Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек адабий тилининг ўрганилиш тарихи ва босқичлари Режа : 1. Узбек адабий тилининг ўрганилиш тарихи ва боскичлари 2. Тил, лисон ва нутк муносабати. тил сатҳлари ва бирликлари 3. Фалсафий умис ва яҳвонинг лисоний тизимда вокеланиши 4. Лисоний ва нутҚий бирликлар

www.arxiv.uz ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИНИНГ ЎРГАНИЛИШ ТАРИХИ ВА БОСҚИЧЛАРИ ҲЎАТнинг ўрганилиш тарихини қуйидагича даврлаштириш мумкин: I . XI - XIII асрлар (Қадимги туркий тилшунослик). II . XV - XIX асрлар (Эски туркий тилшунослик). III . XX асрнинг бошидан ХХ аср 90-йилларгача (Анъанавий ўзбек тилшунослиги). IV . XX асрнинг 90-йилларидан бугунги кунгача. (Замонавий ўзбек тилшунослиги) Ўзбек тилшунослиги фани М.Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асари билан бошланади. Бу асар 1914 йилда Туркиянинг Диёрбакир шаҳрида топилган. «Девону луғотит турк» уч томдан иборат бўлиб, 1915-17 йилларда Истанбул шаҳрида нашр этилган. Шу нашр асосида В.Броккельман бу асарни 1928 йилда немисча таржимада нашр қилди. 1939 йилда Анқарада Басим Аталай таржимасида турк тилида босилди. Олим С.Муталлибов девон таржимаси устида самарали ишлаб, 1960-63 йиллар давомида уч томда ўзбек тилида нашр қилди. М.Кошғарийнинг асари кириш ва луғат қисмдан иборат. Кириш қисмида муаллиф «Девон» нинг яратилиш сабаблари, ўз иш услуби, асарнинг тузилиши, туркча сўзларнинг тузилишида қўлланиладиган ҳарфлар ҳақида, китобда айтилган ва айтилмаган нарсалар ҳақида, туркий табақалар ва қабилаларнинг баёни, турк тилининг хусусиятлари, тилда ва лаҳжаларда бўладиган фарқлар ҳақида фикр юритади. Асарнинг луғат қисмида 7500 сўз саккиз бўлимда изоҳланади. М.Кошғарий туркий тиллар қурилишини тасвирлашда қиёсий усулдан фойдаланиб, тилшуносликда қиёсий-тарихий методнинг асосчиларидан бири бўлиб қолди. Илмий фан хазинасига бебаҳо дурдоналар қўшган Маҳмуд аз- Замахшарийнинг қадимги туркий тилшуносликда ҳам ўзига хос ўрни бор. Замахшарий йирик тилшунос сифатида араб тилшунослигининг ривожига улкан ҳисса қўшган олим ҳисобланади. Бироқ унинг луғатларида туркий сўзларга

www.arxiv.uz ҳам алоҳида эътибор берилиб, уларда XII - XIII асрлар Марказий Осиё туркий адабий тилининг лексикаси ўз аксини топган. XIII - XIV асрларда яшаб ижод этган Абу Ҳайён ал-Андалусийнинг қадимги туркий тилшуносликда тутган ўрни ўзига хосдир. У туркий ва араб тил муқоясасига доир кўплаб асарлар яратган бўлиб, улардан характерлиси «Китоб ал- идрок ли лисонал-атрок» луғатидир. Асар 1312 йилда Қоҳирада битилган бўлиб, луғат ва грамматикадан иборат. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, асарда қипчоқ унсурлари жуда кучли бўлиб, шу билан бирга, ўғуз унсурлари ҳам учраб туради. Қадимги туркий тилшунослик тараққиётида машҳур тилшунос Жамолиддин Муҳаммад Абдуллоҳ Туркийнинг ҳам ўзига хос ўрни бор. Унинг тахминан XIII - XIV асрларда ёзилган «Китобулуғат ал-муштоқ фи луғат -ит турк во-л-қафчоқ» («Турк ва қипчоқ тилларига муштоқларни қизиқтирувчи китоб») асари араб, форс, турк, мўғул тиллари қиёсига бағишланган бўлиб, бу асар турк тилларнинг тарихий тараққиётини ўрганишда қимматли манба бўлиб хизмат қилади. II босқич. Эски ўзбек тилшунослигининг шаклланиши ва тараққиётида буюк мутаффаккир шоир Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур, Алойи Бинни Муҳибий, Мирзо Меҳдихон, Исҳоқхон Ибрат кабиларнинг лингвистик қарашлари ва асарлари муҳим аҳамиятга эга. XIX асрнинг охирига келиб ўзбек тилшунослигида рус босқинчиларининг маҳаллий халқ маданияти, урф-одати ва тилини ўрганиш эҳтиёжи натижасида бир қанча амалий аҳамиятга эга грамматикалар вужудга келди. М.А.Терентьевнинг «Турк, форс, қирғиз ва ўзбек тили грамматикаси» (1875)ни А.Старлевскийнинг «Рус кишисининг Ўрта Осиёдаги йўлдоши» (1878) асарини, З.А.Алексев ва В.Вишнегорскийнинг «Сорт тили самоучители» (1884), М.Андреевнинг «Сорт тилини биринчи бор ўрганувчилар учун қўлланма» (1896)сини, Ф.Машковцевнинг «Сорт тили дарслари» (1899)ни, В.П.Наливкиннинг «Сорт тилини амалий ўрганиш учун қўлланма» (1898) сини, Н.Будзинскийнинг «Сорт тили дарслиги» (1910) ни бунга мисол сифатида кўрсатиш мумкин. III босқич. Том маънодаги фан сифатида ўзбек тилшунослиги XX асрнинг 20-30- йилларида шакллана бошлади ва шу асрнинг охирларига келиб ўзининг юқори чўққиларидан бирига эришди.

www.arxiv.uz XX аср ўзбек тилшунослигининг шаклланишида Абдурауф Фитрат, Ғози Олим Юнусов, Улуғ Турсунов, Е.Д.Поливанов, Қаюм Рамазон, Фахри Камолов ва Аюб Ғуломовларнинг хизматлари беҳад катта. Бу даврда ўзбек тилининг ички қурилиши замонавий тилшунослик ютуқлари асосида ишлаб чиқилди ва ўзбек тилшунослиги замонавий жаҳон тилшунослигининг бир бўлаги сифатида шаклланди. Имло қоидалари ишлаб чиқилиб, ўрта, ўрта махсус ва олий мактаб учун бу тилдан меъёрий дарслик, қўлланма ва илмий грамматикалар яратилди. Тилшуносликнинг бугунги мавжуд барча бўлимлари бўйича кўплаб илмий-тадқиқот ишлари вужудга келди. Луғатшунослик бўйича олиб борилган ишлар ниҳоятда самарали бўлди. Бир тилли, кўп тилли ва турли соҳавий луғатлар яратилиб, лексикография тилшуносликнинг алоҳида, етук соҳаси сифатида намоён бўлди. Ўзбек тилшунослиги замонавий фан сифатида тўлиқ шаклланди. Ўзбек тилини ўрганиш бўйича қилинаётган барча ишлар бир асосий мақсадга - ҳозирги ўзбек адабий тилининг тараққиёт қонуниятларини ва шу асосда унинг барча тармоқлари бўйича меъёрларини белгилашга қаратилди. Ўзбек тилшунослигининг тараққиёт йўли ва даражаси ҳам худди шу мақсадга эришиш, шу йўлдаги ҳаракатнинг натижалари билан белгиланади. Шу мақсадда ўзбек тилшунослиги қуйидаги соҳалар бўйича тадқиқот ишларини амалга оширмоқда: 1.Фонетика. 2.Лексика. 3.Лексикография. 4.Сўз ясалиши. 5.Грамматика. 6.Диалектология. 7.Қиёсий тилшунослик. 8.Нутқ маданияти ва услубияти. 9.Ўзбек тили тарихи. 10.Социолингвистика.

