Тилшунослик фани тараккиёти тарихидан киска маълумотлар - Tilshunoslik - Referatlar

Тилшунослик фани тараккиёти тарихидан киска маълумотлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тилшунослик ф ани тараққиёти тарихидан қисқа маълумотлар Режа : 1. Тилшунослик фанининг шаклланиш босқичлари 2. Қиёсий-тарихий тилшунослик 3. Қиёсий–типологик тилшунослик

www.arxiv.uz Тилшунослик фанининг шаклланиш босқичлари Лингвистиканинг асосий объекти инсонларга хос бўлган тилдир. Тил тизими қонуниятлари, унинг фаолияти ва тараққиёти ушбу фаннинг предмети ҳисобланади. Фанларнинг (аввало фалсафанинг) алоҳида илмий фаолият тури сифатида ажралиб чиқиши билан умумлингвистик муаммолар мутафаккирлар учун қизиқарли тадқиқ пре д мети сифатида намоён бўлди. Хусусан, қадимги Юнонистон файласуфлари нарсаларнинг номланиши табиатдан ёки келишув асосида эканлиги борасида баҳс юритишиб келишган. Ўрта асрларда диний уламолар эса авлиё Юҳаннонинг Инжилдаги «Ибтидода сўз бор эди» деган барчага таниш кириш иборасининг мазмуни ҳақида қизғин мунозаралар олиб боришган. Славян ёзуви асосчиси Константин Кирилл (827-869) Венециядаги баҳсларда «уч тиллилар» қараши асоссиз эканлигини кўрсатиб берди. «Уч тиллилар» юнон, лотин ва қадимги иврит тилларини барча тилларга нисбатан устун деб эътироф этишган ва диний соҳада бошқа тиллардан фойдаланишни тақиқлашган. Грамматикага доир илк ишлар дастлаб ҳар қандай тил тизими учун хос деб ҳисобланган. Кўпгина халқларнинг мутаффакирлари бир тил грамматикасини иккинчисига нисбатан тадбиқ қилишни табиий ҳол деб қабул қилишган. Қизиқарли томони шундаки, XVIII асрда юнон-лотин тилларидаги кўпгина феъл замонларини рус тили грамматикаси кўчириб олгани каби, XX асрнинг 50- йилларигача туркий тиллар грамматикаларида ҳам рус тили грамматикаси анъаналарига хос бўлган феълнинг замон шакллари ҳақидаги маълумотларни қайд этишга ҳаракат қилинган. Грамматиканинг умумийлигини мантиқан асослаш мумкинлиги ҳақидаги фикр машҳур француз «Умумий (универсал) рационал грамматика»сида ўз аксини топди. Ушбу асар 1660 йилда Париж яқинидаги Пор-Рояль аббатлигида чоп этилганлиги туфайли шу ном билан машҳурдир.

www.arxiv.uz Ушбу грамматика муаллифлари бўлган Клод Лансло ва Антуан Арно тилларда умумий қонуниятлар мавжудлигини эътироф этишди ва ана шу лисоний умумийликни топишга эътибор қаратишди. Бу вазифани амалга ошириш учун улар, бир томондан, юқорида эслатиб ўтилган «устун» тиллар учлиги – қадимги иврит, грек ва лотин тилларини «вульгар» («оддий») тиллар ҳисобланган француз ва немис тиллари билан таққослашган бўлишса, иккинчи томондан, дедуктив-мантиқий фикрлаш орқали қоидалар яратиш билан шуғулланишган. Аммо фақат буюк олмон тилшунос-мутаффаккири Вильгельм Ҳумбольдтнинг (1767-1835) XIX асрнинг 20-30- йилларида яратган асарларидагина умумлингвистик муаммоларни ёритиш кенг қамровли тус олди. Ҳумбольт томонидан тадқиқ қилинган янги муаммолардан бири тил тараққиёти муаммоси ҳисобланади: Тил, унинг фикрича, ўзаро умуман фарқли бўлган қатор босқичлардан ўтувчи доимий тараққиёт ҳолатида бўлади. Ҳумбольт «тилларни тараққиёт ҳолатида ўрганиш» билан «тил организмини ўрганиш»ни фарқлай билиш зарурлигини таъкидлаб ўтади. Мана шу фикр негизида аслида « диахрония » ва « синхрония » тушунчалари назарда тутилган эди. Ҳумбольт тил «организми » нинг барча элементлари орасидаги ўзаро алоқани кўрсатиб берди. Мухтасар қилиб айтганда, у биринчи бор тилнинг тизимлилиги ҳақидаги фикрни шакллантирди. Олим тил ва тафаккур муносабатига катта эътибор қаратиш билан бир қаторда, тил ҳодисаларининг иккиёқлама характерини эслатиб ўтади ва «тил бир вақтнинг ўзида акс эттирувчи ва белги» эканлигини тасдиқлайди (Звегинцев 1964, 1-қисм: 77). Тилнинг инсонга хослиги туфайли индивидуал ва бутун халққа тегишли бўлганлиги учун ижтимоий эканлигини эътироф эта туриб, Ҳумбольдт тилдаги субъективлик ва объективлик яхлитлигини ҳамда тарихий тараққиёт ва фаолият ҳамоҳанглигини таъкидлаб ўтади. Ҳумбольдт тил ва маданият, тил ва ёзув муносабатлари ҳақидаги масалага эътибор қаратди ва тилнинг билиш қуроли сифатидаги ўрнини кўрсатиб берди.

www.arxiv.uz Ҳумбольдтнинг ғоялари Август Шлейхер (1821-1868), Александр Афанасьевич Потебня (1835-1891), Иван Александрович (Ян) Бодуэн де Куртенэ (1845- 1929) каби йирик тилшуносларнинг лингвистик қарашларига катта таъсир кўрсатди. Ҳумбольдт тилнинг фаолият эканлигини таъкидлаб ўтади. Лекин у тилни фаолият қуроли сифатида қўлланиши ва лисоний фаолиятнинг ўзи ўртасидаги аниқ чегарани ажратиб бера олмади. «Тил-нутқ» дихотомиясини лингвистикага бир неча йиллардан сўнг, замонавий лингвистикага асос солиш борасида И. А. Бодуэн де Куртенэ билан бир қаторда турган олим Фердинанд де Соссюр (1857-1913) киритди. Соссюрнинг муҳим хизмати – тилни белгилар тизими сифатида тушунишнинг асосий тамойилларини шакллантирганлиги, синхронликни аниқ чегаралаганлиги, яъни тилни ўзгариш ва тараққиёт жараёнида таҳлил этганлиги ва тилнинг тизимли характери ҳақидаги масалани аниқ қўя билганлигидадир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш зарурки, Соссюр тил тизими ҳақида Ҳумбольдт ва айниқса Шлейхер каби организм сифатида эмас, балки айнан тизим сифатида фикр юритади. Тилшунослик фанининг предмети тушунчаси тарихий нуқтаи назардан ўзгарувчан характерга эгадир. Маълумки, тил хақидаги фан тўғри ёзиш ва ўқиш ҳақидаги таълимотлар билан бошланган эди. Ушбу таълимот грамматика , яъни «ёзув санъати» деб аталган. Аммо ана шундай аниқ амалий мақсадга эришиш жуда кенг қамровли масалаларни ҳал қилишни талаб этди. Масалан, тил ўзгарувчанлиги, тиллардаги фарқлар, қадимий матнлар ёки хорижий тилдаги ёзувни ўқишга ўргатиш каби масалалар шулар жумласидандир. Ёзувнинг яратилиши эса товушлар ва ҳарфлар муносабати ҳақидаги масалани ҳал қилишни тақозо этди. Бундан ташқари, товушларнинг барча турлари эмас, балки фақат маънони ажратишга хизмат қиладиган ва ижтимоий аҳамиятга эга бўлган товуш белгилари учунгина ҳарфлар яратиш зарур эди.

