Лингвистик типология - Tilshunoslik - Referatlar

Лингвистик типология

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Лингвистик типология Режа: 1. Тил тузилишининг муҳим белгиларини аниқлаш. 2. Айрим олинган тиллар қурилишини ўрганиш . 3. Ҳар томонлама таққослаш асосида аниқловчи ва умумлаштирувчи белгиларни топиш.

Лингвистик типология (юнонча typos – нусха, андаза, шакл, из ва logos – сўз, таълимот) – тиллар ўртасида генетик муносабатлардан қатъи назар, уларнинг тузилмавий ва функционал хусусиятларини қиёсий ўрганувчи тилшунослик соҳаси. Илмий жиҳатдан лингвистик типология тиллардаги фарқли ва ўхшаш аломатларни гуруҳларга, андозаларга ва типларга ажратиш йўли билан татбиқ этиш методи ҳисобланади. Вазифасига кўра функционал (ижтимоий тилшунослик) ва структурал (тилнинг ички қурилиши ва таркиби ) типология фарқланади . Тилларнинг морфологик ( типологик ) таснифи аморф (аффикслари бўлмаган), агглютинатив, флектив, полисинтетик тилларни уларнинг грамматик шакли ( типи) асосида фарқлайди. Лингвистик типология эса бу тиллар гуруҳларидаги аломатларни категориялар ёки турли тузилмавий белгиларнинг лексик-семантик, фонологик, грамматик ва стилистик сатҳлардаги ифодаланиши сифатида тадқиқ этади ва, бинобарин, тилнинг ҳар бир сатҳига хос типология фарқланади. Тил типларининг ривожланиши ва қадимги тилларни реконструкция қилиш тарихий типологиянинг вазифасидир. Бу типологиянинг ичида (баъзан унга маънодош қўлланувчи) диахроник типология тиллардаги тузилмавий ўзгаришларни ўрганади. Тилларнинг ҳозирги ҳолатини қиёслаш синхроник типологияга тегишлидир. Лингвистик типология кенг миқёсда тиллар универсалиялари билан боғланади. Лингвистик типология тиллардаги хусусиятларнинг структурал қонуниятларини топишга интилса, тил универсалиялари бу аломатлар жаҳондаги қайси тилларда қандай тарқалишини ўрганади. Алишер Навоийнинг ‘‘Муҳокамат ул-луғатайн” асари лингвистик типологияга тегишли бўлиб, унда генетик жиҳатдан бир-биридан фарқланувчи тиллардаги семантика, қисман фонетика қиёсланган. Ҳозирги даврда икки ёки ундан ортиқ тилларни ўрганувчи қиёсий ёки чоғиштирма тилшунослик ҳам лингвистик типологияга асосланган. (Манба: Абдуазизов А. Лингвистик типология – Ўзбекистон миллий энциклопедияси.5-том.Т., 2003, 279-бет).

Лингвистик типология – умуман тил қурилишининг муҳим белгиларини алоҳида, айрим олинган тиллар қурилишини ўргатиш ва уларни ҳар томонлама таққослаш асосида аниқловчи ва умумлаштирувчи тилшунослик бўлими. Типологик методлар турли-туман тилларнинг фонологияси, морфологияси, синтаксис ва лексикасидаги ўхшашликлар ва тафовутларни аниқлашга, лингвистик универсалияларни, шунингдек, тилларнинг типларини – тил қурилиши табиати ҳақида умумлашган, мукаммал ҳолдаги тушунчаларни белгилашга қаратилган. Тилларнинг типлари грамматикада тушунчаларни англатиш усулига, муносабатларни ифодалаш техникасига ва бирикиш, боғланиш даражасига қараб аниқланади. Типологик тадқиқотлар тил тизимининг алоҳида, айрим кичик тизимлари асосида ҳам олиб борилади, шу туфайли фонологик, морфологик, синтактик ва семантик типологиялар фарқланади. Икки ёки ундан ортиқ қариндош ёки қариндош бўлмаган ҳар хил тизимдаги тилларнинг айрим хусусиятларини қиёсий типология ўрганади. Аниқланадиган типологик белгилар маълум бир кичик тизимнинг ўзига хос хусусиятларини акс эттиради, лекин тил қурилишида улар турли нисбатларда бирикади. Шунинг учун мазкур белгилардан бири асосий, етакчи ҳисобланади. Сўзнинг таркибий тузилиши асосида тилларнинг морфологик (типологик) таснифи яратилади, бироқ тадрижий тараққиёт натижасида тилнинг типи ўзгариши мумкинлиги сабабли тилларнинг типлари соф ҳолда учраши исботланмаган. Тилшунослик соҳасидаги типологик тадқиқотлар немис олими Ф.Шлегель асарларидан бошланган. Кейинчалик тиллар типологияси бўйича немис олимлари А.В.Шлегель, В.Гумбольдт, Х.Штейнталь, А.Шлейхер, америкалик Э.Сепир, чех В.Скаличка, француз А.Мартине, руслардан Ф.Ф.Фортунатов, И.И.Мешчанинов, Б.Успенский, Ю.В.Рождественский, В.Н.Ярцева, Н.А.Баскаков, А.М.Шчербак ва бошқалар тадқиқотлар олиб борганлар.