www.arxiv.uz Бу соҳаларнинг барчаси бўйича Ўз РФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти, университетлар ва педагогика институтларининг тилшунос олимлари самарали меҳнат қилдилар. Аввало, ўзбек тилининг фонетик ва грамматик қурилиши соҳасида олиб борилган кенг қамровли ишларни алоҳида таъкидламоқ лозим. Бу борада, айниқса, А.Н.Кононов, А.К.Боровков, В.В.Решетов, У.Турсунов, А.Ғуломов, Ш.Шоабдураҳмонов, Ғ.Абдураҳмонов, М.Асқарова, Ш.Раҳматуллаев, Ф.Абдуллаев, С.Усмонов, М.Мирзаев, кабиларнинг хизматлари каттадир. Ундан кейинги авлод сифатида А.Сафоев, Ж.Мухторов, И.Қўчқортоев, А.Ҳожиевларнинг ҳам алоҳида ҳиссалари бор. Ўзбек тили грамматикаси бўйича олиб борилган кенг кўламли ишларнинг якуни ва умумлашмаси сифатида 1975-76 йилларда яратилган икки томли «Ўзбек тили грамматикаси»ни кўрсатиш мумкин. Сўнгги йилларда экспериментал фонетиканинг юзага келиши ўзбек тилшунослиги тараққиётининг қонуний натижасидир. Ўзбек тили лексикологияси ва фразеологияси ҳам алоҳида соҳа сифатида шаклланди. Ўзбек тили лексикологияси ва фразеологиясининг ривожланишида, С.Иброҳимов, Ф.Камолов, О.Усмонов, С.Усмонов, Ш.Раҳматуллаев каби тилшуносларнинг хизматлари катта бўлди. 1980 йилда нашр қилинган «Ўзбек тили лексикологияси» номли асар бу борадаги сўнгги ютуқларни умумлаштирди. Ўзбек тили лексикографияси ҳам катта ютуқларни қўлга киритди. Кўп томли «Ўзбекистон энциклопедияси», икки томли «Ўзбек тилининг изоҳли луғати», ўзбек тили фразеологияси, терминологияси, касб-ҳунар лексикаси, Навоий асарлари тилининг луғати ва бошқа соҳалар бўйича ҳам қатор луғатлар юзага келди. «Ўзбек тилининг морфем луғати» янги типдаги луғат сифатида яратилди. Ўзбек луғатчилигининг ривожланишида, айниқса, А.К.Боровков, К.К.Юдахин, В.В.Решетов, О.Усмонов, Р.Дониёров, З.Маъруфов, Ш.Раҳматуллаев, С.Акобиров, Г.Михайлов каби олимларнинг хизмати катта бўлди. Сўз ясалиши ўзбек тилшунослигининг алоҳида соҳаси сифатида ажралиб чиқди. Ўзбек тилшунослигининг алоҳида соҳаларидан бири унинг диалект ва шеваларини ўрганувчи диалектологиядир. Ўзбек диалектологиясининг фан сифатида юзага келиши ва ривожланишида Е.Д.Поливанов, К.К.Юдахин,

www.arxiv.uz А.К.Боровков, Ғози Олим Юнусов, В.В.Решетов, Ш.Шоабдураҳмонов, Ф.Абдуллаев, У.Турсунов, М.Мирзаев ва улар издошларининг хизматлари беқиёсдир. Бу борада А.Алиев, Б.Жўраев, А.Шерматов, А.Жўраевлар уларнинг ишларини муносиб давом эттирдилар. Ўзбек диалектологияси ўзининг сўнгги ютуқлари билан ареал тилшунослик, социолингвистика фани билан омухталашиб кетди. Ўзбек тили тарихини ўрганиш тилшунослигимизнинг илғор соҳалардан бирига айланди. Бу соҳада А.Н.Кононов, А.К.Боровков, Ғ.Абдураҳмонов, С.Н.Иванов, С.Муталлибов, У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ф.Абдуллаев, П.Шамсиев, А.Рустамов, Ш.Шукуров, Ҳ.Неъматовларнинг илмий тадқиқотлари алоҳида диққатга моликдир. Бу давр ўзбек тилшунослигининг мумтоз даври ҳисобланса-да, унда ҳукмрон мафкурага хизмат қилиш, собиқ коммунистик мафкуранинг миллатларнинг бирлашиб, ягона совет халқи вужудга келиши ҳақидаги ғояси қолипларига туширишга бўлган тазйиқлар натижасида кўп ҳолларда ўзбек тилининг лисоний универсалияларга мувофиқ жиҳатларини кўпроқ очиш, унинг табиатини ҳукмрон тил бўлган рус тили қолиплари асосида кўришга интилиш, уни илмий тадқиқотларда зўрма-зўракилик билан ёритишга уриниш ҳоллари кучайди. Масалан, фонетикадаги урғу масаласини олайлик. Рус ва бошқа Европа тилларида урғунинг роли катта. Бироқ бу ўзининг барқарор белгиси бўлмаган ўзбек тилига ҳам шундайлигича олиб ўтилди ва асосий фонетик белгиси сифатида алоҳида эътиборга олинди. Ёки ўзбек тилида ҳам ц , лаб-тиш в ундоши борлиги уқтириб келинди. Товушлар орфоэпиясини рус тили талаффуз меъёрларига яқинлаштиришга уринишлар давом этиб келди. Ўзбек тили грамматикаси талқинида ҳам рус тили қоидаларига ўзбек тили далилларини тиқиштириш ҳоллари юз берди. Бу, масалан, морфологияда сўз туркумлари таснифи ва тартибида, грамматик қўшимчалар таснифида, сўзларнинг бирикув омиллари ва воситалари талқинида, гап моҳиятини белгилашда, қўшма гаплар таснифида яққол намоён бўлди. Луғатчиликда ҳам рус тили луғатлари шаблон вазифасини ўтади. Масалан, «янги типдаги» ўзбек тилининг морфем луғатида ўзбек тилига ўзлашган сўзларни морфемаларга ажратиш, сўз бораётган тилларникидагидек амалга оширилди: ахборот - ахбор-от, тракторист - трактор-ист каби. «Ўзбек тилининг изоҳли

www.arxiv.uz луғати»да ҳам айнан шундай йўл тутилди. (Бу ҳақда «Лексикография» бўлимида батафсил маълумот оласиз.) Ўзбек тилшунослиги, умуман олганда, улкан ютуқларни қўлга киритиши билан биргаликда, даврнинг ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий таъсири унда ўз изини қолдирмаслиги мумкин эмас эди. IV босқич. ХХ асрнинг 80-йилларига келиб ўзбек тилшунослигининг (амалий, фактографик) босқичи тугалланган ва тўпланган бой далилий ашёни диалектик методология асосида ўрганишга кучли замин тайёрлаб, ўзи эса турғунлик ҳолатини бошдан кечирмоқда эди. Шу боисдан бутун собиқ шўро давлати ҳудудида олиб борилаётган ошкоралик ва қайта қуриш сиёсати ўзбек тилшунослиги фанини ҳам четлаб ўтмади. Ўзбек тилшунослигининг янги авлодлари Ҳ.Неъматов, Э.Бегматов, Н.Маҳмудов, А.Нурмонов, Р.Сайфуллаева каби олимлар қайта қуриш шароитида ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари бўйича республика ва иттифоқ матбуотида чиқишлар қилдилар. Кўтарилган масалаларни моҳиятан иккига бўлиш мумкин: биринчидан, ўзбек тилшунослиги унинг олдида 30-40-йилларда қўйган вазифасини - ўзбек тили турли сатҳ бирликларини замонавий (европавий) таҳлил усулларида мукаммал тавсифини бериш; адабий тил меъёрларини белгилаш, таълимнинг турли босқичлари учун зарур бўлган ўқув қўлланмалари, дарслик ва луғатларни яратиш ва оммалаштиришни муваффақият билан бажарди ва йиғилган ҳодисалар тавсифи асосида илмий тушунчалар ҳосил қилиш хусусийликларда умумийликни, ҳодисаларда моҳиятни, оқибатларда сабабни, воқеликларда имкониятни очиш даражасига кўтарилган. иккинчидан, узоқ йиллар давомида ўзбек тили иттифоқдаги туркий, қолаверса, бошқа тиллар каби рус ва Европа тиллари қолиплари асосида ўрганиб келинди. Уни ўз ички зотий табиатидан келиб чиққан ҳолда алоҳида яхлитлик сифатида ўрганиш учун шарт-шароит вужудга келди. Қайта қуриш, ошкоралик ва истиқлол натижаси ўлароқ, миллий тилшуносликлар бошқа миллий фанлар каби коммунистик мафкура кишанларидан халос бўлди. Ўзбек тилининг барча соҳолари бўйича қатор тадқиқотлар юзага келди. Бу борада Ҳ.Неъматов, Н.Маҳмудов, А.Нурмонов, Ғ.Зикриллаев, Р.Сайфуллаева, О.Бозоров, М.Қурбонова, Б.Менглиев Ш.Шаҳобиддинова каби назариётчи тилшуносларнинг ишлари алоҳида эътиборга