www.arxiv.uz Сўз ўзгариши ва гапдаги сўзларнинг боғланиш қоидаларини билмасдан туриб тўғри ўқиш ва ёзиш мумкин эмас. Шундай қилиб, аста-секинлик билан грамматика «ёзув санъатидан» сўзларнинг ўзгариши ва боғланиши, товушлардан сўзлар тузиш ва уларнинг маънога эга қисмлар (морфемалар)дан ташкил топиши ҳақидаги фанга айланиб борди. Маълумки, бундай ёндашувда тилнинг жуда муҳим элементи – сўз тил ҳақидаги фан қизиқиши доирасидан четда қолади. Шундай бўлсада, амалиёт луғатлар тузиш заруратини туғдирди. Натижада, тил ҳақидаги фан ўз таркибига лексикология фанини, яъни луғат таркиби ҳақидаги фанни ҳам киритди. Тўғри ўқиш ва ёзишга ўргатишда тил тизими ва ёзувни билиш етарли эмас. Тилнинг қандай ҳаракат қилиши ва фаолиятини англаш ҳам жуда муҳим ҳисобланади. Шу асосда тил фаолияти муаммолари – аввалига намунавий нутқ таълимоти бўлган риторика ва кейинчалик, услублар ҳақидаги таълимот – стилистика билан боғлиқ ҳолда тил ҳақидаги фан предмети таркибига киритилди. Лингвистиканинг бугунги ҳолати дедуктив ва индуктив ёндашувларнинг лингвистик тадқиқотларда амалда бирлаштирилиши ва кузатишлар, тажрибалар ва олинган маълумотларни йиғишни ўзаро боғлашни талаб этмоқда. Келажакда «умумий тилшунослик» фанининг икки мустақил тармоққа бўлиниши кўзда тутилмоқда. Тармоқлардан бири умумий тилшунослик бўлиб у дунёнинг турли тиллари доирасида олиб борилган кузатишларни умумлаштириш ва ана шундай умумлаштирилган хулосалар асосида тилларнинг структураси, фаолияти ва тарақққиётига хос умумий қонуниятларни аниқлаш каби вазифаларни ўз олдига қўйса, умумий тилшуносликнинг иккинчи тармоғи бўлган назарий тилшуносликда эса тилларнинг структураси, фаолияти ва тарақққиётининг моделлари яратилади. Умумлингвистик тадқиқотлар тизимида типологик лингвистика ўзига хос ўринни эгаллайди. Дунёдаги турли тилларнинг қиёсий таҳлили муайян белгиларга кўра тилларни, уларнинг товуш ва грамматик тизимлари, луғат

www.arxiv.uz бойлиги ва услубий турларини маълум типларга бирлаштириш имкониятини беради. Ҳумбольдт давридаёқ тилларнинг морфологик структурасидаги фундаментал хусусиятларни эътиборга олишга асосланган типологик таснифлаш кенг тарқалган эди. Ушбу таснифга мувофиқ тилларнинг қуйидаги типлари ажратилган: 1. Сўз таркибида ёрдамчи морфемалар ишлатилмайдиган аморф тиллар; 2. Ёрдамчи морфемаларнинг ўзакда сезиларли ўзгаришларни юзага келтирмасдан унга агглютинатинация (яъни елимлаш) йўли билан бирикадиган агглютинатив тиллар ; 3. Ёрдамчи морфемалар ўзак билан жуда яқин бирикадиган ва бунда ўзакда ҳам, ёрдамчи морфемада ҳам сезиларли ўзгаришлар юз берадиган флектив тиллар . Ушбу типлар гуруҳига яна бир типни, яъни полисинтетик тилларни киритиш мумкин. Бу тиллардаги ўзак ва ёрдамчи морфемалар бирикиб, муайян даражада сўз–гап ягона тузилмасига айланади (Америка ҳиндулари тиллари ва Осиёдаги баъзи тиллар – чукот, коряк ва ҳ.к.). Ушбу таснифлашни таниқли америкалик лингвист Эдуард Сепир (1884–1939) аниқлаштирган ва бунда у кўпгина нотаниш тиллардан тўпланган фактларни инобатга олган. Умумий ва амалий тилшунослик ўзининг назарий аспектларида яқин алоқададир. Тарихдан тилшуносликнинг мақсади тил ва тўғри ёзишни ўргатишга қаратилганлигини айтдик. Кейинги даврларда ушбу вазифалар қаторига инсоннинг машина ва компьютер билан ўзаро мулоқоти билан боғлиқ вазифалар ҳам қўшилди. Шундай қилиб, умумий тилшунослик лингвистиканинг назарий ядроси ҳисобланади. Тил назарияси инсоният мулоқотининг муҳим воситаси сифатида ҳар қандай табиий тил доирасида олиб бориладиган тадқиқот ишининг асосини ташкил этади. Дунёнинг турли тиллари структураси, фаолияти ва тараққиётида юз берадиган ҳар қандай ҳодисанинг тўлақонли

www.arxiv.uz таҳлилини амалга ошириш ишончли назарий асос ва методологик тамойиллар билан таъминланиши зарурдир. Қиёсий-тарихий тилшунослик Қиёсий-тарихий тилшуносликнинг бошланғич куртакларини Гуманизм ва Уйғониш даврлари, XVII аср, Ж.Б. Вико (1668-1744) фаолияти ва XVIII асрлар тилшунослигини қамраб олган янги давр ғояларидан излаш зарур. Янги давр Европа тилларини ўрганишнинг қизғин фаоллашуви билан характерланади.Ўша пайтда ҳарф ва товушни мос туширишга йўналтирилган кўпгина орфографик ислоҳотлар амалга оширила бошланди ва товушлар (яъни тилнинг иккиламчи қисмларга бўлиниши)га нисбатан эътибор кучайди. Бирламчи бўлиниш борасида эса, янги грамматикалар яратилишига қарамасдан, уларда бирор бир янги фикрлар учрамади. Шунингдек, сўз туркумларини Аристотел ва Варрон каби таҳлил қилиш анъанаси давом этди. Бу даврда мамлакатлараро алоқалар ривожи натижасида ўрганилаётган тиллар доираси кенгайиб борди. Тилларнинг келиб чиқиши ҳақидаги етакчи ғоя «бобо тил» сифатида қадимги иврит тилини эътироф этиб, тилларнинг тараққий этиши ҳақидаги моногенетик қарашни тарғиб қилди. Бу қарашни асослаш мақсадида тиллардаги луғат таркибининг яқинлигини эътиборга олишган. Шу соҳадаги анъанавий ишлар сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: Постелнинг (1538) «Die Originibus seu de Hebraicae linguae et gentis antiquitate? Atque variarum linguarum affinitate» ва қадимги иврит тили негизида шаклланган 12 тилнинг рўйхати келтирилган Библиандернинг (1546) «Die ratione communi omnium linguarum et litteraturam commentaries» асарлари. Бобо тилни (прототил) аниқлашга бўлган бошқа ҳаракатларни ҳам кузатиш мумкин. Масалан, Джамбуларий Флоренция диалектининг этруск

