроқ»: «х у дан ақллироқ» ва «у х дан ахмоқроқ»; «яхшироқ -ёмон»: «Х у дан яхшироқ» ва «у х дан ёмон». Ҳар қандай гап эга-кесим тузилишидаги структура сифатида талқин қилинишида иккинчи предметни фақатгина кесимнинг кенгайтирилиши кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Лекин бу ҳолда эга ва тўлдирувчини ягона бир муносабатдаги бўлаклар сифатида қараб бўлмайди. Иккинчидан, гап структурасини муносабатлар тизими сифатида талқин қилиш икки предмет (аргумент) ўртасидаги муносабатнинг симметрик ва носимметрик турларини фарқлаш имконини беради. Агарда икки аргумент ўртасидаги муносабат симметрик бўлса, унда икки ўринли функциянинг ифодаси тўғри ва тескари йўналишда ўзгармасдан қолади. Масалан, «х у нинг акаси» ва « у х нинг акаси» тузилмаларида х, у эркак жинсидаги шахслар маъносини олади. Икки аргумент ўртасидаги муносабат носимметрик бўлган тақдирда тўғри муносабатнинг ифода усули ўзгаради. Масалан, «х у нинг ўғли» тузилмасида х нинг y га муносабати лисоний ифодаси «ўғли (дир)». Бу тузилманинг конверсияси «у х нинг отаси» гапи билан ифодаланади ва бу ҳолда у нинг х га муносабати «отаси(дир)» шаклида ифода топади. Уч ўринли муносабатни ифодаловчи гаплар b хилдаги тузилишга эга бўлишлари мумкин. Масалан гап a , b , c предметлари ўртасидаги муносабатни ифодалайди десак, унда биргина R ( a , b , c ) уч ўринли муносабат доирасида 3 бинар (жуфтлик) фарқлари муносабати юзага келади: a b ( r ) – b c ( r ). Бу уч жуфтлик муносабатлари биргина уч ўринли муносабат R ( a , b , c ) нинг олтита вариантини тузиш имконини беради.

Учала предикатли предметнинг ҳар бири ҳам таянч бўлиши мумкин; бу эса биргина муносабатнинг уч вариантдаги тузилишини яратади. Ҳар бир бинар гуруҳ муносабатлар конверсияси имкониятига эга. Бу эса яна уч вариантни ҳосил қилади. Қуйидаги муносабатлар эса муҳокама қилинаётган ҳодисанинг амалда тўрт вариантли бўлиши мумкинлигидан далолат беради: 1.1. ab – ac – ac . Автомат чойни қадоқларга жойлайди . 1.2. ba – bc – ac . Чойни автомат қадоқлайди . 2.1. ac – ab – cb . Автомат чойни қадоқлайди . 2.2. ca – cb – ab . Чой автомат (томонидан) қадоқланади . Ушбу тузилмаларга уч ўринли муносабатларни ифодаловчи гап турлари мос келади. Гапларнинг нормативлик ёки псевдонормативлик жиҳатидан таҳлили Мантиқий ва лисоний семантика одатда қарама-қарши қўйилса ҳам, уларнинг ўзаро яқинлиги инкор қилинмайди. Лекин ушбу яқинлик икки кўринишда бўлади. Бир томондан, лисоний семантика, худди тилшуносликнинг барча соҳаларидагидек, тадқиқни формаллаштиришга кўпроқ интилади ва шу сабабли замонавий мантиқнинг формал усулларига мурожаат қилади. Бошқа томондан, мантиқшунослар тилни тафаккур фаолиятининг воқеланиши сифатида талқин қилаётиб, дескриптив (тавсифий) гаплар билан чекланиб қолмасдан, бошқа турдаги ҳукмларга ҳам мурожаат қилишмоқда. Албатта, улар асосан табиий тил материалидан фойдаланишмоқда. Лекин бу жараёнда айрим муҳим тўсиқларнинг пайдо бўлиши муқаррар. Сунъий тиллар, ифода усул ва воситаларининг аниқлиги билан ажралиб туради (шу сабабли улардан компьютер дастурларида фойдаланиладилар). Сунъий тилларнинг энг асосий камчилиги улар табиий тил каби бой ифода воситаларга эга эмас ва турли вариантларга мослаша олиш каби хусусиятлар