www.arxiv.uz моликдир. Улар ўз тадқиқотларида ўзбек тилининг зотий табиатини очиб беришни мақсад қилиб қўйдилар. Шу тарзда янги ўзбек тилшунослиги шаклланди ва қисқа муддатда жиддий ютуқларни қўлга киритди. Улар асосида ўрта мактаб она тили дарсликлари бутунлай янгиланди. Бу ютуқлар нималарда кўзга ташланди? Биринчидан, лисон ва нутқ фарқланмаслиги натижасида тилшунослигимизда фонема ва товуш, морфема ва қўшимча, семема ва сўз каби атамалар моҳиятидан келиб чиқилмаган ҳолда, муқобил атамалар сифатида ишлатилар эди. Лисон ва нутқнинг фарқлануви уларни қатъий тартиблаштирди. Иккинчидан, лисон ва нутқни фарқлаш грамматикада умумий ва хусусий маънони фарқлаш талабини қўйди. Шунга кўра, фалсафанинг умумийлик ва хусусийлик диалектикаси асосида ўзбек тили грамматикаси категориялари тадқиқ қилинди. Учинчидан, сўз туркумлари таснифи тилшунослигимиздаги энг чигал масалалардан бири эди. Масалан, ўзбек тилида олмош барча мустақил сўз туркумларини, қолаверса, гап ва матнни ҳам алмаштира олса-да, у рус тилидагидек от, сифат, сон туркумларига хос сўзлар алмаштирувчиси сифатида талқин қилинар эди. Бу нуқсоннинг асоссизлиги илмий исботини топди. Тўртинчидан, грамматик қўшимчалар моҳияти ҳам, уларнинг номланиши ҳам ўзбек тилининг табиатига ёт эди. Шу боисдан сўз ўзгартирувчи ва шакл ясовчи атамалари остида ўрганилувчи ҳодисалар қайта кўриб чиқилди ва синтактик шакл ҳосил қилувчилар ҳамда луғавий шакл ҳосил қилувчилар атамаси остида қайта таснифланди. Бешинчидан, тақлидларнинг сўз туркумлари сирасида тутган ўрни ҳам ўзбек тили табиатига ёт эди. Унга чуқур илмий таҳлиллар асосида мустақил сўзлар орасидан ўрин берилди. Олтинчидан, гап маркази тушунчаси фанга киритилиб, у асосда ўзбек тилининг гап қурилишига хос зотий моҳияти очилди ва ўзбек тилида гап қурилиши [кесим] қолипига эга эканлиги тан олиниб, унинг [эга- кесим] қолипли рус ва бошқа тиллардан фарқи асосланди. Еттинчидан, қўшма гап таснифи ва таркибини белгилашда ҳам ўзига хос ва янгича иш тутилди. Бунда гап маркази тушунчасида, туркий хусусият-ўзбек тилида ривожланган, кесимлик шаклларига ва қўшма гап таркибида содда гапларни бир- бирига боғловчи воситаларга, тобе гапнинг ҳоким гап валентлиги силсиласида тутган ўрнига асосланилди.

www.arxiv.uz ТИЛ, ЛИСОН ВА НУТҚ МУНОСАБАТИ. ТИЛ САТҲЛАРИ ВА БИРЛИКЛАРИ ИЛМИЙ БИЛИШ ВА УНИНГ БОСҚИЧЛАРИ Борлиқни илмий билиш илмий тадқиқот йўли билан изланиш натижасида у ҳақда янги билимлар ҳосил қилишдир. Табиат ва жамиятнинг мураккаб, хилма хил ва ранг-баранг ҳодисаларининг ҳақиқий мазмунини, моҳиятини, ривожланиш қонунларини илмий билишнинг аниқ усуллари мавжуд бўлиб, улар илмий тадқиқот ва изланишларнинг йўналишини ифодалайди. Фалсафа ва фанда илмий билишнинг икки босқичи фарқланади: а) фаҳмий (эмпирик, амалий) билиш; б) назарий (идрокий, мантиқий) билиш. Биринчи босқичда ўрганилаётган манба, унинг бўлимлари ва таркибий қисмлари, белги-хусусиятларини аниқлаш, уларни саралаш, изчиллаштириш ва тасвирлаш ишлари амалга оширилади. Бунда асосий эътибор ўрганиш манбаининг ташқи, зоҳирий хоссаларини аниқлашга қаратилади. Аслида бу ҳали том маънодаги таҳлил эмас, лекин илмий ўрганишнинг зарурий, таркибий қисмидир. Буни Ҳазрат Навоий «Лисонут тайр» достонидаги «Кўрлар ва фил ҳикояти»да кўрларнинг фил ҳақида тасаввур ҳосил қилишлари мисолида тасвирлайди. Назарий билиш эмпирик, яъни фаҳмий билишсиз амалга ошмайди. Амалий билиш жараёнида тўпланган фактик материаллар назарий билиш жараёнида ақлий тафаккур йўли билан умумлаштирилиб, уларнинг моҳияти очилади. Бу босқичда ҳазрат Навоийнинг мазкур асарида орифнинг фил ҳақида назарий билим ҳосил қилиши мисолида баён этилади. Манбани ўрганишнинг ҳар икки босқичи ҳам бирдай муҳим бўлиб, иккинчисини биринчисисиз, биринчисини иккинчисисиз тасаввур қилиб бўлмайди., Уларни бир-биридан узиш, қарама-қарши қўйиш, уларга билишнинг икки қутби сифатида муносабатда бўлиш мумкин эмас. Билишнинг икки зарурий босқичи ҳам ўз-ўзича чекланганлик хусусиятига эга. Масалан Навоий фаҳмий билиш ҳақида

www.arxiv.uz Қосир этти фаҳмдин идрокни дея унинг чекланганлигига ишора қилса, немис шоири Ҳёте: Назария қуруқ ёғочдир деб назарий билишнинг ҳодисалардан узилганлигини уқтиради. Хўш, билишнинг икки зарурий босқичи нуқтаи назаридан ўзбек тилшунослиги тараққиётини қандай баҳолаш мумкин? Ўзбек тилшунослиги ўзининг III босқичи (ХХ асрнинг 20- йилларидан 90- йилларигача) да амалий босқични босиб ўтди. Бу даврда амалга оширилган ишлар қуйидагилардан иборат эди: 1.Тилнинг бўлимлари аниқланди. 2.Ҳар бир бўлимга доир бирликлар чегараланди. 3.Бирликларнинг зоҳирий аломатлари ёритилди. Масалан, фонетика соҳасида ҳозирги ўзбек адабий тилида 6 та унли, 25 та ундош борлиги аниқланиб, уларнинг бевосита сезги аъзоларига таъсир қилувчи хоссалари ўрганилди. Унлилардаги лабланганлик-лабланмаганлик, тил орқа, тил ўрта, тил олди, юқори торлик, қуйи ва ўрта кенглик белгилари шулар жумласидандир. Бироқ ҳар бир унлининг моҳияти-зотига бу зоҳирий белгилар қай даражада дахлдор деган муаммо ечими бу босқичнинг вазифаси бўлмаганлиги сабабли кун тартибига қўйилмади ва назарий ўрганиш жараёнида фонемаларнинг вариант-инвариантлик муаммоси остида тадқиқ қилинди. Ҳар бир унлининг (ундошларнинг ҳам) зотий моҳияти назарий усулларда очиб берилди. Шундай ҳолатни морфологияда ҳам кузатиш мумкин. Бунда сўз туркумлари, ҳар бир туркумга хос грамматик шакллар аниқланди. Грамматик шаклларнинг зохирий белгилари - нутқий хусусиятлари тадқиқ қилинди. Масалан, ҳар бир келишикнинг 20 дан 50-60 тагача маънолари ажратилиб, тафсифланди. Бу маъноларни янада кўпайтириш мумкин эди. Зеро, ҳодисалар чексиз бўлиб улар қанчалик кўпайса, манба моҳиятини шунча қоронғилаштиради, тўсиб қўяди. Қуйидаги мисолларга диққат қилинг: Салимнинг китоби Салимнинг опаси Салимнинг уйи Салимнинг йиғиси