www.arxiv.uz тилига боғлиқлигини кўрсатишга ҳаракат қилади. Ван Горп эса Одам Атонинг тили тевтон, яъни фламанд тили бўлган деб ҳисоблайди ва ҳоказо. Тилларнинг ўхшашлиги ва қариндошлиги ҳақидаги фикрлар ҳам кўпинча аралашиб кетади. Европада ҳақиқий компаративизм Канинисус арабларга аллақачон маълум бўлган семит тиллари қариндошлиги ҳақидаги фикрни тарқатгандан сўнг шакллана бошлади. Пиза қадимги сурия тили ва баск тилларини қиёслайди. 1599 йилда И.Ю.Скалигер «Diatriba de Europearum linguis» номли асарини чоп қилади ва унда «худо» сўзининг шаклларидан келиб чиққан ҳолда типологик классификацияни тузади. Умумий назарияларга келганда эса , Бэкон, Скалигер ва Франческо Санчесларни эслаб ўтиш мумкин. Бэкон ўзининг «De dignitate et augmentis scientiarum» номли асарида тил ва тафаккур муносабатини фалсафий нуқтаи назардан таҳлил қилади. Юлий Цезар Скалигер 1900 йилгача ва ундан кейинроқ бўлган даврларда тузилган мумтоз грамматика асарларининг «ғоявий отаси» ҳисобланади. Худди ана шу даврда (XVII ва XVIII асрлар) кейинги қиёсий тарихий тадқиқотларга асос солинган. Янги давр лингвистлари (Вожл, Менаж) тилдан мантиқий қонуниятларга бўйсунмайдиган норматив қоидаларга асосланган ҳолда фойдаланиш ҳақида сўз юритишади. Шунингдек, улар барча тилларга хос бўлган хусусиятларни аниқлашга ҳаракат қилишади. Лекин бу тиллар рўйхати чекланган бўлиб, булар энг аввало лотин, француз ва айрим ҳолларда юнон ва қадимги иврит тилларидир. Немис, испан ва итальян тиллари икки-уч марта эслатиб ўтилса, валлон тилидан келтирилган мисол фақат бир марта учрайди. Шу нуқтаи назардан француз тили беихтиёр муайян устунликка эга бўлади. Тадқиқотчилар келишик категориясини ҳамма тиллардан излашга ҳаракат қилишади. Бунга улар келишик категориясининг лотин тилида борлигини асос қилиб кўрсатишади. Лекин бу кўпгина қарама-қарши фикрларнинг вужудга келишига олиб келади. Янги давр тилшунослигида «Янги фан» асари муаллифи Дж.Б.Вико (1668-1744)нинг концепцияси муҳим ўрин эгаллайди. Бу асарда тилларнинг

www.arxiv.uz келиб чиқиши ҳақидаги назария келтирилган. Виконинг фикрига кўра, аввал товушга тақлид, кейин ундов сўзлар, кейин юкламалар пайдо бўлган ва натижада улар мустақил сўз туркумларининг вужудга келишига сабабчи бўлган. Вико тил тараққиётининг уч босқичи ҳақидаги фикрни илгари суради. Биринчиси – «Худолар тили» бўлиб, уни Вико «иероглиф ёки муқаддас» деб атаган. Бу босқич одамлар ҳали нутқдан фойдалана олмаган давр учун зарур бўлган. Иккинчиси – «Қаҳрамонлик ёки поэтик» босқич тили бўлиб, у ҳам биринчиси каби овозсиз, лекин ёзма шаклда бўлиши мумкин бўлган. Учинчи си – « Эпистоляр » омма тили бўлиб, у амалий мулоқот учун хизмат қилган. Виконинг фикрича, бу уч тил ва ёзувнинг уч тури бир вақтда пайдо бўлган. Турли халқларга хос бўлган ҳар хил тилларнинг мавжудлигини Вико об- ҳаво шароити, урф-одатлар ва замондаги фарқлар билан тушунтиради. Вико қарашларини лингвистик нуқтаи назардан баҳолаш учун уч масалани фарқлаш зарур: ушбу қарашларнинг XVIII асрдаги аҳамияти, уларнинг таъсири ва умумназарий аҳамияти. Биринчи масала бўйича салбий жавоб бериш мумкин, Вико компаративистикага ҳеч қандай таъсир кўрсатган эмас, бироқ унинг адабиёт, стилистика ва эстетика соҳаларида Италия маданиятига қўшган ҳиссасини унутмаслик керак. XVIII асрда барча соҳалар вакиллари (шоирлар, файласуфлар, сиёсатчилар, иқтисодчилар ва ҳ.к.) тил ҳақида бирор нарса ёзишга уринишган. Энг катта ҳажмдаги иш олиб борилган ягона соҳа фонетикадир. Шу даврда орфография ҳақида ҳам баҳслар давом этади. Англияда Стил ритм ва интонация ҳақида китоб чоп қилади. Грамматик тадқиқотлар давом этади ва тобора кенг кўриниш ола боради. Тадқиқ қилинган тиллар рўйхати ҳам ўсиб боради. 1786 – 1787 йилларда П.С.Паллас Петербургда Европа ва Осиёнинг 200 тилидаги 285 та сўздан иборат бўлган луғатини чоп этади. Ушбу фалсафий асрнинг энг илғор вакили сифатида Кондельякни кўрсатиш мумкин. Унинг тилнинг эркинлиги ҳақидаги назарияси алоҳида

www.arxiv.uz қизиқиш уйғотади. Кейинчалик Бреал ушбу назарияни жуда юқори баҳолаган ва бу фикрни Соссюр ҳам қўллаб-қувватлаган. Санскрит тили ҳам фаол ўрганила бошланди. Лекин европалик лингвистлар қадимги ҳиндларнинг фонетикага доир қарашларини бирдан баҳолай олишмади ва пайдо бўлаётган компаративистика товушларни эмас, балки ҳарфларни тадқиқ этган. Ажойиб тарзда амалга оширилган морфологик таҳлил ҳам европалик грамматиклар томонидан XIX асрнинг бошларигача тан олинмаган. Хуллас, қиёсий тарихий тилшунослик тарихида қуйидаги тўрт даврни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) қиёсий тарихий метод пайдо бўлишидан «ёш грамматиклар»- гача бўлган давр (1816-1870 йй.), 2) «ёш грамматиклар» (1870-1900 йй.), 3) «ёш грамматиклар»дан Ф.де Соссюрнинг «Умумий лингвистика курси» китобининг чоп этилиши ва хетт ёдгорликларининг ўқилиши амалга оширилишигача бўлган давр (1900-1916 йй.) (1915-1917 й й.), 4) Ф.де Соссюрнинг «Умумий лингвистика курси» китобининг чоп этилишидан ҳозирги кунгача бўлган давр. 1816 йилда Франц Бопп (25 ёшда) «Санскрит тилида тусланиш тизимининг грек, лотин, форс ва герман тилларидаги тусланиш билан қиёсий таҳлили (Рамаяна ва Моҳобхоратнинг айрим парчаларининг аслиятдаги матнидан аниқ ва метрик таржималар ва Ведалардан баъзи қисмлар мисолида)» китобини чоп этди. У ушбу китоб билан қиёсий–тарихий методга асос солди. Бопп қардош тиллардаги феълларнинг қўшимчаларини қиёслади ва европа тилларида нафақат алоҳида ўхшаш ҳодисалар, балки грамматик тизим бирлиги ҳам мавжудлигини аниқлади. «Ҳинд–европа тиллари» деган тушунча унга тегишлидир. Франц Боппнинг асосий мақсади – бир тилдаги факт ва шаклларни бошқа тил факт ва шакллари ёрдамида тушунтиришдан иборат бўлган.