ҳам уларга хос эмас. Мантиқшунослар бу камчиликларни бартараф этиш мақсадида кўп тармоқли, имкониятлари кенгроқ сунъий тил яратиш умидидадирлар ва бу тилни ҳосил бўладиган нутқий тузилмалар миқдори жиҳатидан имкон борича табиий тилга яқинлаштиришни режалаштирганлар. Қоидаларга келсак, улар нормани жорий қилиш воситасидир ва бу қоидалар ўзига хос «келишув» натижасидир. Булар қаторига, масалан, жиноий кодекс қоидалари ва шахмат ўйини қоидалари ҳам киради. Аммо биринчиси бузилганда, жазо санкцияси қўлланилса, иккинчисида ҳеч қандай жазо назарда тутилмайди. Ўз-ўзини тутиш муомала нормасини олиб кўрайлик. Бу турдаги нормани ифодаловчи гапнинг генератив қолипи қуйидагича: xRa Бу ерда х – норма субъекти, яъни алоҳида шахс, шахслар гуруҳи, ижтимоий гуруҳ кабиларни ифодаловчи от ёки олмош; R – «албатта», «ижозат бераман», «тақиқлайман» каби сўзлар ёки уларнинг синонимлари воситасида ифодаланадиган модель оператор; а – маълум бир ҳаракат, хусусият ва ҳолат. Бу келтирилган формула нормадаги гап учун асосийдир ва у таркибан турли кванторлар, актуализаторлар (фаоллаштирувчилар) ҳисобидан бойиши мумкин. Масалан, бу ўринни норма фаоллашадиган турли вазиятларни тавсифловчи тўлдирувчи эргаш гаплар эгаллайди. « Эртага ёмғир ёғиши керак » ва « У менга пулни қайтариши керак » қабилидаги гаплар қиёсланганда, уларнинг «алдамчи» нормативлик хусусиятларини кўрамиз. Биринчисида норма субъекти, яъни инсонга ишора йўқ, иккинчисида эса – норманинг мазмуни, яъни норма кўрсатмаси бўлган ҳаракат ёки ҳолатга ишорани кўрмаймиз. (Лекин « У менга 10 сўм қайтариши керак » туридаги гаплар норма жиҳатидан тўлиқдир). Деонтик мантиқда бир норматив операторни иккинчиси билан алмаштириш имкониятини берадиган тенг ҳуқуқли бирликлар ажратилади. Уларни O ( obligatory – «мажбурий»), P ( permitted – «ижозат берилган»),

F ( fotbidden – «тақиқланган») ва N ( not – «йўқ») сифатида белгилайдилар. Унда тенг ҳуқуқлиликни қуйидагича ифодалаш мумкин: O p = NPN p , P p = NF p , F p = ON p , F p = NP p , O p = FN p , P p = NON p . Ушбу формулалар деонтик операторларнинг синонимик қатори кўринишини олиши мумкин : « таъқиқланган ..» = « ижозат берилмаган » = « бажарилмаслиги шарт » кабилар . Кўпгина баҳсли ҳолларда нормадаги гапларни аниқлаш мезони бир деонтик операторни маъноси мос келадиган бошқаси билан алмаштириш асосида бажариладиган трансформа ҳаракатларининг маъқул келишидир . Масалан , « Сизда мантиқ дарслиги бўлиши керак » гапини таҳлил қилиб кўрайлик . Ушбу гап қайси матнда ҳосил бўлишига нисбатан нормага мос келиши ёки мос келмаслигини кўрамиз . Қиёсланг : 1) « Сизда мантиқ дарслиги бўлиши керак ( чунки буни ўқитувчи талаб қилади )»; 2) « Сизда мантиқ дарслиги бўлиши керак ( чунки мен бу китобни сизнинг хонангизда кўрдим )». Ушбу гапларнинг норма операторини унга тенг жумлагша алмаштириш йўли билан ўзгартирсак « Сизда мантиқ дарслигининг бўлиши таъқиқланмаган » тузилмаси ҳосил бўлади . Унда биринчи гапнинг мазмуни ўзгармайди ва у нормага мос гап деб ҳисобланади , иккинчиси эса ўз мазмунини йўқотади , чунки у норма талабига мос келмас эди . Бу усул нормадаги гапларни субъектив ишонч мазмунидаги нормадан ташқари гаплардан фарқлаш имконини беради : « Сиз ўша ерда бир соатдан сўнг бўлишингиз керак », яъни : « Сиз ўша ерга бир соатдан сўнг етиб бора оласиз ( етиб борасиз )». Гап синтагматикасининг таҳлили