www.arxiv.uz Бунда эмпирик тилшунос қаратқич келишигининг «қарашлилик», «мансублик», «эгалик», «субъект- ҳаракат» каби тўртта маъносини фарқлайди (қаторни яна давом эттириш ва маънолар сонини кўпайтириш мумкин). Бу зоҳирий маънолар - ҳодисалардир. Эмпирик тилшунос моҳиятга томон бундан чуқурроқ бора олмайди. Назариётчи эса келишикнинг ҳар бир қўлланишидаги фарқлардан кўз юмиб, умумий жиҳатларни олиб қолади. Фарқларнинг китоб, опа, уй, йиғи ва бошқа сўзлар таъсирида эканлигини ақлий йўл билан аниқлайди ва шу асосда қаратқич келишигининг моҳиятини очади. Назарий ўрганиш жараёнида тил ҳодисаларида зоҳирий (нутқий) ва ботиний (лисоний) жиҳатлар фарқланади. Ҳар бир бирлик ўз ёндошлари билан ўзаро муносабатларда ўрганилади, уларга тизимий ёндашилади. Буни қандай тушуниш мумкин? Масалан, юқоридаги мисолнинг биринчисида ( Салимнинг китоби ) қаратқич келишиги «қарашлилик», иккинчисида ( Салимнинг опаси ) «мансублик» нутқий (хусусий) маънолари воқеланган. Бироқ қаратқич келишиги шаклининг барча қўлланишлари учун умумий нарса - «тобе унсурнинг ҳоким унсурга қаратувчилик муносабатини ифодалаш» маъноси бевосита кузатишда берилмаган ва лисоний аҳамиятга эга. Бу умумийлик юқоридаги мисолларда « C алим сўзининг опа сўзига қаратувчилик муносабатини ифодалаш», иккинчиси « Салим сўзининг китоб сўзига қаратувчилик муносабатини ифодалаш» тарзида бевосита кузатишга чиққан, сезги аъзолари билан ҳис қилинадиган қиймат касб этиб хусусийлашган эди. Эмпирик тилшунос ҳар бир бирликни алоҳида-алоҳида текширади. Масалан, а унлисини бошқа унлиларсиз, замон ёки келишик шаклини бошқаларидан ажратиб, узиб олган ҳолда ўрганаверади. Назарий ўрганиш босқичида эса улар ўз тизимдошлари билан яхлитликда таҳлил этилади. Ҳар бир бирликнинг, дейлик, унлининг бошқа тизимдоши билан ўзаро муносабатида намоён бўладиган белгиси назариётчи учун муҳим аҳамият касб этади. Тил ҳодисаларини бу тарзда унинг тизимдошлари билан қуршовида, ўзаро муносабатлари асосида ўрганиш тизимий ёндашиш дейилади. Тизимий (систем) тилшунослик ҳар қандай бирликнинг моҳияти унинг муносабатларини чуқур таҳлил қилиш билан очилади, деган ғояга таяниб иш кўради.

www.arxiv.uz ФАЛСАФИЙ УМИС ВА ЯҲВО НИНГ ЛИСОНИЙ ТИЗИМДА ВОҚЕЛАНИШИ Диалектика ҳар қандай ўрганиш манбаида, борлиқдаги ҳар бир нарсада икки жиҳат борлигини таъкидлайди ва уни қуйидаги икки томонли категориялар асосида системалаштиради: Умумийлик - яккалик Моҳият - ҳодиса Имконият - воқелик Сабаб - оқибат Биринчи жиҳат (биз уни тегишли категорияларнинг бош ҳарфлари асосида қисқача УМИС деб атаймиз) нарсаларнинг бевосита кузатишда берилмаган зотий моҳияти бўлиб, у ақлий, идрокий усул билан англанади. Иккинчи жиҳат эса (ЯҲВО - яккалик, ҳодиса, воқелик, оқибат) УМИС нинг воқеланиши бўлиб, уни тадқиқотчи, ўрганувчи киши сезги аъзолари ёрдамида ҳис қила олади. Ҳар бир нарсада УМИС турлари (умумийлик, моҳият, имконият, сабаб) яхлит ҳолда мавжуд бўлади ва ЯҲВО тури (яккалик, ҳодиса, воқелик, оқибат) яхлит ҳолда воқеланади. Масала моҳиятини яққолроқ тасаввур қилиш учун ҳаммага тушунарли бўлган ҳаётий бир далилга мурожаат қиламиз. Ҳовлимизда бешта ҳар хил ўрик дарахти бўлиб, улар бевосита кузатишда берилган, сезги аъзолари ёрдамида уларни ҳис қила оламиз. Лекин барча ўрик дарахти ҳақида онгимизда яхлит ўрик тушунчаси мавжуд. У бевосита кузатишда берилмаган бўлиб, у ақлий йўл билан онгимизда тикланган. Фалсафада ана шу «умуман ўрик»ка нисбатан УМИС, муайян, кўз олдимизда турган ўрикка нисбатан ЯҲВО атамаси қўлланади. Бевосита кузатишда берилмаган УМИС ва сезгилар ёрдамида ҳис қилиш мумкин бўлган ЯҲВОларнинг бири иккинчисисиз бўлмайди. Масалан, «умуман ўрик» тушунчаси хусусий, якка, алоҳида ўриклар ҳақидаги тасаввурлардан тикланса, якка ўрик «умуман ўрик» нинг воқеланиши, муайянлашувидир. Биз УМИС ва ЯҲВОни фарқли белгилари асосида қуйидагича тасаввур қилишимиз мумкин.

www.arxiv.uz УМИС ЯҲВО моддийликдан холи моддийликка эга такрорланувчан бетакрор чекланган чексиз ва ҳ. Буни қуйидагича шарҳлаймиз: 1.«Умуман ўрик» УМИС сифатида онг орқали идрок этилади. У ўзида якка, алоҳида ўрикларнинг барча умумий белгиларини мужассамлаштириб, фарқли жиҳатларини четда қолдиради. Масалан, бир ўрик дарахти эрта, иккинчиси эса кеч, учинчиси аччиқ данакли, тўртинчиси эса кам ҳосиллидир. Бу фарқли жиҳатлар «ўрик» УМИСида акс этмайди. Улар ЯҲВОларда намоён бўлади. ЯҲВО моддий тарзда бўлиб сезги узвларига таъсир қилади. 2.«Умуман ўрик» УМИСи ҳар бир ўрик ЯҲВОсида такрорланаверади. Борлиқда қанча ЯҲВО бўлса ҳам, ҳар бирида УМИС ўзининг бир қиррасини намоён қилаверади. Лекин ЯҲВО сифатидаги муайян ўриклар такрорланмайди. Кесилган бир ўрикни қайта ўстиришнинг иложи йўқ. Аммо қанча ўрик кесилгани- ю экилгани билан, умуман, ўрик УМИСи ўзгармасдан тураверади. УМИС барқарор, ЯҲВО ўткинчидир. 3.УМИС сифатида «умуман ўрик» битта. Аммо ўрик ЯҲВОлари чексиздир. Шу кунгача мавжуд бўлган ва келажакда экиб, ўстириладиган ўриклар сонини тасаввур қилиб бўлмайди. Аммо УМИС битталигича тураверади. УМИС ва ЯҲВО фалсафада субстанция ва акциденция, тасаввуфда зот ва тажалли деб ҳам юритилади. Биз қўлланмада, асосан, зот ва тажалли атамаларидан фойдаланишга ҳаракат қиламиз. Бунинг иккита сабаби бор. Биринчидан, тасаввуфий зот фалсафий субстанциядан фарқланади. Субстанция материалистик (моддийлик) диалектиканинг атамаси бўлганлиги боис, у моддийликка эга деб қаралади. Масалан, кўз ўнгимиздаги стол субстанция бўлиб, ўзининг турли белги-хусусиятлари (ЯҲВОлари, атрибутлари, акциденциялари) ни воқелантиради. Тасаввуфий зот дейилганда моддийликдан холи, психофизик борлиқ тушунилади. Бу биз талқин этган «умуман ўрик» УМИСи табиатига айнан