Ўзбекистонда ҳам А.Абдуазизов, Ж.Бўронов, Қ.Тойметов, М.И.Расулова, Ш.Раҳматуллаев, О.Азизов ва бошқалар типология масалалари билан шуғулланганлар. Маълум бўлдики, типология, бир томондан, тилларни тасниф қилишнинг умумий назариялари, қонун-қоидалари ва усулларини ўз ичига олса, иккинчи томондан, у тил системаси бирликларини умумий белгиси, хусусияти асосида тансиф қилиш билан шуғулланади. XIX асрда тезлик билан ривожланиш босқичига ўтган типологиянинг муҳим хусусияти шундаки, у турли тиллар – қариндош ва қариндош бўлмаган тиллар доирасида иш кўради. Ушбу тилларни ўзаро қиёсий ўрганади. Шу жараёнда типология қиёсланаётган тилларнинг тузилишидаги ўхшаш ва фарқли томонларини аниқлайди, изоҳлайди. Қариндош ва қариндош бўлмаган тиллар ўртасидаги ўхшаш ва фарқли томонларнинг мавжудлиги, ушбу томонларнинг юзага келиш сабабларини ўрганишга ва тушунишга бўлган интилиш тилшуносликда алоҳида соҳа, йўналиш бўлган лингвистик типология (типологик лингвистика)нинг майдонга келишига сабаб бўлди. Лингвистик типология тилларнинг қариндош ёки қариндош эмаслигидан қатъий назар, уларнинг тузилиши жиҳатидан яқинлик, боғлиқлик даражасини текширади, мавжуд материаллар асосида муайян ҳодисанинг моҳиятини, табиатини аниқлайди. Лингвистик типология тилларни ўзаро қиёсий тадқиқ этиш жараёнида тиллар учун умумий бўлган ҳодисаларга алоҳида эътибор беради, ушбу умумийликларни аниқлайди. Дунё тилларининг деярли барчасида учрайдиган, барчаси учун хос бўлган умумий хусусиятлар универсалия деб юритилади. Демак, универсалиялар қиёс қилинаётган қатор тиллар тузилишига хос лисоний ҳодисалар, бирликлар билан белгиланади. Масалан, сўзларнинг бир ва кўп маънолилиги, замон категорияси, омонимлар, сўз туркумлари, унли ва ундош товушлар, терминлар, синонимлар, урғу, ҳаракат ва ҳолат феъллари, гап

бўлаклари кабилар. Қайд этилган ушбу лисоний ҳодисалар универсалиялар сифатида ўнлаб, юзлаб тилларга тегишли эканлиги билан ажралиб туради. Айни вақтда қиёс объекти бўлган тилларнинг фақат ўзигагина хос шахсий жиҳатлари – ҳодисалари борки, булар ҳам тилларни типологик тадқиқ этиш жараёнида – лингвистик типологияда аниқланади. Масалан, ўзбек тилига хос ў, қ, ғ, ҳ каби унли ва ундош товушлар, урғунинг тилимизда, асосан, сўзнинг охирги бўғинига тушиши (истиқлóл, тадбиркóр, маънавият), рус тилида эса урғунинг сўз бошида, ўртасида ва охирида ҳам келиши билан қиёсланади. Шунингдек, рус тилида урғунинг сўз ясаш вазифасига ҳам эгалиги, яъни урғу позициясининг ўзгариши билан сўз маъносининг ҳам ўзгариши юз беради. Масалан, мука (ун) – мука (азоб), замок (қулф) – замок (қалъа, қўрғон). Рус тилига хос ы, щ, ц каби ундошлар, шунингдек, ўзбек тилида мавжуд бўлмаган, аммо рус тилига хос род ва вид категориялари кабилар ҳам қиёсий таҳлил этилади. Демак, лингвистик типология тиллар ўртасидаги умумий жиҳатларгагина эмас, балки фарқли, ўзига хос томонларга ҳам алоҳида эътибор беради. Лингвистик типология қиёсланаётган тиллар таҳлили ва тадқиқида ўз вазифасини, фаолиятини диалектик фалсафанинг методологик асоси бўлиб хизмат қилувчи муҳим категориялардан бири – умумийлик ва хусусийлик категориясига кўра иш олиб боради. Шу жараёнда тилларнинг систем- структур табиатига ҳам ялпи жиҳатлар, алоҳидаликлар (махсусликлар) аниқланади, тавсифланади. Хуллас, умумий тилшуносликнинг муҳим бир соҳаси бўлган лингвистик типология турлича тузилишга эга бўлган, турлича тил оилаларига мансуб тилларнинг типологик хусусиятларини ҳамда мазкур тилларнинг пайдо бўлишини, уларнинг тараққиётини аниқлашга, белгилашга хизмат қилади, улар ҳақида қатор асосли, ишончли, ҳаққоний маълумотлар беради. Асосий тушунчалар: диахрония, синхрония, структурал типология.