Синтагматик гуруҳлар нафақат сўз шаклларини , балки синтактик ва вазифавий жиҳатдан бириккан сўз ва моҳиятига эга бўлган бўлакларини ҳам қамраб олади . Масалан , юқори босқичлардаги гуруҳларга оддий гап бўлакларидан ташқари ушбу гап бўлаклари вазифасини ўтовчи синтактик қурилмалар ҳам кирадилар . Булар , масалан , сифатдош ва равишдош бирикмалари , эргаш гаплардир . Юқори босқичдаги синфлардан тузилган моделлар парадигматик синфлар моделларидан оддийроқ , чунки биринчилари фақатгина синтактик тузилишни акс эттирадилар . Агарда , масалан , атрибутив синтагмаларда аниқловчи - ∑ суперсинфига , аниқланмиш эса N суперсинфига кирса , унда ҳар қандай атрибутив тузилма бир структурада ифода топиши мумкин : ∑ N Синтагматик синфларга нафақат оддий гаплар тузилишини тавсифлашда , балки бошқа предикатив хусусиятдаги мураккаб синтактик тузилмаларнинг моделини ажратиш мақсадида ҳам мурожаат қилишга тўғри келади , шу сабабли у ёки бу моделни тўлдирувчи суперсинфлар қатъий табақали даражаларга эга бўладилар . Энг йирик синтактик тузилмалар модели биринчи даражали суперсинфлардан иборат бўлади. Уларнинг таҳлили натижасида биз иккинчи даражали суперсинфларни (яъни мураккаб синтактик тузилмаларни) ажратамиз ва кейинги синфлар таҳлили учинчи даражадагиларини ажратиш имконини беради. Бу йўсиндаги таҳлил фақатгина парадигматик синфлардан иборат бўлган энг кичик тузилмалар ажратилганига қадар давом этаверади. Айтилганларни изоҳловчи мисолни келтирамиз. Қуйидаги матн берилган: Кичкина бола китоб ўқияпти. У ҳузур билан саҳифаларни варақлаяпти. Бу бола тез ўқийди. Боланинг онаси у билан фахрланади .

Синтактик бирликлар тўпламининг 1 – даражадаги суперсинфларда акс этиши келтирилган мисоллар намунаси қуйидаги кўринишни олади: ∑ ∆ Ψ Ө ∆ Ω Ψ Ө ∑ ∆ Ω Ө ∑ ∆ Ω Ө Бу ерда ∆ - алоҳида гапнинг эгаси; Ө - кесим; ∑ - суперсинф ∆ билан мослашган аниқловчи; Ψ – суперсинф Ө нинг тўлдирувчиси; Ω - суперсинф Ө билан боғланган ҳол. Эквивалентлик жиҳатидан мос келадиган суперсинфларни қатор қўйиб ва бўлакларнинг ихтиёрий эканлигини эътиборга олган ҳолда гапнинг қуйидаги моделини ҳосил қиламиз: (∑) ∆ Ө  (Ω)  Ө I Ушбу модел жуда оддий. Асл матнларда мураккаброқ гаплар учрайди ва уларнинг модели анча мураккаб бўлиши табиий. Бинобарин, бадиий матндан олинган гаплар модели қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин.                 )CII( )CII( ↓ Бу матнда юқори доиранинг таркиби – эга гуруҳидир, пастдагисиники – кесим гуруҳи. Юқори доирасидан пастга кўрсатгич эга гуруҳининг кесим