www.arxiv.uz мос келади. Зот (моҳият, асос) тасаввуфда ҲАҚҚА нисбатан қўлланган ва бевосита кузатишдан холи тасаввур қилинган. Иккинчидан, замонавий ғарб фалсафаси асосида шарқ тасаввуфи ётганлиги боис, миллий маънавиятимизга ҳурмат рамзи сифатида шундай йўл тутилди. Умуман, қўлланмада УМИС ва ЯҲВО ҳамда зот ва тажалли атамаларидан маънодош бирликлар сифатида фойдаланилади. Хўш, фалсафий УМИС ва ЯҲВО тил ҳодисаларга нисбатан қандай татбиқ этилади? Берилган қалин, қора, катта сўзларидаги [ а ] товушларини талаффуз қилайлик. Сезгиларимиз 6 та а унли товушни ҳис қилади. Бундаги бирорта а товушини қайта талаффуз қилиб бўлмайди. Қайта айтилгани эса энди еттинчи ( а ) товушидир. Демак, талаффуз қилинган ( а ) товушини (бошқа товушларни ҳам) қайта талаффуз қилиш мумкин эмас ва ҳар бир қайта айтилган товуш янги экан, нутқимиздаги ( а ) товушлари чексиз бўлиб, ҳеч қачон такрорланмайди ва сезги аъзолари ёрдамида ҳис қилинади (айтганда эшитилади, ёзганда ўқилади). ( а ) товуши ЯҲВО бўлиб, у биз юқорида фикр юритган «алоҳида ўрик»ка монанддир. Учинчидан, ЯҲВОлар қанчалик кўп, ранг-баранг бўлишига қарамай, онгимизда уларнинг умумлашмаси сифатидаги якка [ а ] УМИСи бор. Бу [ а ] юқорида айтилган «умуман ўрик» каби моддийликка эга эмаслик (онгда психофизик ҳолатда мавжудлик), барча ( а ) ЯҲВОларида такрорланувчанлик, миқдоран чеклилик (яъни, битталик) хоссаларига эга. Фонетик ЯҲВО товуш ва фонологик УМИС фонема деб юритилади. Фалсафий УМИС ва ЯҲВОнинг лексикада воқеланишига диққат қиламиз. Мисоллар: Мен китоб ўқишни бошладим. Бу китобни Салим нега келтирди. Китоб қизиқарлилиги билан мени тезда ўзига ром қилди гапларда учта ( китоб ) сўзи мавжуд. Бу сўзларнинг ҳам ҳар бири «муайян ўрик», «муайян ( а ) товуши» каби моддий воқеланганлик, такрорланмаслик белгиларига эга ва улар қаторини яна чексиз давом эттириш мумкин бўлганлиги сабабли миқдоран чекланмаганлик каби ЯҲВОларнинг барчасига хос белгиларни ўзида мужассамлаштирган. Чексиз ( китоб ) сўзларининг замирида, ортида эса «умуман китоб» УМИСи яширингандир. У нутққа чиқадиган барча ( китоб ) сўзлари учун доимий асос сифатида яшайди. Чунки иккинчи ( китоб ) сўзи биринчисининг такрори эмас. У янги сўздир.

www.arxiv.uz Учинчиси ва қолган барча сўзлар учун шундай фикрни айтиш мумкин. Шунингдек, морфологияда [ -ни ] тушум келишиги шаклининг турли нутқий қўлланишлари морфологик ЯҲВОлар бўлиб, бу қўшимчалар онгдаги [ -ни ] УМИСи (морфемаси) асосида воқелангандир. Синтаксисда УМИС ва ЯҲВО муносабати қуйидаги тарзда жузъийлашади - хусусийлашади. Масалан, Китоб нинг варағи Уй нинг эшиги Салим нинг саволи Қоғоз нинг қалинлиги Ручка нинг қопқоғи каби сўз бирикмалари алоҳида-алоҳида ЯҲВОлар бўлиб, улар умумий [қаратқич келишигидаги мустақил сўз Қ эгалик шаклидаги мустақил сўзққаратувчи ва қаралмишнинг турли муносабатлари] қолипи - УМИ C и (биз мустақил сўз атамаси учун қулайлик мақсадида тилшунослар томонидан қабул қилинган инглизча word c ўзининг бош ҳарфи бўлган W шартли белгисидан фойдаланамиз: [ W қ.к. - W э.қ. ] тарзида) воқеланишларидир. Ўзбек тилида барча гаплар эса ЯҲВОлар сифатида [кесимлик қўшимчалари билан шаклланган атов бирлиги], яъни [ WPm ] (бунда W - юқоридагидек мустақил сўз, атов бирлиги, Pm эса кесимлик кўрсаткичи бўлиб, предикат, маркер сўзларининг бош ҳарфлари) УМИСининг воқеланишидир. (Бу ҳақда «Ҳозирги ўзбек адабий тили» курсининг «Синтаксис» бўлимида батафсил маълумот оласиз.) Шуни эсда тутиш керакки, УМИС зот сифатида ҳеч қачон муайян бир ЯҲВОда - тажаллида тўла-тўкис воқелана олмайди, унда ўзининг маълум бир қисминигина юзага чиқаради. Масалан, [ WPm ] УМИСи Мен келдим гапида бошқа, Кетадими? гапида бошқа бир қиррасини намоён қилган. Гапнинг дарак ва сўроқ белгилари бир бутун ҳолда бирданига воқелана олмайди. Бироқ ЯҲВО зот, яъни УМИСдан ташқарида ҳам бўла олмайди. Ҳар қандай содда гап барибир [ WPm ] УМИСи доирасидан ташқарига чиқа олмайди. Буни Сўфи Оллоёр ҲАҚ (УМИС) ва сифат (тажалли, ЯХВО) муносабати мисолида маҳорат билан тасвирлайди: Субутидир анинг (ҲАҚнинг) саккиз сифоти Сифот зоти эмас, на ғайри зоти

www.arxiv.uz Мазмуни: ҲАҚнинг саккизта сифати барқарордир, бироқ улардан бирортаси (ўз-ўзича, якка ҳолда) унинг зоти (УМИС)ни ташкил эта олмайди. ТИЛ, ЛИСОН ВА НУТҚ МУНОСАБАТИ УМИС (зот) ва ЯҲВО (тажалли) бутун диалектиканинг, яъни бутун борлиқ - табиат, жамият ва инсон тафаккурининг асосий муносабат қонунларидан бири бўлганлиги сабабли, у ҳар бир фанда ўзига хос тарзда хусусийлашади. УМИСнинг тилдаги тажаллиси лисон , ЯҲВОники эса нутқ деб юритилади. Лисон ва нутқнинг мажмуи тил дейилади. Юқорида айтилганидек, тилшунослар узоқ замонлар давомида тилдаги ўрганиш манбаининг УМИС ва ЯХВО ёки лисоний ва нутқий жиҳатлари ихтилофи (диалектикаси) моҳиятига етолмай, чексиз хусусийликлар доирасида ўралашиб қолдилар. Тилшуносликда лисоний ва нутқий жиҳатларни фарқлашга интилиш ушбу фан билан тенгқурдир. Чунки ҳар қандай фан чексиз ҳодисаларни умумлаштиришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Хусусий ҳодисалар замиридаги умумийликни кўришга интилиш билишнинг ҳар иккала босқичи (фаҳмий ва идрокий) да ҳам мавжуд. Шу боисдан айтиш мумкинки, билишнинг фаҳмий босқичи мутлақ хусусийликлар билан ўралашиб қолмаганлиги каби, идрокий босқич хам мутлақ умумийликни - УМИСни тиклай олмайди. Бироқ ҳар босқич ўз вазифаларига эга. Чунки ҳар бир давр ўз фани олдига муайян мақсад ва аниқ талабларни қўяди. «Фанларнинг тараққиёти шу даврнинг илғор фалсафий фикри, давр учун етакчи бўлган фан соҳаларининг ютуқлари билан узвий боғлиқ. Турли фанларнинг манбалари кўп қиррали бўлганлиги сабабли, даврнинг етакчи фалсафий фикри аниқ фанлардан ўрганиш манбаининг қайси томонларига алоҳида эътибор бериш лозимлигини, борлиқдаги мавжуд қонуниятларни мантиқий категорияларда қай усулда акс эттириш йўлларини белгилаб беради» ( Ҳ.Неъматов ). Шу асосда айтиш мумкинки, ўзбек тилшунослигининг биринчи босқичи диалектика нуқтаи назаридан тилдаги УМИС ва ЯҲВОни бир-биридан фарқламай тасниф этиш босқичидир. Тилшуносликда лисон ва нутқни изчил фарқлаб ўрганиш аввало тилшунослар В. фон Ҳумбольдт ва Ф.де Соссюр номи