www.arxiv.uz Боппдан мустақил тарзда худди шу даврда (1814–1818 йй.) даниялик тилшунос Расмус Раск (1787–1832йй.) «Қадимги шимолий тил соҳасидаги тадқиқотлар ёки исланд тилининг келиб чиқиши» китобида герман, литва, славян, лотин ва юнон тилларининг қардошлигини исботлаб берди Қиёсий–тарихий тилшуносликнинг юзага келиши даниялик лингвист Якоб Бредсдорф (1790–1841 йй.) («Тилга хос ўзгаришлар сабаблари ҳақида») ва немис тилшуноси Якоб Гримм номлари билан боғлиқ бўлиб, улар қиёсий– тарихий метод ёрдамида герман тилларини тадқиқ этишди. Янги методнинг асосчилари қаторига, шунингдек, Александр Христофорович Востоков (1781–1864 йй.) («Славян тили ҳақида фикрлар»–1820 ва ҳ.к.) ҳам киради У туғма гунг бўлгани учун маъруза ўқий олмасди, шунинг учун Румянцев музейи кутубхонасида мудирлик қилган. Умумий тилшуносликнинг асосчиси В. Ҳумбольдт саналади. У тилнинг илмий назариясини қиёсий–тарихий метод асосида ярата бошлаган. Унинг асосий иши –«Инсоният тилларининг қурилишидаги фарқлар ва унинг инсоннинг маънавий тараққиётига таъсири» асари 1836 йилда вафотидан сўнг акаси Александр Ҳумбольдт томонидан чоп этилган. XIX асрнинг 1850–1860 йилларида бу метод Август Шлейхер (1821– 1868) ва Ҳейман Штейнталь (1823–1899)лар томонидан ривожлантирилди. 1861–62 йилларда Шлейхернинг асосий илмий иши дунё юзини кўрди ва унда ўтган 50 йил давомида бажарилган ҳинд–европа тилларининг қиёсий– тарихий тадқиқи умумлаштирилди. Штейнталь тилларнинг келиб чеқиши, тилларни таснифлаш ва тилшунослик тарихи ҳақида илмий ишлар ёзди. 1870–1900 йиллар қиёсий –тарихий метод тарақиётининг иккинчи босқичи бўлиб, «Ёш грамматиклар» тадқиқотлари билан боғлиқдир. «Ёш грамматиклар» тилни тарихий ҳодиса деб ҳисоблашган ва бу фикр Ҳерман Паул томонидан «Тил тарихи тамойиллари» китобида қайд қилинган. Бу фикрни Шлейхернинг тил ни биологик ҳодиса сифатида қараш (« тил – табиий организм ») фикри билан солиштириш мумкин. Ёш грамматиклар,

www.arxiv.uz шунингдек, товуш ўзгаришларидаги қонуниятларни аниқлашган, улар тирик тиллар ва диалектлар ўрганилиши лозим деб ҳисоблашган. Ёш грамматиклар вакиллари сифатида Ҳерман Пауль, Август Лескин, Карл Бругман, Ҳерман Остгофг, Вильгельм Шерерларни кўрсатиш мумкин. Ёш грамматиклар тил фактларини аниқ кузатишган бўлса-да, улар умумий назарий муаммоларни олға суришга журъат этишмади. Масалан, «Париж лингвистик жамияти» низомида қуйидаги банд бўлган: «жамият тилнинг келиб чиқиши ва халқаро сунъий тилнинг яратилиши соҳасида иш олиб бормайди». «Ёш грамматиклар» Шлейхернинг лингвистик биологизм ғоясига қарши чиқишган бўлишса-да, сунъий йўл билан яратиб бўлмайдиган тилнинг тирик организмга ўхшаш томонлари ҳақида ҳам сўз юритишган. Ёш грамматиклар фонетик ўзгаришларни чуқур тадқиқ этишди, ундаги қатъий қонуниятларни, аналогияларни, ўзлашмаларни ва неологизмларни ажратиб кўрсатишди. Улар таълимотига индувидуализм ва психологизм ғоялари хос бўлган. Шундай қилиб, улар тилдаги ўзгаришлар сабабларини жамиятдаги ўзгаришлардан эмас, балки инсон руҳиятидаги ўзгаришлардан излашган. Масалан, улар замонавий рус тили уни ўрганмаган бола учун ўлик тилдир, лекин ўлик тил ҳисобланган лотин тили эса бу тилни мукаммал билган филолог–классик учун тирик тил сифатида намоён бўлади, деб ҳисоблашган. Ҳерман Пауль тарихийликнинг ролини бўрттириб, «тилшунослик фани тўлиғича тарихийдир» ва тил тизими ҳақидаги ҳар қандай тарихий бўлмаган иш илмий иш эмас деб таъкидлаган. Ёш грамматикларнинг яна бир камчилиги уларнинг фақат алоҳида шакл ва категорияларни ўрганишгани ва уларда тил тизими деган тушунчанинг мавжуд бўлмаганлигидадир. Қиёсий–тарихий метод тараққиётининг учинчи босқичи А.А. Потебня, Гуго Шухардт, Бодуэн де Куртене, Ф.де Соссюр, Енс Есперсен ва бошқа олимлар фаолияти билан боғлиқдир. Бу даврда социологик тилшунослик (яъни тилнинг ижтимоий вазифаларини мулоқот воситаси сифатида ажратиш), диалектология ва диалектография соҳалари тараққий қилди.

www.arxiv.uz Шухардт сўзни у англатган предметлар билан боғлиқликда ўрганишга чақиради. Унинг «Сўз ва нарсалар» асари (1912) шу номли лингвистик мактабнинг яратилишига туртки бўлди. Австриялик тилшунос Рудольф Мерингер томонидан чоп этиладиган « Сўз ва нарсалар » журнали ушбу мактабга шундай ном берди. Шунингдек, неолингвистика (Италияда ХХ асрнинг 20–йилларида) оқими вужудга келди: бу оқим талқинича, тил ижтимоий ҳодиса эмас, балки индивидуал ҳодисадир; ягона тил мавжуд эмас, балки диалектга хос бўлган изоглосслар бирлиги бор, холос. Асос ҳинд– европа бобо тилидаги бир қатор изоглоссларнинг кашф этилишидир. Тўртинчи давр (ҳозирги давр). Туркия ва Сурия ҳудудларида қудратли давлатчилик мавжуд бўлган. Бу ерда хеттлар истиқомат қилишган. Археологик қазишмалар пайтида олимлар миххат белгилар туширилган ўн минглаб лойдан ясалган лавҳаларни топишган. Матнларнинг кўпчилиги аккад тилида ёзилган бўлиб, бу тил Қадимги Шарқда ўзига хос «лотин тили» вазифасини ўтаган. Лекин номаълум тилда ёзилган матнлар ҳам кўп эди. Олимлар бу тил –хетт тили деган хулосага келишди. Хетт тили сирларини эса қиёсий-тарихий метод тамойилларини қўллаган буюк чех олими Бедржих Грозний очишга муваффақ бўлди. Хетт тили маълумотлари ҳинд-европа тиллари тарихини чуқурроқ ва аниқроқ ўрганишга ва қиёсий-тарихий методни ривожлантириш ва мукаммаллаштиришга ёрдам беради. Хетт тили сирларини очиш олимларга эрамиздан олдинги XVIII асргача бўлган қадимий давр қаърига кириб бориш имкониятини берди. Чунки хетт тилининг келиб чиқиши (демак, ҳинд-европа тили ҳам ) шу давр билан белгиланади. Хетт тилидаги « вадар » ва рус тилидаги « вода » ва хетт тилидаги « небис » ва рус тилидаги « небеса » бир хил маъноларга эга. Рус тилида ва хетт тилида 3 саноқ сони « тр и» деб талаффуз қилинади. Хетт тили рус, инглиз, юнон, литва ва бошқа ҳинд-европа тиллари билан қариндош бўлиб чиқди.