гуруҳидан олдинги ўринни эгаллашига ишора. II -даражадаги суперсинф I - даражадагига эргашади. I -моделдаги эга ва тўлдирувчи от ( N ) ёки олмош ( P r ) ва шунга нисбатан модел яна қайта изоҳ олади: ∆ = rP N ; Ψ = rP N . Эганинг аниқловчиси сифат (а) ёки равиш ( b ) воситасида ифодаланади: ∑ = b a Ҳол равиш ёки предметли от билан ифодаланади: Ω = B C B  Мураккаб моделларни ҳам шу йўсинда тавсифлаш имконияти бор. Тўплам назариясининг лисоний ҳодисалар таҳлилига тадбиқ этилиши Тилшуносликда тўплам назарияси ёрдамида грамматик тавсиф ва таснифларни асослаш мумкин ҳамда шу усул воситасида грамматик тизимларни тиллараро қиёслаш имконияти кучаяди. Аммо ушбу назариядан нутқий бирикмаларнинг грамматик меъёрлар таъбига мос келиши ёки мос келмаслигини аниқлаб бўлмайди, чунки тўплам назарияси аксиомаларига таяниб (тажрибавий) хулосалар чиқариш қийин масаладир. Бундан ташқари, тўплам назариясида грамматик тизим акс топувчи лисоний ҳодисаларни кашф этиш имконига эга бўлган амаллар кам. Аммо шунинг билан бир қаторда, ушбу назария формал тизимнинг энг умумий хусусиятларини аниқ тасвирлаш, ёритиш мақсадида бажариладиган тадқиқотлар учун методик асос бўлади. Тўплам назарияси амаллари таърифлари, тавсифлари қуйидагилардир:

$Тўғри чизиқларнинг кесишиш нуқтаси х  у = { z ’ : z  x ва x  z }; бу х ва у учун умумий бўлган элементлар тўпламини шакллантиради. Бирикув х ’ + y ’ = { z ’ : z  х ’ ёки z ’  y }; бу иккала тўпламда ҳам мавжуд бўлган элементлар бирикувини (тўпламини) шакллантиради. Айрим х ∼ у = { z ’ : z ’  x ’ , лекин z ’  y ’ эмас}; у фақатгина биринчи тўпламда мавжуд бўлган элементлар тўпламини шакллантиради. Айириш ҳолларда киритма муносабати с га ҳам мурожаат қилинади: х  у, фақатгина агар х  у= x бўлса, «муносабат» ва «вазифа» тушунчалар тўплами назарияси учун муҳимдир ва бу тушунчаларни изоҳлаш мақсадида «тартиблашган жуфтлик» тушунчасига мурожаат қилинади: <х,у>={х,у}}. Навбатдаги таъриф r ’ тескари r ’ – муносабатни беради: r ’ =>={< z ’ , y ’ >:< y ’ , z >  r }. х тўпламининг r га нисбатан образи жуфтликлар иккинчи элементларининг тўпламидир, ушбу жуфтларнинг биринчи элементи х га тегишли: r ’’х={ z : қандайдир у учун, у  х ва <у, z  r с. Лингвистик таҳлил учун зарур бўлган “кетма-кетлик” тушунчаси лисоний элементларни 1,2,3,…. , а тўлиқ сонларга қиёсловчи функция сифатида талқин қиланади. Лисоний тадқиқотларда тўплам назариясига оид бўлмаган айрим махсус амалларнинг тадбиқ қилиниши ҳам етарли самара бериши мумкин. Масалан: Конкатенация х ’ ^у ’ =х+1{<  , u >:<  - ( x ) узунлиги, u >  y }. Интерконкатенация х·у={ u  v : u  х v  y } Масалан: { bet , det , pet }. {- s , ed }={ bets , dets , pets , beted , deted , peted }; бу амалга одатдаги кўпайтириш амалининг кўпгина хусусиятлари хосдир. Даражага кўтариш: x 0 =1 Ҳар бир а  0 учун х а+1 = (х а ·х)+ х а . Бу амал узунликнинг барча кетма-кетликлари тўпламини ташкил қилади ва бу тўплам х тўпламдаги элементлардан бўлган а дан катта эмас; (t,e) 2 = {0,t,e,tt,te,et,ee}.$