www.arxiv.uz билан боғлиқ. Лисон ва нутқнинг фарқланиши, тилга тизим сифатида ёндашув ХХ аср жаҳон тилшунослигида инқилобга тенг ҳодиса сифатида баҳоланади. Чунки бу ҳодиса тилшуносликдаги мавжуд қарашларни тубдан ўзгартириб юборди. Тилга, хусусан, ўзбек тилига система сифатида ёндашувнинг дастлабки йилларида лисон ўрнида тил атамаси қўлланилиб, у кўп маънолилик табиатига эга бўлганлиги сабабли, айрим чалкашликларни келтириб чиқарар эди. Чунончи, инсоннинг нутқ сўзлаш қобилияти ҳам, нутқи ҳам ушбу атама билан юритилар эди. Атамаларга эса бир маънолилик хос бўлиб, кўп маънолилик илмий аниқликка путур етказади. Шу боисдан назариётчи тилшунослар УМИСнинг тилдаги воқеланишига нисбатан лисон атамасини қабул қилдилар. Натижада тил, лисон, нутқ муносабати қуйидагича тушунилди: ТИЛ лисон нутқ Юқорида УМИС ва ЯҲВОнинг тилдаги тажаллиси мисолида лисон ва нутқнинг ўзаро муносабати ҳақида кириш характерида сўз юритилди. Энди унга батафсил тўхталинади. Лисон дейилганда маълум бир жамиятнинг барча аъзолари учун аввалдан (олдинги авлодлар томонидан) тайёр ҳолга келтириб қўйилган, ҳамма учун умумий ва мажбурий, фикрни ифодалаш ва бошқа мақсадлар учун хизмат қиладиган бирликлар ҳамда бу бирликларнинг ўзаро бирикиш қонуниятлари йиғиндиси тушунилади. Демак, лисонда бирликлар ва бирикиш қонуниятлари фарқланади. Ҳар қандай лисоний бирлик психофизик табиатли бўлади. Шу билан бирга улар икки томоннинг бир бутунлигидан иборат бўлади: а) лисоний бирликнинг шаклий, ташқи томони; б) лисоний бирликнинг маълум бир вазифаси, маъновий қиймати. Лисоний бирликлар УМИС сифатида мавжуд экан, у моддийликдан холи бўлмоғи лозим. Бунда «лисоний бирликнинг ташқи томони» кўринишга, моддийликка ишора қилмайдими, деган савол туғилиши табиий. Тўғри, лисоний

www.arxiv.uz бирлик моддий қиёфадан холи. Бироқ улар онгда қандайдир тарҳ, рамз сифатида сақланади. Масалан, [ а ] фонемасининг талаффуз хусусиятлари хақида умумлашма тасаввур ўзбек тилида сўзлашувчи барча жамият аъзолари тилида бирдир. Бу [ а ] фонемасининг шакли, ташқи томони бўлса, унинг маъно фарқлаш, чегаралаш томони ички жиҳати саналади. [ а ] фонемаси хусусиятлари ва маъно фарқлашнинг ўзига хос бирлиги, яхлитлиги сифатида онгда мавжуд бўлади. Ҳар бир фонеманинг маъно фарқлаш ва талаффуз хусусиятлари умумлашмаси ўзига хос бўлиб, бириники иккинчисиникидан фарқланади ва мустақил фонемага қўйилган талаб уларнинг айнан ўхшаш бўлишига йўл қўймайди. Лисоний бирликларнинг бу ташқи ва ички томонини бир-биридан ажратиш учун улардан бирини мутлақлаштириш мумкин эмас. Ички ва ташқи томон бир варақнинг икки бетига ўхшайди ва уларни ажратиш мумкин эмас. Нутқ эса юқорида таърифланган лисоний сўзлашиш қобилияти асосида айрим шахс томонидан маълум бир хабар бериш мақсади учун ишга солиниши ёки қўлланиши натижасидир. Бир-бирини шартловчи, бир-бирига боғлиқ бўлган «лисон - нутқ қобилияти - нутқ» занжирида фақат нутққина ташқи (моддий) шаклда (оғзаки, ёзма) намоён бўлади ва бизнинг сезги аъзоларимизга таъсир қилади. Ф.де Соссюр лисон-нутқ муносабатини шатранж ўйини қоидалари асосида тушунтириб беришга ҳаракат қилган. Шахмат доналари ва ҳар бир донанинг юриш қоидаси онгимиздаги лисоний бирликлар ва уларнинг бирикиш имкониятларига ўхшайди. Ўйинчи бамисоли сўзловчи бўлиб, шахмат ўйинини билиши эса сўзловчининг нутқ қобилиятига ўхшайди. Доналарнинг ҳаракатлантирилишини нутққа қиёслаш мумкин. Қиёсланг: шахмат - ўйнаш қобилияти - ўйин лисон - нутқ қобилияти - нутқ Шахмат доналари ва уларнинг юриш имкониятлари ўйновчиларнинг барчаси учун умумий бўлганлиги каби лисондан фойдаланиш ҳам шу тилда сўзлашувчилар учун тенгдир.

www.arxiv.uz Лисон ва шатранж қурилмалари ўзаро қиёсланадиган бўлса, аввало, уларнинг бирликлари орасида умумий ўхшашликлар борлигини таъкидлаш лозим. Ҳар иккала қурилма ҳам бирликлар системаси (тизими) ва бу бирликларнинг ўзига хос вазифалари билан иш кўради. Бунда маълум қоида ва қонунларга таянилади. Ҳар иккала ҳолатнинг ҳам иштирокчилари инсонлар бўлиб, улар ҳар иккала фаолиятда ҳам маълум бир имкониятларни ишга солувчилардир. Шу боисдан шахмат тахтаси, унинг доналари шахмат ўйинининг ташқи, моддий томонини лисоний бирликларнинг ташқи томонига, шахмат ўйини қоидалари - доналарининг жойлашуви, ҳаракат қоидалари, яъни шатранж ўйинининг ички томони хақидаги тасаввурларни лисоний бирликларнинг мазмун мундарижасига қиёслаш мумкин. Лисон ва нутқ муносабатига диалектик, диалектика категориялари нуқтаи назаридан ёндашилганида, у ҳақдаги тасаввур ва билимларимиз тўлақонли бўлади. Лисон ва нутқ муносабатига диалектиканинг умумийлик ва яккалик, моҳият ва ҳодиса, имконият ва воқелик, сабаб ва оқибат муносабати асосида ёндашилса, масала янада равшанлашади: БОРЛИҚ ТИЛ ЛИСОН НУТҚ умумийлик яккалик моҳият ходиса имконият воқелик сабаб оқибат

www.arxiv.uz Лисон билан нутқнинг ўзаро муносабатини яхши англамоқ учун, аввало, лисоннинг ўзини, унинг қандай қурилма эканлигини аниқ тасаввур этмоқ лозим бўлади. Лисон бўлинувчан бирликларнинг мажмуи ёки турғун хусусий бирликларнинг ўзаро барқарор, доимий боғланиш муносабати асосида ташкил топган янги бир бутунликдир. Масалан, гап сўзлар ва қўшимчаларга, улар эса товушларга бўлинади. Шу нуқтаи назардан лисоний бирликларни аввало, икки гуруҳга ажратиш мумкин: а) ташкил этувчи энг кичик лисоний бирликлар; б) энг кичик ташкил этувчилар асосида вужудга келган ҳосила лисоний бирликлар. Ташкил этувчилар дейилганда, ҳосилалари ўзаро бирикиб, йирикроқ лисоний бирликларни ҳосил қилувчилар тушунилади. Масалан, АВС учбурчаги ҳосила бирликдир: А В С Бу ҳосила бирлик 1) АВ, ВС, СА томонлар: 2) шу чизиқлар асосида вужудга келган бурчаклардан иборат. Ташкил этувчилардан бирортаси ўзгарса, бутунлик ҳам ўз моҳиятини ўзгартиради. Масалан, [ ука ] лисоний бирлиги уч фонема кўринишининг мувофиқлиги асосида ташкил топган. Булардан бирортаси алмаштирилса, бошқа лисоний бирлик вужудга келади. Масалан, [ ака ] . Ташкил этувчи ва ҳосила бирлик орасида поғонали муносабат мавжуд бўлади. Поғонали муносабат лисоний бирликларнинг сатҳма-сатҳ қатламланишида муҳим аҳамият касб этади. Қатламланиш қуйидаги тартибда бўлади: Фонема Морфема Лексема Қолип