Диахроник типология – диахрония – (диа..ва юнонча chronos – вақт, замон)—тил тузилишининг лингвистик тадқиқот манбаи сифатидаги тарихий тараққиёти, тил тараққиётини вақт нуқтаи назаридан ўрганиш. Тилшуносликда диахрония тушунчаси синхронияга қарама-қарши қўйилади. Диахроник лингвистика баъзан қиёсий-тарихий тилшунослик, 20 асрдан бошлаб тарихий фонетика билан айнан бир нарса деб қаралди. Кейинчалик унинг тадқиқот объекти сифатида тилдаги ўзгаришларни, бу ўзгаришларнинг сабабларини, пайдо бўлиш даврини ўрганиш назарда тутилди. 20 асрнинг 2-ярмида диахроник ёндашишни, тил тарихини даврларга бўлиб ўрганиш билан боғлиқ соф тарихий йўналишдан фарқли ўлароқ, тил тизимида содир бўладиган диахроник ўзгаришларни, тилнинг тизим сифатидаги тараққиёти қонуниятларини ўрганишга қаратилди. Диахрония тил фаолияти хусусиятларини замонда, жумладан, синхронияда билишга имкон берувчи восита бўлиб, умуман тил назариясининг муҳим қисмидир. (Манба: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3-том. Т., 2002, 28- 289-бетлар). Синхроник типология – синхрония (юнонча synchronos—бир вақтли, бир даврли) – 1) бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлган, ўзаро боғлиқ ва алоқадор унсурлар тизими бўлган тилнинг (ёки бошқа бирор ижтимоий- гуманитар фаннинг) муайян ривожланиш давридаги ҳолати; тил ривожланиши жараёнида муайян ўзгаришларнинг мавжудлиги ёки уларнинг аҳамиятсиз эканлиги белгиси асосида ажратилган давр; 2) тилни кўрсатилган ҳолатда, яъни давр, вақт омили ва лисоний ўзгаришларга боғлиқ бўлмаган ҳолда текшириладиган аниқ муносабатлар тизими сифатида ўрганиш. Синхрония ёрдамида тилнинг нафақат ҳозирги даври, балки ўтмишдаги даврлари ҳам алоҳида ўрганилиши мумкин. Масалан, ўзбек адабий тилидаги унлилар тизимини 15 асрнинг ёки 20 асрнинг ўзидаги аҳволини алоҳида, бир- бирига қиёсламай тадқиқ этиш синхрониядир. Синхрония тушунчаси диахрония тушунчаси билан бирга, унга қарама- қарши қўйилган ҳолда француз тилшуноси Ф.де Соссюр томонидан фанга