Тилнинг тўплам назариясига асосланган таърифларидан бири қуйидагича: L тўплами х га нисбатан тилдир, фақатгина ва фақатгина агар L х  бўлса. Тил тизимининг асосини грамматика ташкил қилади. Агарда Г асл математик тавсиф бўлса, Г L нинг грамматикаси бўлади. Ҳар қандай грамматика ягона бир таърифга эга бўлишига қарамасдан, амалда у таърифлар қаторига эга бўлади ва улардан биринчиси содда бўлмаган элементларни тавсифлайди, кейингисида эса содда ва содда бўлмаган таърифлардан бир хилда фойдаланилади. Юқорида айтилганларга асосланиб, грамматик қурилиш намуналарини кўриб чиқамиз. Инглиз тилидаги The moss covers the cliff « Қояни мох (пўпанак) қоплаган », Some bog surrounds the cliff « Қояни ботқоқлик ўраган » сода гапларини тузиш учун уч от, иккита феъл ва иккита детерминатив (артикл - the ва олмош – some ) луғавий бирликлари етарли. Икки муқобил грамматика намуналарини келтирамиз: 1 S = {klif, m s, b g} (1)-(4) Худди 1 – грамматикадек 2 D = {ðə, səm} (5) L 1 = Q · V · Q 3 Q = D · S 4 V = {kəvəz, sər а undz} 5 U = V · Q 6 L 1 = Q · U Албатта 2 – грамматика оддийроқ , аммо унда u кесим гуруҳининг аниқ тавсифи йўқ . Иккала грамматика ҳам 72 кўринишдаги гап ясаш имкониятини берувчи L 1 га асосланади.

$Агарда гапларнинг турли ўринларига равиш билан ифодаланган бўлакларнинг киритилишини эътиборга олсак (3 – 4 грамматикалар), унда қуйидаги кўринишдаги грамматикани тузиш мақсадга мувофиқ: 5 – грамматика (1) – (4) Худди 1 ва 2 – грамматикалардагидек (5) А={ n а u , olredI } (6) L 3 = A 1 · Q · A 1 · V · Q · A 1 Киритилган равиш бўлакларининг ихтиёрийлиги A 1 нинг таркибида бўш тўпламнинг элементлари мавжудлигида кўринади. Гап таркибида сифатлар кўп миқдорда қўлланилиши мумкинлиги инобатга олинса, қуйидаги кўринишдаги грамматикалар ҳосил бўлади: 6 – грамматика 1) S = {klif, m s, b g} 2) A = {ould, gri:n} 3) D = {ðə, sem} 4) Q = D∙A∙S 5) V={kΔvəz, sər а undz} 6) L 4 =Q∙V∙Q 7 – грамматика (1)-(3) худди 6-грамматикадек (4) Q = D ∙ A 6 ∙ S (5)-(6) худди 6-грамматикадек, лекин L 4 L 5 билан алмашинади 7 – грамматика эса мумкин бўлган такрорларни чегаралайди. Бундан ташқари, грамматик моделларда «узуқ» бўлакларни қайд этиш имконияти ҳам йўқ эмас. Масалан, инглиз тилидаги мослашувчи феъллар cover up «тўлиқ қопламоқ», cool off «тўлиқ совутмоқ» кабилар қуйидаги муносабатда тасаввур қилинади; V ={< kΔv ə, ə p >, < kul , ) f >}. Шундан сўнг ёрдамчи амал бажарилади: r / x ={ y ^ w ^ z :< y , z > r ва x w  }$ $Бу ерда r муносабатни билдиради. Юқорида аниқланган V да ва the cliff нинг давом қилишига тенг х да, v / x cover the cliff up , cool the cliff off каби тузилмалар ҳосил бўлади. 8-грамматикада r / x амалидан фойдаланилади: (1) – (3) Худди 1-грамматикадагидек (4) V = {< k ^ v ə z , ə p >, kulz , of >} (5) L 6 = Q ∙ ( v / Q + Q ( v /1)) ∙ Q Навбатдаги 9 ва 10-грамматикалар пассив (мажҳул даража) гапларнинг тузилишини акс эттиради: 9 – грамматика 10 – грамматика (1) – (3) худди 1- грамматикадагидек (4) V={k^vəd, s^rdundId} (5) A=Q ∙ V ∙ Q (6) P=Q∙{wəz}∙v∙{ в aI}∙Q (7) L 7 =A+P (1) – (5) худди 9-грамматикадагидек (6) T ={< q ^ v ^ q 1 }, q 1 ^ w ə z ^ v ^в ai ^ q >:Q q ва Q q1 ва V v (7) P=T CC A (8) L 7 =A+P Кўриниб турибдики, 9-грамматика гапнинг актив ва пассив шаклларини қиёслайди, 10- грамматика эса бу қиёсни Т муносабатни киритиш йўли билан бажаради. Бу амал лисоний ва математик мазмундаги трансформациядир. Бинобарин, агар х the moss covered the cliff « Қояни мох қоплаган » гапи бўлса, унда у the cliff w а s covered by moss « Қоя мох (пўпанак) билан қопланган » гапидир, демак Т(х)=у ва Т(у)=х. Келтирилган мисоллар тўплам назариясининг барча турдаги лисоний ҳодисалар таҳлили учун асос бўла олишидан хабар беради. Бу назариянинг математик таҳлилда тутган ўрни математика фанидан хабардор барча мутахассисларга маълумдир. Матн яратилиш жараёни модели$