www.arxiv.uz Бу даврда , шунингдек, синхрон тилшунослик, глоттохронология, структурализм ва бошқ а йўналишлар ҳам тараққий эта борди. Глоттохронология – қардош тиллар ёшини яъни уларнинг бўлиниш тарихини аниқлаш методи дир. У 1951-52 йилларда америкалик лингвист М. Свадеш томонидан таклиф қилинган. Бу метод , шунингдек, «лексикостатистик» деб ҳам аталади. Барча тиллар учун луғат бойлигининг янгиланиш тезлиги деярли бир хилдир. М.Свадеш келтирган маълумотларга кўра, 215 та сўздан иборат бўлган сўзлар рўйхатидан минг йил давомида 15- 24% фоизи ўзгариб, қолганлари ўзгаришсиз қолади. Структурализм тилшуносликдаги муҳим йўналишлардан бири бўлиб, унинг асосий мақсади тилшуносликни бошқа фан соҳаларидан чегаралаш ва тилни тизимлилик тамойиллари асосида ўрганишдир. 1925 йилда Прагада Вилем Матезиус (1882-1945 йй.) « Прага лингвистик тўгараги» га асос сол ди ва кейинчалик бу тўгарак с труктуралистлар мактабига айланди. Структурализмнинг 3 мактаби мавжуд: 1) Прага структурализми (функционал лингвистика), 2) Америка структурализми (дескриптив лингвистика), 3) Копенгаген струтурализми (глоссематика). Прага мактаби қуйидаги қарашларни ҳимоя қилган: 1) лингвистика – мустақил фан; 2) тил фактларини тилнинг тизимлилиги нуқтаи назаридан таҳлил қилиш зарур; 3) тил – функционал тизимдир. Америка структурализм и нинг асосчиси Ф . Бо ас (АҚШлик этнограф ва тилшунос)дир. Унинг фаолияти ёзувга эга бўлмаган Америка ҳиндуларининг тилларини тасвирлаш билан боғлиқ бўлган. Шу асосда дескриптив, яъни тасвирий тилшунослик вужудга келган. Тилни таҳлил этишда структурализм тарафдорлари шаклга эътибор қаратишиб, тилнинг маънога эга томонини назардан четда қолдиришган ва инсон тилини ҳайвонлар тили ёки механикага тенглаштиришган (Сепир, Блумфильд). Учинчи мактаб – Копенгаген мактабидир. Бунда глоссематика (лотинча glossa сўзидан) йўналиши вужудга келади. Бў йўналиш номи даниялик тилшунос Луи Ельмслев томонидан берилган. 1943 йилда Ельмслев

www.arxiv.uz «Лингвистик назария асослари» китобини чоп этади. Глоссематика тилни ташқи белгилар тизими, абстракт муносабатлар схемаси сифатида таҳлил этади. Глоссематиклар «унча қулай бўлмаган тилларни» «қулайроқ тиллар» билан «маданий жиҳатдан унчалик қадрли бўлмаган»ларини «маданий қадрга эга бўлганлари» билан алмаштиришга чақиришади. Глоссематика тарихийлик ва тиллар ўртасидаги қардошликни инкор этади. Глоссематикада назария устувордир, тил структуралари умумлаштирилади, тилшуносликнинг мантиқ ва семиотика билан синтези амалга оширилади. Бунинг барчаси ушбу оқимнинг ижобий хислатларидир. Бошқа томондан эса, унда талайгина салбий хусусиятлар ҳам бор. Масалан, лингвистиканинг математика, фалсафа, мантиқ ва бошқа фанларга тобелиги, структура ва муносабатнинг абсолютлаштирилиши, фонеманинг товуш сифатига эга бўлмаслиги ва «бўш бирлик» – сенема сифатида кўрилиши, шунингдек, сўз ва гапнинг фақат формал жиҳатдан таҳлил қилиниши ва ҳ.к. Бу жиҳатдан глоссематика тил воқелигидан ажралган назарий қарашлар тўпламига айланиб қолади. Чунки тилнинг моҳияти унинг мулоқот функциялари, фикр таъсири ва ифодасида намоён бўлади. Глоссематиклар сўзни жуда формал тарзда ҳар қандай ҳарф ёки икки интервал билан ажратилган ҳарфлар кетма-кетлиги сифатида белгилайдилар. Глоссематиклар гапни ҳам шундай формал тарзда белгилашиб, уни нуқта (сўроқ ёки ундов белги) билан чегаралашади, холос. Қиёсий–типологик тилшунослик Қиёсий–типологик тилшунослик XIX аср бошларида немис олимларидан Ф. Бопп, Я. Гримм, В. Ҳумбольдт, А.Ф. Потт, рус олими А.Х. Востоков ва бошқаларнинг тадқиқотлари натижаси ўлароқ дунёга келган бўлса-да, бу олимлар ўз ишларида ўзларидан олдин ўтган испан олими Ш. Дьярмати, немис олимлари Фр. ва А.В. Шлегель, инглиз У. Джонс ва даниялик Р.К. Расклар кузатишларига таянишган. Лингвистик типологиянинг

www.arxiv.uz пайдо бўлишига тилларни ўрганишдаги туб бурилиш, яъни қиёсий грамматика ва луғатларнинг яратилиши, тиллар ўртасидаги қардошликни ўрнатиш, бобо–тилни тиклаш кабилар замин бўлиб хизмат қилди. Айнан шу давр ўрганилаётган тилдаги ҳодисаларни тарихий ёндашувда таҳлил этишнинг бошланиши деб эътироф этилади. Лингвистик типология учун дастлабки таянчни яратишда қиёсий– тарихий методнинг асосчиси бўлган немис олими Я. Гриммнинг хизматлари катта. У 1830 йилларда герман тилларининг биринчи қиёсий грамматикасини яратди. У қиёсий–тарихий методни муайян (немис) тилнинг конкрет тарихига нисбатан қўллаш намунасини берди ва тил тарихини халқ тарихи билан боғлашга ҳаракат қилди. Шу билан бир қаторда, XVIII аср бошларида фаолият юритган голланд лингвисти Ламберт Тен Кате ишларини ҳам эслатиб ўтиш жоиздир. Унинг ишларида Я. Гриммнинг «Немис тили грамматикаси» дунё юзини кўришидан 100 йил бурун гот, немис, голланд ва исланд тиллари грамматик структураларининг қиёсий таҳлили амалга оширилган эди (Десницкая 1955:32). 1786 йилда В. Джонс санскрит тилининг грек, лотин, гот, кельт, қадимий форс тиллари билан яқин қариндошликда эканлигини ва бу тилларнинг дастлаб битта умумий манбадан келиб чиққанлигини кўрсатиб ўтади. 1820 йилда А.Х. Востоков ўзининг «Қадимий ёзма ёдгорликлар асосида тузилган ва славян тили грамматикасига кириш сифатида хизмат қилувчи славян тили ҳақида қарашлари» асарини чоп этди ва бу асар бутун Европада машҳур бўлиб, фанда буюк ҳодиса сифатида эътироф этилди (Чемоданов 1956:8). Унда А.Х. Востоков биринчи бор черков–славян тили ёдгорликларининг хронологиясини аниқлади, унинг қадимги рус тилидан фарқларини кўрсатиб ўтди, қадимий славян ёзувидаги юсларнинг товуш белгиларини ва уларнинг поляк тилидаги бурун унлилари ва бошқалар билан ўзаро муносабатини аниқлади.