киритилган. Бу тушунчаларнинг Соссюр бўйича ўзаро фарқланиши, бир- биридан ажратилиши статика Билан динамиканинг, тил билан нутқнинг, системалилик билан системасизликнинг, фонетика билан грамматиканинг қарама-қарши қўйилишига мувофиқ бўлади. Лекин модомики тил ўз табиатига кўра, доимий ҳаракатдаги, ўзгаришдаги объект сифатида тавсифланар экан, динамика тилнинг ҳар қандай мавжудлик даврида, жумладан, синхронияда тилнинг ажралмас қисми бўлиб қолади, бинобарин, синхронияда диахрония унсурлари ҳам учраши мумкин. (Манба: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 7-том. Т., 2004, 636-бет). Структурал типология – структуравий тилшунослик – тилшунослик йўналишларидан бири, тилга нисбатан илмий қарашлар ва уни тадқиқ этиш усуллари мажмуи. Тилни аниқ ажралиб турадиган структур (таркибий) элементлар (лисоний бирликлар, уларнинг туркумлари ва б.)га эга бўлган белгилар тизими тарзида тушуниш ва тилни қатъий (аниқ фанларга ўхшатиб) формал тавсифлашга интилиш мазкур қарашлар ва усуллар асосини ташкил этади. Структуравий тилшунослик ўз номини тил структурасига бўлган алоҳида эътибори туфайли олган. Тил структураси (тузилиши ) эса, одатда, лисоний тизимнинг муайян сатҳлар доирасида иерархик (поғонавий) боғланишда жойлашган ва тартиб га солинган элементлари ўртасидаги муносабатларни ифодалайди. Тилни структур жиҳатдан тавсифлаш аниқ бир матндан умумлашган инвариант (ўзгармас) бирликлар (гап қолиплари, морфемалар, фонемалар)ни ажратиш ва уларни аниқ нутқий бўлаклар билан муносабатини қатъий қўлланиш қоидалари асосида аниқлашга имкон берувчи таҳлилни талаб қилади. Структуравий тилшунослик ғоялари асосида структуравий (формал) грамматика юзага келди, машина таржимаси билан боғлиқ масалалар кун тартибига олиб чиқилди ва маълум даражада ўз ечимини топди, тилшуносликда математик тадқиқот усулларининг кенг қўлланишига имкон туғилди. Структуравий тилшунослик гарчи 20 асрнинг 20-30-йилларида алоҳида йўналиш сифатида шаклланган бўлса-да, унинг дастлабки

куртаклари қадимги ҳинд тилшуноси Панини асарларида, ўрта асрлардаги универсал грамматикаларда, Р.Декарт ва Г.В. Лейбницнинг фалсафий- лингвистик грамматикаларида учрайди. Структуравий тилшуносликнинг пайдо бўлишида И.А.Бодуэн де Куртенэ, Ф.Ф.Фортунатов, Э.Сепир, Л.Блумфилд, айниқса, Ф.де Соссюрнинг илмий изланишлари ва амалий фаолияти муҳим роль ўйнаган. Структуравий тилшуносликнинг концепция ва методлари унинг айрим мактаблари (Прага лингвистик тўгараги – функционал тилшунослик; Копенгаген мактаби – глоссематика; Америка мактаби – дескриптив тилшунослик) ҳамда бу мактабларга мансуб бўлмаган Э.Бенвенист, А.Мартине, Л.Курилович, Е.Д.Поливанов ва бошқа олимлар томонидан ишлаб чиқилган. Структуравий тилшуносликнинг 20 асрнинг 50-йилларигача бўлган ривожланиш босқичида тилни формал тавсифлаш, унинг мазмун жиҳатини инкор қилиш, тил тизимини математик тизим сифатида тушуниш устунлик қилганлиги сабабли структуравий тилшунослик қаттиқ танқидга учраган. 50- йиллардан кейин эса лисоний маънони ўрганиш кучаяди, маъно-мазмунни тавсифлашнинг структур усуллари ишлаб чиқилади. Бу даврда фонологик таҳлил усуллари грамматика ва семантикага кўчирилади. Структуравий тилшуносликнинг ўзи эса янги йўналишларга қўшилиб кетиб, 70-йилларда алоҳида йўналиш сифатида барҳам топади. Структуравий тилшунослик ишлаб чиққан усуллар адабиётшунослик, этнология, психология, антропология, санъатшунослик каби ижтимоий-гуманитар фанларда бошқа усуллар билан ёнма-ён қўлланмоқда. (Манба: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8-том.Т., 2004, 78-бет). Қўшимча қаранг: Основн ые направления структурализма. М., 1964; Засорина Л.Н. Введение в структурную лингвистику.М.,1974;Резвин И.И. Современная структурная лингвистика. М., 1977.

O'xshashlar

Типология методлари

Асосий лингвистик концепцияларнинг шаклланиши

Лингвистик таҳлил методларининг яратилиши ва қўлланилиши

Соссюр лингвистик таълимоти ва унинг замонавий тилшунослик тараккиётидаги урни

Функционал-типологик белгилар ва тилларнинг генеалогик таснифи