www.arxiv.uz Ўзбек тилидаги фонемалар маълум бир бутунликни, бир сатҳ (фонологик сатҳни) ни ташкил этади. Бу сатҳ эса унлилар ва ундошлар тизимларидан ташкил топади. Дейлик, унлилар тизими яна иккига - лабланмаган унлилар ([ и ]-[ э ]-[ а ]) ва лабланган унлилар ([ у ]-[ у ]-[ о ]) тизимчаларидан ташкил топган. Кўринадики, ташкил этувчининг ўзи ҳам ташкил этувчилардан ташкил топади. Демак, ташкил этувчилик нисбий тушунчадир. Бунда минимал ташкил этувчигина бошқа бўлакларга бўлинмаслиги мумкин. Минимал ташкил этувчи нафақат бирликларни, шу билан биргаликда, бирликларнинг ўзаро муносабатларини ҳам ўз ичига олади. Шуни таъкидлаш лозимки, энг кичик (минимал) ташкил этувчилар бўлган фонемалар яна ички ва ташқи жиҳатларга ажралади. Айтилганлар асосида, лисон ва нутқ бирликлари сифатида қуйидагиларни ажратамиз ва лисон ва нутқ бирликлари ҳам лисон ва нутқ каби УМИС ва ЯҲВО муносабатида бўлади: ЛИСОНИЙ БИРЛИКЛАР НУТҚИЙ БИРЛИКЛАР фонема товуш морфема қўшимча лексема сўз қолип ясама сўз, сўз бирикмаси, гап ЛИСОНИЙ ВА НУТҚИЙ БИРЛИКЛАР 1. Фонема ва товуш. Энг кичик лисоний бирлик фонемалардир. Фонема муайян тил эгаларининг маълум товушлар типи ҳақидаги умумий тасаввурларидир. Ҳар бир фонема сўзловчилар онгида ўз типини фарқловчи белгилари мажмуи асосида вужудга келган махсус «акустик-артикуляцион портрет» ёки «товушлар образи» сифатида сақланади. Муайян фонеманинг фарқловчи белгилари унинг артикуляцион ва акустик хусусиятлари асосида шаклланади. Артикуляцион белгилар муайян товушларни талаффуз қилиш учун нутқ аъзоларининг бир хилдаги ҳаракатга мослашган автоматик, стандарт ҳолатлари ҳақидаги тасаввур

www.arxiv.uz бўлса, акустик белгилар сифатида бир турдаги товушларга хос талаффуз сифати ва миқдори тушунилади. Ўзбек тилида сўзловчи шахсларнинг онгида ҳозирги ўзбек адабий тилидаги 30 та товуш типи - фонемалар ҳақида маълумот бор. Бу маълумот киши онгида унинг тил ўрганиши, ўзгалар ва ўзининг нутқини кўрсатиш натижалари сифатида жонланади. Масалан, ўзбек тили соҳиби ўзининг эшитиш ва сўзлаш аъзолари фаолиятини кузатиш натижасида [ а ] фонемасининг унлилик, кенглик, лабланмаганлик, [ у ] фонемасининг унлилик, торлик, лабланганлик, [ п ] фонемасининг ундошлик, шовқинлилик, жарангсизлик, портловчилик, лаб-лаблик каби белгиларга эга эканлиги ҳақидаги «табиий» (гўёки ўзи ҳосил қилинган) билимга эга бўлади. Нутқ сўзлаганда, ана шу типик белгиларни жонлантиришга, онгидаги имкониятни воқелантиришга, фонетик умумийликни хусусийлаштиришга ҳаракат қилади. Лисоний бирликлар нутқий бирликларга нисбатан миқдоран чекланган бўлса-да, аммо уларнинг сони ҳам саноқли эмас. Шу боисдан уларнинг хотирада сақланиш механизмини очиш лозим бўлади. Маълумки, инсон нарсаларни уларнинг умумлаштирувчи ва фарқловчи белгилари асосида эсда сақлайди. Эсда сақланиши лозим бўлган нарса миқдор жиҳатдан кўп бўлса, эслаб қолишнинг асосий йўли таснифлаш, яъни гуруҳларга ажратишдир. Тасниф эса ўхшаш ва ноўхшаш, умумий ва фарқловчи белгиларини аниқлаш асосида кечади. Бу тамойил барча лисоний бирликлар, хусусан, фонемалар таснифида ҳам тўла амал қилади. Ҳозирги ўзбек адабий тилида 30 та фонема сўзловчи онгида, аввало икки гуруҳ - унлилар ва ундошларга бўлинган ҳолда мавжуд бўлади. Бу гуруҳлар товушлар талаффузидаги овоз ва шовқиннинг иштироки даражасига қараб белгиланади. Бўлиниш шу тарзда алоҳида фонемагача давом этиб боради. Унлилар ҳам, ундошлар ҳам қарама-қарши белгилари асосида кичик гуруҳчаларга бўлиниб бораверади. Масалан, ўзбек тилидаги 6 та унли бир тизим бўлиб, улар шовқинсизлиги билан ундошлардан ажралади. Бироқ бу тизимчанинг ўзи ҳам унсурларнинг қарама-қарши белгилари асосида бўлинади. Унлиларнинг қарама- қарши қўйилиши қуйидагича:

www.arxiv.uz и у э ў а о Умуман олганда, минимал лисоний бирлик бўлмиш фонемалар инсон нутқ аъзолари ёрдамида вужудга келган товуш кўринишларининг умумий андозаси бўлиб, чексиз товушларнинг умумлашмалари қатори сифатида онгимизда яшайди. Сўзловчилар онгидаги ушбу психо-акустик образлар асосида нутқ аъзоларини ҳаракатга келтириб товушларни ҳосил қилади. Ёки тингловчи ўзгалар томонидан ҳосил қилинган товушларни эшитиш орқали онгидаги андозага солиштириб кўради. Фонемаларнинг маъно фарқлаш хоссаси мавжуд бўлиб, бир фонеманинг турли кўринишлари бўлган товушларда бу ҳодиса кузатилмайди. Бир фонеманинг нутқий варианти бўлмиш товуш бошқа фонеманинг варианти бўлган товуш билан алмаштирилса, сўз маъноси янгиланади, яъни бошқа сўзга айланади. Қиёсланг: [ қора ] ва [ қара ], [ ота ] ва [ ата ], [ она ] ва [ ана ]. Шу боисдан ҳам фонемага тилнинг маъно фарқловчи энг кичик бирлиги деб таъриф берилди. Бир фонеманинг турли вариантлари маъно фарқламайди. Масалан, тил олди ва тил орқа ( ў ) унлилари қуйидаги сўзларда маъно фарқламаган: ўл-ўл . Лексема ва сўз. Лисоннинг борлиқ ҳодисаларини номлаш, ифодалаш, кўрсатиш учун хизмат қилувчи бирлиги лексемадир. Лисоний бирлик сифатидаги лексема бири иккинчисисиз мавжуд бўла олмайдиган иккита психофизик томон - акустик структура (товуш қобиғи) яъни номема ҳамда маълум бир тушунча асосида вужудга келган мазмуний структура, яъни семеманинг бирлигидан иборат. Лисоний бирлик сифатидаги лексемаларнинг товуш структураси фонетик бирликлар кўриниш (вариант) ларининг турлича комбинациялари асосида вужудга келган. Ўзбек тилида мавжуд лексемаларнинг барчасининг шаклий томони тилимизда мавжуд 30 та фонема асосида, холос. Шу боисдан ташқи фонетик структураси асосида лексемаларни кучли ва кучсиз зиддиятларга қўйиш мумкин. Кучли оппозициялар биттадан ( у - олмош, э - ундош), иккитадан ( от - иш), учтадан