www.arxiv.uz А.Х. Востоковнинг «Қарашлари» немис олими Ф. Бопп томонидан санскрит тилининг тусланиш тизими ҳақидаги китоби чоп қилинганидан тўрт йилдан сўнг (ушбу китобнинг дунё юзини кўриши лингвистик типология тарихида қиёсий–тарихий тилшуносликнинг бошланиш даври ҳисобланади), даниялик Расмус Раскнинг исланд тилининг келиб чиқиши ҳақидаги тадқиқотининг чоп этилишидан икки йил кейин ва Якоб Гриммнинг «Deutsche Grammatik» асарининг биринчи томи яратилиши билан қарийб бир вақтда фан ютуғига айланди. Шундай қилиб, бу асар дунё лингвистик типологиясида қиёсий–тарихий методни қўллаган дастлабки намуналардан бирига айланди (Чемоданов:1956: 8–9). Лингвистик типология тараққиётининг кейинги босқичлари А. Шлейхер («тилларнинг қардошлик дарахти»ни излаш), Ф. Диц (роман тиллари қиёсий– тарихий тилшунослиги асосчиси), Ф. Миклошич (славян тиллари компаративистикаси), А. А. Потебня (славист–қомусшунос), Ф. И. Буслаев (тил ва халқ тарихи ўртасидаги боғлиқлик), И. И. Срезневский (рус ва ҳинд– европа тиллари), младограмматика йўналишида иш олиб борган лингвотипологлар: К. Бругман, Г. Остгоф, Б. Дембрюк, А. Лескин (Германияда), К. Вернер, (Данияда), М. Бреаль (Францияда), Ф. де Соссюр (Щвейцарияда), У. Д. Уитни (АҚШда), Ф.Ф. Фортунатов, Бодуэн де Куртенэ, А. А. Шахматов (Россияда) ва бошқа шу каби буюк номлар билан боғлиқдир. ХХ асрнинг бошларидан эса лингвистик типология тараққиётида А. Мейе, Э. Бенвинист (Франция), В. Пизани (Италия), В. Порциг (Германия), Ю. Курилович (Польша) ва бошқаларнинг тадқиқотлари муҳим ўрин эгаллайди. Агар энг янги даврга эътибор қаратсак, лингвистик типология назарияси дунёнинг турли–туман тилларининг тизими ва структурасини мажмуавий тарзда ўрганишга қаратилган кенг муаммолар доирасини қамраб олиши билан характерланади. Фонологик қатламга оид типологик тадқиқотларда эътиборни қиёсланаётган тилларнинг фонемик тизимидаги ўхшашлик ва фарқларга эмас, балки бу тиллардаги фонологик тизимларнинг ташкил топиш

www.arxiv.uz тамойилларига қаратиш зарур бўлади. Бу ҳақда А. А. Реформатский шундай ёзади: «Биз она тили ва ўрганилаётган тиллардаги алоҳида ажралган товушлар эмас, балки, тизим таркибида олинган бутун бир фонетик категорияларни солиштирганимизда, хар бир фонетик тизимнинг бутунлай ўзига хосликка эга эканлигини кўрамиз. Бу эса ҳар қандай тилга хос бўлган хусусият – ҳар бир тилнинг такрорланмас индивидуаллигининг намоён бўлишидир» (Реформатский 1970: 510). Ҳақиқатдан ҳам тилларнинг индивидуаллиги, айниқса, фонетикада яққол намоён бўлади (Lyons 2002: 24-25). Инглиз тили фонетик тизими ўзбек тили фонетик тизими билан қиёсланганда, бир қатор умумий хусусиятлар билан биргаликда, кўпгина фарқловчи белгиларни ҳам намоён этади. Инглиз тилига яққол намоён бўладиган вокализм хосдир: унлилар тизими 21 фонемадан ташкил топган бўлиб, улардан 12 таси монофтонг ва 9 таси дифтонглардир. Ўзбек тили унлилар тизими эса анча соддароқ: ўзбек тилида 6 та унли фонема бор. Славян тиллар и фонетик тизимлари борасида олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсат а дики, славян тилларининг баъзиларида вокал тиллар (бу энг аввало серб-хорват тили) ҳам учрайди. (Дикушина 1952: 17 б.) Инглиз тилида унлиларнинг, тилнинг горизонтал ҳолатда жойлашишига қараб уларнинг олдинги, орқа ва аралаш турлари, тилнинг вертикал жойлашишига қараб, паст (очиқ), юқори (ёпиқ) ва ўрта баландликдаги турлари фарқланади. Бундан ташқари, инглиз тилида унлилар миқдор белгисига қараб, яъни узун - қисқалиги ва артикуляциянинг муқимлигига кўра муқим артикуляцияга эга унлилар – монофтонглар ва уларга қарама- қарши қўйиладиган дифтонгларга ажратилади. Лабланган ва лабланмаган унли фонемаларни қиёслаш инглиз тилида паст даражада акс этган (Kim 1979: 377-378). Юқорида санаб ўтилган таққослашлардан биринчи иккитаси ўзбек тили фонетик тизимида кузатилади. Бунда олдинги қатор унлилари орқа қатор

www.arxiv.uz унилари билан таққосланади. Ўрта қатор унлиларига келганда, рус тилида ўрта қатор фонемалари мавжуд бўлиб, улар ясалиш усулига кўра инглиз тилидаги аралаш қатор фонемаларига яқин туради. Шундай қилиб, қатор ва баландликка кўра қарама-қарши қўйишни маълум маънода рус ва инглиз тиллари учун универсал ҳодиса деб ҳисоблаш мумкин. Буни эса шунга ўхшаш қиёсланаётган тилларнинг яққол намоён бўладиган лингвотипологик кўрсаткичлари сифатида кўриш мумкин (Lee 2002: 100-101). Немис тилидаги вокализм рус тилидагидан, энг аввало, миқдор муносабатларига кўра фарқланади. Агар рус тилида 5 та унли бўлса, немис тилида улар 19 та. Буни эса немис тили вок а лизмини минимумнинг янада кенгайиши сифатида кўришимиз мумкин. Кенгайиш эса, ўз навбатида, (қаторлар) юмшоқлиги (узунлик) таранглиги, дифтонглик каби турли фарқловчи белгилар билан таъминланади. Рус ва немис тиллари вокализмларининг типологик қиёсланиши муайян алоҳида субтизмларда таранглик ва дифтонгликнинг фақатгина оҳанглилик белгилари акс этганлигини кўрсатди. Вокализм тизимида немис тилидаги [e] ва [ə] фонемаларининг жойлашишида зидлик мавжуд бўлиб, бунда [ə]нинг фонемик ўрни тўлиқ эмас. Ундошлар гуруҳи таркиби ҳақидаги масала анчагина мураккаб ҳисобланади. Бу гуруҳда фарқловчи хусусиятларни ажратишнинг мураккаблиги тиллар ўртасида ундошлар таркиби борасида сезиларли номувофиқликлар борлигини асослашни қийинлаштиради. Компакт (тил орқа қисми) ундошлари, сирғалувчи ундошлари, бурун ундошлари, фрикатив ундошлари бўлмаган тиллар ҳам мавжуд. Шундай қилиб, консонант минимумини фактларни тушунтиришга йўналтирилган мантиқий тузилма сифатида кўриш мумкин. Консонантлик доирасида абсолют универсаллик фақат юқори ва қуйи ундошларни таққослашга тегишлидир. Юқори ундошлар тилнинг уч ва олд