Матн – мураккаб лисоний-тафаккур фаолияти маҳсулидир. Унинг яратилиш жараёнини математик моделлаштириш тилшуносликнинг замонавий соҳалари – математик ва инженер тилшуносликнинг асосий вазифасига айланди. Бундай моделни тузишда матн таркибидаги лисоний ва нолисоний ҳодисаларни бир хилда эътиборга олиш лозим, яъни шуни унутмаслик лозимки, матн таркибидаги нолисоний ҳодисалар моделда мустақил, лисоний категориялар билан боғлиқ бўлмаган ҳолда фаоллашув имкониятига эгадирлар. Матн яратилиш жараёнининг математик моделини таклиф қилган муаллифлардан бири А. Хёчернинг (Нö ch ег 1995) таълимотича, матн – ижтимоий тажриба фаолиятининг бир тури ва унинг асосида константа, яъни ўзгармас элемент туради. Лекин, матн яратилиши – маълум турдаги лисоний-мантиқий жараёндир, шу сабабли унинг процессуал босқичини ҳам эътиборга олиш лозим. Олим математиканинг мавҳум вақт оралиғидаги фаолият ( Verlaufscharakter ) эканлигини ва бу фаолият шахсларнинг маълум коммуникатив вазиятдаги муносабати бўлишини таъкидлайди. Шунинг учун ёзма матн учун нафақат графика тараққиёти (ёзув жараёни), балки муаллиф, ўқувчи ҳам муҳимдир. Чунки муаллиф ва ўқувчи, худди матннинг ўзи сингари, маълум ижтимоий муҳитда мавжуд бўладилар. Айтилганлардан келиб чиқиб, матн фаолияти иштирокчилари муносабатларини қуйидагича белгилаш мумкин: TS 1 (муаллиф), T (матн), TS 2 (ўқувчи ёки тингловчи), S 1 (ахборот узатувчи), S 2 (ахборотни қабул қилувчи): 1) яратувчининг муносабати ( Produktionsrelation P 1 ) : P 1 – R(S 1 ,T) ; 2) мақсад ( интенция ) муносабати (Projectionsrelation P 2 ): P 2 – R(TS 1 2 ,TS 2 ); 3) умумий комплекс муносабат (Komplexrelation P 3 ): P 3 – R(TS 2 ,T). Айни шу уч хилдаги муносабатлар матн бажарадиган коммуникатив жараённи ташкил қилади ва бу жараён қуйидаги формулада ифода топади : P 1 , P 2 , P 3 → матн .