www.arxiv.uz ( бор - кел ), тўрттадан ( қунт-банд ) фонема вариантининг зидланиши асосида ҳосил бўлган бўлса, кучсиз зиддиятлар, лексемаларнинг таркибидаги айрим фонема вариантлари асосида бўлади(туб-туп, боб-боп). Ҳар бир лексема лисоний бирлик сифатида мазмун мундарижасига ҳам эга. Лексемаларнинг мазмун мундарижаси денотатлар ёки референтлар деб аталадиган борлиқдаги нарса, ҳаракат, белги, миқдор кабиларни ифодалайдиган тушунчаларни англатади. Масалан, борлиқда юз деб аталувчи киши бурнининг икки томонидаги пешонадан ияккача бўлган қисми мавжуд. Шу асосда кишилар онгида юз тушунчаси вужудга келган. Мазкур тушунча асосида эса семема (лексема маъноси) шаклланади. Тушунча билан маъно битта нарса эмас, улар фарқли хусусиятларга эга. Масалан, инглиз, рус, немис тилларида сўзлашувчи кишиларнинг онгида ака ва ука тушунчалари мавжуд. Бироқ бу тушунчалар brother (инглиз), брат (рус) ва bruder (немис) лексемаларида битта маъно (семема)да бирлашган. Ёки [ юз ], [ бет ], [ башара ], [ чеҳра ], [ ораз ] лексемалари битта тушунчани ифодалайди, лекин уларнинг маънолари ўзаро фарқланади. Лексемаларнинг мазмун силсиласи бўлган семемани ташкил этувчи узвлар - семалардир. Номема товушларнинг турлича комбинациялари асосида ташкил топганлиги каби, ана шу семаларнинг турлича бирикуви ва баъзиларининг ўрин алмашинуви асосида турли мазмундаги семема вужудга келади. Бу семемаларнинг семик таркиби қуйидагича: [ юз ] - «одамга хос», «бошнинг олд қисми», «буруннинг икки томони», «пешонадан ияккача», «бурундан қулоққача», «қўлланилиши чегараланмаган», «услубий бетараф», «туркий қатламга оид», «умумистеъмол». [ жамол ] - «одамга хос», «бошнинг олд қисми», «буруннинг икки томони», «пешонадан ияккача», «бурундан қулоққача», «қўлланилиши чегараланган», «бадиий услубга хос», «арабий қатламга хос», Ҳар иккала лексема ҳам бир тушунчани ифодалайди. Уларнинг мазмун мундарижаси - семемаларининг семик таркиби фарқланади. Лексемалар семемаларининг аташ семалари денотатнинг инъикоси - тушунчани ифодалайди.

www.arxiv.uz Ҳар бир лексема семемаси ўхшаш ва фарқловчи семаларга эга. Ўхшаш семалар уларни гуруҳларга бирлаштиришга, фарқли семалар эса ажратишга хизмат қилади. Лексеманинг нутқий қўлланилишидаги варианти сўзлар бўлиб, улар турлича матний қуршовлар асосида ҳар хил хусусиятлар касб этади. Лексемалар туб ёки ясама бўлиши мумкин. Масалан, [ китоб ], [ савдогар ], ( нончи ) бирликларини олайлик. Қатордаги [ китоб ] ва [ савдогар ] бирликлари тайёрлик, умумийлик, ижтимоийлик хоссаларига эга. Бироқ тилимизда ( нончи ) деган лисоний бирлик йўқ. У нутқ жараёнидагина ҳосил қилиниши мумкин ва юқоридаги бирликлар эга бўлган хусусиятлардан холи. [н ончи ] бирлигининг нутқ жараёнигагина хослиги унинг тайёрлик белгисига эга эмаслигини кўрсатади. 3. Морфема ва қўшимча . Морфема лексемадан ажралган ҳолда ўз моҳиятини намоён қила олмайдиган, шакл ва денотатив бўлмаган мазмуннинг бирлигидан иборат бўлган кичик лисоний бирликдир. Қўшимча эса ана шу психофизик моҳиятнинг нутқда намоён бўлишидир. Морфема ҳам ташқи (моддий) ва ички (маъно, вазифа) жиҳатлар яхлитлигидан иборат. Атов мустақиллигига, мустақил синтактик мавқега эга бўлмаган бу бирликлар ўзида лексик ва грамматик моҳиятларни уйғунлаштирган бўлади: а)янги сўзлар ҳосил қилади; б)сўзларга қўшимча лексик-семантик қиймат беради. Ҳар бир тилга хос бирликлар бошқа тилларникидан ўзаро фарқланади. Масалан, аморф, агглютинатив ва флектив тиллардаги лексемалар моҳиятан ўзига хосдир. 4. Қолип ва ҳосила. Лисоний бирликларнинг навбатдаги тури қурилма - қолиплардир. Қолип деганда ясама сўз, сўз бирикмаси ва гаплар ҳосил қилиш схемалари тушунилади. Қолиплар икки хил бўлади: а) сўз ясаш қолиплари; б) синтактик (сўз бирикмаси ва гап) қолиплари. Қолиплар ҳам бошқа лисоний бирликлар каби УМИС табиатли бўлади. Масалан, нутқимиздаги чексиз ясама сўзлар (масалан, (сутчи), (нишолдачи) каби битта бевосита кузатишда берилмаган лисоний бирлик (масалан, [ нарсаҒбуюм

www.arxiv.uz отиҚчиқшу нарсаҒбуюм билан шуғулланувчи киши ] яъни c ўз ясаш қолипининг нутқий ҳосилаларидир. китобни ўқимоқ нутқий ҳосиласи бошқа ўзига ўхшаш чексиз сўз бирикмалари ( қоғозни йиртмоқ, уйни сотмоқ ва ҳ.к.) билан биргаликда [ От т.к. Қ Феъл]қвоситасиз тўлдирувчили феълли бирикма ] лисоний синтактик қолипидан чиққан нутқий ҳосилалардир. Қолиплар миқдоран чекланган бўлиб, масалан, ўзбек тилида сўз бирикмаси ҳосил қилишнинг 18 та устувор қолипи ажратилган ва нутқимизда улардан сон- саноқсиз сўз бирикмалари ҳосил қиламиз. Қолиплар ҳам бошқа лисоний бирликлар каби шакл ва мазмун яхлитлигидан иборат. Юқорида келтирилган қолипларнинг тенгликдан чап қисми шаклий, ўнг қисми эса мазмун томони деб юритилади. Қолипларнинг [ СифатҚОт ] тарзида мазмуний томонсиз берилиши ҳам хато эмас. Чунки, масалан, [ -ми ] морфемаси мисол сифатида олинганда, унинг грамматик маъноси, [ китоб ] лексемаси ҳақида фикр юритилганда, ҳар доим унинг семемаси ҳам берилиши [масалан, [- чиқсўроқ, таажжуб билдирувчи морфема ], [ китобқварақларидан ташкил топган, муқоваланган, босма ёки қўлёзма ҳолдаги ўқиш қуроли ] урф эмас. Шу боисдан қолиплар ҳақида гап кетганда, уларнинг мазмун томонини қайд этиб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Шундай қилиб фонема, морфема, лексема ва қолип лисоний бирликлар бўлиб, товуш, қўшимча, сўз, сўз бирикмаси ва гаплар нутқий бирликлар саналади. Уларнинг ўзаро муносабати ва ўзига хос белгиларига доир фикрларни жадвалда қуйидагича хулосалаш мумкин: БОРЛИҚ ТИЛ ЛИСОН НУТҚ

www.arxiv.uz фонема товуш морфема қўшимча лексема сўз қолип ясама сўз, сўз бирикмаси, гап Лисоний ва нутқий бирликлар ўзаро қуйидаги диалектик муносабатда бўлади: ЛИСОНИЙ НУТҚИЙ БИРЛИКЛАР БИРЛИКЛАР умумийлик хусусийлик моҳият ҳодиса имконият воқелик сабаб оқибат Лисоний ва нутқий бирликлар ўзаро қуйидаги қарама-қарши белгиларга эга бўлади: ЛИСОНИЙ НУТҚИЙ БИРЛИКЛАР БИРЛИКЛАР моддийликдан холи моддийликка эга чекланган чексиз ижтимоий индивидуал барқарор ўткинчи

O'xshashlar

Узбек адабий тил тарихи ва унинг манбалари

Хозирги узбек адабий тилининг тарихий илдизлари ва диалектал асослари

Узбек тилининг лугат таркиби

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Узбек тилининг тарихий грамматикаси