www.arxiv.uz қисми ҳамда бошқа нутқ ва оғиз бўшлиғи органлари иштирокида талаффуз этилади. Унлиларда бўлганидек, бундай бирламчи фарқлаш тилнинг вертикал ва горизонтал ҳаракатлари билан боғлиқ. Немис ва ўзбек тиллари ундошларини таққослаш, немис тили ундош фонемаларини ўзлаштириш ўзбек тилида сўзловчи ўқувчида сезиларли қийинчиликлар туғдирмаслигини кўрсатди. Немис тили талаффузини ўрганишда бу нарса ундошларнинг аллофоник ўзгаришлари билан боғлиқ хатоларнинг туғилишига сабаб бўлади. Шу қаторга [ts] ва [tς] аффрикатларининг ўзига хослиги билан шартланган немис тилидаги [ x] ва [Ģ] ни фарқлашга доир қийинчиликлар ҳам киради (Kammbucker 1998: 10-11). Морфологик қатламнинг типологик хусусиятлари (масалан герман тиллари) ўрганилганда, энг аввало, аналитик кўрсаткичлар кўриб чиқилади. Лекин сўнгги даврда типологик таҳлил методикасининг мукаммаллашуви аналитизмнинг бир қатламли мезонларни кўпроқ морфологик ёки лексик ҳодиса сифатида кўришга ва уни қатламларнинг тил тизимидаги мустаҳкамлиги даражаси билан аниқланадиган аналитизмнинг яхлит тизимдан ташкил топган мезонлари билан алмаштирилишига олиб келди (Dijk 1997: 248-249). Яхлит тизимли типология ажратиладиган (синтактик боғлиқликнинг энг паст даражаси билан) ва ажратилмайдиган (синтактик боғлиқликнинг энг юқори даражаси билан) тилларни чегаралашга таянади. Бундай типлар у ёки бу тилда сўзлар ўртасидаги ифода муносабатлари синтактик воситаларининг намоён бўлиши ёки бўлмаслиги асосида чегараланади. Ушбу мезон типологик нуқтаи назардан истиқболли ҳисобланган у ёки бу тилдаги ўтган типологик ҳолат қолдиқларининг бузилиш ёки сақланиш кўрсаткичлари билан тўлдирилади. Герман тилларининг асосий қисмида (исланд тилидан ташқари) ажратиладиган типга хос тараққиётга мойиллик кузатилади (Davidson, Harman 2005:204-205).

www.arxiv.uz Грамматик ҳодисалар ривожи динамикаси таҳлилига процессуал ёндашув грамматикадаги анъанавий европацентризм ва морфологизмдан тамоман воз кечиш (тилга статистик ёндашув натижасида) ва морфологик ва синтактик категорияларни фарқлашни кўзда тутади. Морфологизмдан воз кечиш йўллари сифатида қуйидагилар белгиланади: а) тилнинг иерархик тузилиш динамикасини ҳисобга олиш ; б) тилни тасвирлашнинг универсал–статистик тизимини яратиш. Грамматик тасвирлаш доирасида б ў лган грамматик категориялар тушунчаси шакл ва мазмун яхлитлигида таҳлил этилади. Тил белгиларининг шакл ва мазмуни ўртасида тўлиқ мослик мавжуд эмаслиги ҳодисасини абсолютлаштиришга қарама-қарши муайян тилнинг грамматик категориялари ва уларнинг категориал шакллари (граммемалари) таркибини тилнинг уч хусусиятларига таянган ҳолда ёритиш маъқулдир. Тилнинг грамматик тизимидаги типологик нуқтаи назардан эътиборга молик ўзгаришларга синкретизм ҳодисаси киради. Бу ҳодиса бир турдаги граммемаларнинг бирлашиш натижасида йириклашуви сифатида талқин этилади. Синкретизмнинг типологик аҳамияти тил тараққиёти жараёнида морфология ва синтаксис муносабатларидаги ўзгаришлар билан белгиланади (Eggins 1994: 19). Грамматикани типологик-қиёсий тасвирлашнинг қуйидаги босқичларини ажратиб кўрсатиш жоиздир: а) матннинг сўз шаклларига кўра ажратилиши (грамматик шаклларнинг синтагматик идентификацияси – аниқлаштирилиши) ; б) мавжуд грамматик шакллар инвентарини аниқлаш имконини берадиган грамматик шакллар семантик ва формал вариантларининг фарқланиши (грамматик шаклларнинг парадигматик идентификацияси); в) шаклларнинг мавжуд таркибини функционал-семантик мезонлар асосида таснифлаш (оппозитив таҳлил) (Goldman – Eisler 2004: 150-154).

www.arxiv.uz Бу турдаги таҳлил тилнинг ҳар бир категориясини типологик жиҳатдан алоҳида-алоҳида аниқлаштириш имконини беради. Масалан, майл категорияси исланд ва немис тилларида тўрт аъзоли қарама-қаршиликда (индикатив, комментатив, императив, ирреалис) қаралса, нидерланд, фриз ва швед тилларида бу қатор уч аъзоли (индикатив, императив, ирреалис) ва ниҳоят, инглиз ва африканс тилларида икки аъзоли оппозицияга эга (индикатив, ирреалис). Немис тилининг майл тизимига нисбатан энг яқинликни исланд тилида кузатиш мумкин бўлса-да, исланд тили немис тилида йўқолиб кетган қатор архаик хусусиятларни (кондиционалиснинг тугалланмаган морфологик шаклда ифодаланиш ҳолатлари) сақлаб қолган. Швед тили тўрт ва уч аъзоли оппозициялар ўртасида оралиқ ўринни эгаллайди. Швед тили майл тизимининг синтагматик моҳияти индикатив / императив қисмида немис тилига, комментатив / ирреалис қисмида эса инглиз тилига яқин туради (Haselager 1997: 176-178). Барча герман тилларига хос бўлган претерит индикатив / флектив ирреалис қарама-қаршилик қаторининг қисқариш анъанаси кузатилмоқда. Дания ва норвег тиллари (қисман фарер тили)нинг типологик хусусиятлари сифатида ирреалиснинг мавжуд эмаслиги, императивнинг маҳсулдорлиги ва замоннинг ягона феъл категорияси – майлнинг мавжудлигини кўрсатиш мумкин. Ҳозирги инглиз ва африканс тилларида реалис шакли майлнинг икки хил оппозицияси (реалис/ирреалис) таркибида морфологик-синтактик жараёнлар натижасида ҳосил бўлган синкретизм маҳсули ҳисобланади. Реалис / ирреалис оппозицияси майлнинг тўрт аъзоли қарама-қарши қаторининг икки аъзоли қаторига кўчишида якунловчи босқич саналади. И нглиз тилида реалликни ифода этишнинг асосий воситаси сифатида реалис намоён бўлади ва у индикатив билан ифодаланади. Замонавий инглиз тилида нореалликни ифода этишнинг воситалари немис тилидагига қараганда камроқдир. Герман тилшунослигида герман тилларидаги замон ва майл категорияларининг ўзаро муносабат типологияси муаммоси муҳокамага

www.arxiv.uz қўйилади. Бу эса лисоний тип тушунчаси, замон категориясининг турли хусусияти кўрсаткичларининг (флектив, аналитик, агглютинатив) ўзаро муносабати билан изоҳланади. Замон ва майл категориялари муносабатларини ифодаловчи шакллар катта ўзгаришларга юз тутган ва бу ўзгаришлар натижада ҳатто майл категориясининг вазифалари тўлиғича замон категорияси доирасига ўтган. Бутун майл тизимининг қайта қурилиши ва турли формал шакллар тизимининг кучсизланиши натижасида шарт майли тараққиёти юзага келди (Jackendoff 1993: 104-105). Герман тилларида бир томондан, майлнинг категориал белгилари ўртасидаги муносабат, иккинчи томондан эса, замон парадигмаси, феълнинг шахс–сони ва сўз шакли структураси типологик характерга эга бўлади. Таҳлилнинг ўзи эса изоформизм назариясига бориб тақалади. Бунда лисоний тизимларнинг ички структуравий ўхшашликларини ўрганиш асосий ўринни эгаллайди. Аммо сатҳлараро изоморфизм муаммоси турли сатҳларга тегишли бирликлар фаолияти моделлари ўртасида тўлиқ мосликни аниқлаш билан боғлиқ бўлади. Ушбу назария ботиний ва зоҳирий структуранинг муносабатлари, бир сатҳга тегишли бирликларнинг тиллараро мослиги, универсалиялар, қардош ёки қардош бўлмаган тиллар гуруҳларининг умумий структуравий яқинлиги каби масалалар тадқиқида қўлланилади (Hill 1998: 10-11). Худди шунингдек, синтаксис қурилиши типологияси ҳам тилларни қиёслаб ўрганишда анча самарали бўлиши мумкин. Қиёслаш мезонларини излаш типологик тилшунослик учун долзарб вазифалардан бири бўлиб келмоқда. Тилларни қиёслаш учун эталон вазифасини ўтай оладиган моделни яратиш универсаллик талабларини қониқтирибгина қолмасдан, муҳим фарқловчи белгиларни унчалик муҳим бўлмаганларидан чегаралашни ҳам кўзда тутади. Типологик синтаксисни яратишдаги энг катта қийинчилик шундаки, умуман олганда, гап қиёслашнинг етарлича аниқ ва қатъий бирлиги бўла олмайди. Турли структурага эга бўлган тилларда гапнинг ҳатто асосий