Жамият ва матн тушунчаларининг P 1 туридаги муносабатлар билан мустаҳкам алоқасини инобатга олиб , интенция муносабати формуласини аниқлаштириш мумкин :12P - R(P 1 , TS 2 ). Демак , яратувчанлик муносабатлари матн субъекти бўлган жамият ва матн ўртасидаги оралиқ босқичдир . Матн яратилиши ва унинг идрок ( қабул ) қилиниши ўртасидаги муносабат ҳам эътиборга лойиқдир . Матн Т 1 яратилишида олдиндан шакллантирилган материал Т 0 асос бўлади . Унда матн яратилиши формуласи : TS 1 (T 0 – T 1 ). Т 1 матнини қабул қилаётган адресат ўз Т 2 матнини яратади . Матнни қабул қилиш формуласи : TS 2 (T 1 → T 2 ). Шундай қилиб , матн яратилиши ва қабул қилиниши жараёнларининг узвийлиги ва ушбу формулаларнинг структура жиҳатидан яқинлиги таъкидланади : Т 2 Т 1 дан фарқ қилади , демак матннинг идрок қилиниши унинг яратилиш жараёнидан нисбатан тартиблашганлиги билан фарқ қилади . Ушбу икки жараён учун умумий бўлган қуйидаги структуравий қисмлар ( амаллар ) мавжуд : 1) Қўлланиладиган материал жамланиши (репродуктив босқич), яъни тагматннинг яратилиши; 2) Тагматннинг қайта тақсимоти ва тизимлаштирилиши босқичи; 3) Тагматннинг ҳақиқий матнга ўтказиш учун лозим бўлган метаматннинг пайдо бўлиши. Хуллас, ахборотни яратиш ва узатишнинг асосий воситаси бўлган тил тизимининг таҳлили индивид ва жамоа фаолиятини, инсон тафаккур қобилиятини тадқиқ қилишнинг муҳим қисмидир (воситасидир). Информатика тараққиёти тилшунослик ва айниқса инженер тилшунослиги фанларидан матн фаолиятини акс эттирувчи алгоритмларини яратишни талаб қилмоқда. Бу алгоритмлар жамланмаси матнлар таркибида мавжуд бўлган ахборотни тез суръатда жамлаш ва қайта ишлаш имконини бериши керак.

Математик моделлар қўйилган мақсад ва вазифадаги фарққа нисбатан икки турга ажратиладилар: 1) идеал (рамзий) модел, унинг мақсади лисоний ҳодисаларнинг муҳим хусусиятларини изчил аниқлаш ва имкон борича тилнинг олдин маълум бўлмаган хусусиятларини ажратиш; 2) қайта яратувчи (инженер - лингвистик) моделлар, бунда лисоний объектларни таҳлил қилиш билан бир қаторда қайта яратиш муаммоси ҳам назарда тутилади. Табиий тил белгиларини ва математик белгилар тизимини қиёслаш ҳамда уларнинг ахборот ташиш имкониятларини моделлаштириш назарияси нуқтаи назаридан ўрганиш математик усулларни лисоний таҳлил шароитига тадбиқ қилишда бир қатор методологик тўсиқлар учрашидан гувоҳлик беради. Бу тўсиқларнинг мавжудлиги қуйидагилар билан боғлиқдир: 1) лисоний объектларнинг давомий аморфик ҳолати ва математик моделлаштирувчи воситаларнинг аниқлиги ўртасидаги қарама-қаршилик; 2) лисоний белгининг маъно жиҳатидан бойлиги ва математик белгилар маъносининг чегараланганлиги. Шу сабабли ҳозирги пайтда таклиф қилинаётган математик моделларда тил тизимини тўлиғича қамраб олиш мақсади кўзланмайди, улар алоҳида олинган лисоний ҳодисалар ва улар ташкил қиладиган маълум тизимларни акс эттириш учун мўлжалланганлар. Режалаштирилаётган мақсад ва вазифалари фарқига нисбатан лисоний структураларни математик моделлаштиришнинг икки асосий маҳсулдор йўналишини ажратиш мумкин. Булардан биринчиси математиканинг сонсиз соҳалари бўлган тўплам кабиларга асосланади ва бу йўналиш алгебраик тилшунослик номини олган (Н. Хомскийнинг генератив грамматик назарияси, С. Маркус ва И.И. Ревзинларнинг назарий-тўплам моделлари ва бошқалар). Иккинчи йўналиш эҳтимолли статистика тилшунослиги (Н.Д. Андреев, П.М. Алексеев, Р.Г. Пиотровский С. Ризаев ва бошқалар) бўлиб, унда эҳтимоллик назарияси ва математик статистика методларидан фойдаланилади.

Статистик таҳлилнинг асосий мақсади лисоний бирликларнинг умумий тизимий характерини, хусусиятларини ўрганишдир. Алоҳида олинган гуруҳлар тил тизимининг барча таркибий қисмларига хос белгиларини намоён қилиши мумкинлиги ушбу гуруҳларни эҳтимоллик назарияси методлари асосида таҳлил қилиш йўли билан исботланади.

O'xshashlar

Синхрон - диахрон тилшунослик

Тилшунослик фан сифатида

Хинд тилшунослик анъаналари

Киёсий - тарихий тилшунослик

Когнитив тилшунослик ҳақида қисқача