www.arxiv.uz хусусиятлари ҳамда субъект ва предикат муносабатларининг грамматик ифодаси типи ҳам сезиларли даражада фарқли бўлиши мумкин (Langacker 1987: 310-312). Сўз синфларининг функционал қўлланилиши ушбу сўзлар бирикиши воситасида синтактик гуруҳлар – сўз бирикмалари ясалиши билан гап структурасига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам типологик қиёслаш учун формал ва функционал хусусиятларга эга бўлган ва гапдан кўра кичикроқ структурани танлаб олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Шундай қилиб, турли– туман икки бўлакли структураларни ва уларнинг рўйхатини аниқлаш тилшунослар эътиборини ўзига қаратиши лозим. Синтактик биномлар структураси, турли тилларда у ёки бу типларнинг такрорланиш даражаси ва уларнинг синтактик кенгайиш имкониятлари етарлича ёритилмаганлиги шубҳасиздир. Шу билан бирга структуравий типология муаммолари нафақат назарий, балки бевосита амалий аҳамият касб этади ( Langacker 1988: 80-81) . Сўз бирикмалари структурасини морфологик категориялар ва тил луғат таркибининг лексик–грамматик таснифига асосланиб таҳлил қилиш мумкин бўлади. Шу ўринда типологик таҳлилда якка фактларни эмас, балки тилнинг алоҳида ҳодисалари ўзаро боғланган «кичик тизимлар»ни таққослаш фойдалироқ эканлигини айтмоқчимиз. Шунинг учун ҳам структуравий тадқиқотлар тилдаги шакл ва белгилар диструбуциясини аниқлаш билан биргаликда амалга оширилиши лозим. Турли тиллар материаллари таҳлилида мавҳум ўлчам сифатида аниқланган синтактик моделлар ҳар бир алоҳида олинган тил структуравий хусусиятларига нафақат уларнинг структуравий, балки сифат–функционал белгилари асосида ҳам «боғланиши» лозим. Бунда сифат белгиси тушунчаси катта ўрин тутади. Ҳар бир муайян тилдаги морфологик ва синтактик категориялар мувозанати, грамматик категорияларнинг парадигматик жиҳатдан бирикканлиги, қатор турли–туман трансформациялар даражаси ва сиғими тилнинг типологик хусусияти ҳақида аҳамиятга молик материал бериш имконига эгадир. Келгуси типологик қиёслаш учун асос бўла

www.arxiv.uz оладиган белгилар асосида тил тизимининг дастлабки тавсифини амалга ошириш ва, бир томондан, тилларни типологик қиёслашнинг мақсадлари, иккинчи томондан, тилларни типологик таснифлашни фарқлай билиш муҳим ҳисобланади. Тасниф учун қандай структуравий белги асос қилиб олинишига қараб, дунё тилларининг бир эмас, бир нечта классификацияси берилиши мумкин (Langacker 1997:250). Масалан, немис тили содда гапларидаги феъл–объект муносабатларининг структуравий - синтактик, композицион ва семантик хусусиятлари предлог – от гуруҳи функцияси билан боғлиқ. Предлог-от гуруҳи кенгайтирувчи ва кенгаювчи элементларга бўлинади. Элементлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар гуруҳ даражасида, бутун гуруҳнинг функционал ўрни эса гап даражасида аниқланади. Шунингдек, ушбу гуруҳнинг препозицион кенгайиши унинг асосий компонентлари С1 ва С2 (субстантив 1 ва 2) доирасида ва тегишлилик асосида амалга ошириладиган «А» элементи иштирокида кўриб чиқади. С1 ва С2 компонентлари предлог-от гуруҳининг ташкил қилувчилари бўлиб, бир вақтнинг ўзида ҳам грамматик, ҳам семантик жиҳатдан бошқа отларга нисбатан препозицион ўринни эгаллаб, уларга тобе бўлади. «А» элементининг мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда С1 ва С2 компонентлари тегишлилик ва аниқланувчилик ҳолатида намоён бўлади. « А » элементи икки от ўртасида келганда , « тартибга солиш ҳолатлари кўриб чиқилади (Нушаров 1985: 4-11) . Худди шу асосда гапнинг синтактик-семантик тузилишини ҳам таҳлил қилиш мумкин. Таққослаш ва лингвистик типологиянинг кейинги тараққиёти кўп жиҳатдан тил таҳлилида қатор муҳим умумназарий муаммоларнинг ҳал қилинишига боғлиқ бўлади. Шулардан бири бу тилшунослик ва бошқа фанларда «оппозиция» ва «таққослаш» тушунчаларининг ноаниқ қўлланилиш муаммоси бўлиб, бунда «тизим» оппозициялар туркуми ёки алоқалар ва муносабатлар туркуми сифатида тушунилади. Бундай вазиятдан чиқишга оппозиция ва алоқаларни тенглаштириш орқали эришиш мумкин. Нима учун бошқа объект билан фарқланиш ёки тенглаштирилиш у билан

www.arxiv.uz таққосланиш демакдир, деган савол туғилиши табиийдир. Бир нарса бошқа биридан, уларнинг умумий хусусиятлари бўлишига қарамасдан фарқланиши мумкин ва бунда у билан муайян муносабатда, масалан тўлдириш муносабатларида ҳам бўлиши инкор этилмайди. Алоқа муносабатларнинг хусусий ҳолати ва ҳар қандай алоқа муносабатни тақозо этади, лекин ҳар қандай муносабат ҳам алоқа эмас. Элементлар ўртасида алоқа мавжуд бўлганда бир элементнинг ўзгариши иккинчисининг ҳам ўзгаришига (сабаб алоқаси) олиб келади. Элементлар ўртасида муносабат бўлган ҳолатда эса бир элемент хусусиятларидаги ўзгаришлар бошқа элемент хусусиятларининг ўзгаришига олиб келмайди. Бу ҳолатда фақат муносабатлар ўзгаради. Чунки муносабатлар элементлар хусусиятларидан ажралган ҳолда мавжуд бўлмайди. Натижада, алоқа умумий функцияларга эга элементлар ўртасидаги муносабат тури сифатида намоён бўлади. Юқорида таъкидланган фикрлар асосида лингвотипологик оппозиция тизим атрибути (кўрсаткичи) эмас, балки структура атрибути ва уни моделлаштиришнинг мумкин бўлган бир усули ва тасвирлаш методи эканлиги ҳақида хулоса қилиш мумкин.

O'xshashlar

Математик тилшунослик

Синхрон - диахрон тилшунослик

Тилшунослик фан сифатида

Хинд тилшунослик анъаналари

Киёсий - тарихий тилшунослик