Узбек тилида соддалашишни юзага келтирувчи омиллар ва уларнинг вокеланиши - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек тилида соддалашишни юзага келтирувчи омиллар ва уларнинг вокеланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.783203125 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек тилида соддалашишни юзага келтирувчи омиллар ва уларнинг воқеланиши Режа: 1. Тилшуносликда соддалашишга бўлган муносабат 2. Соддалашиш ҳодисасини юзага келтирувчи асосий омиллар

www.arxiv.uz ТИЛШУНОСЛИКДА СОДДАЛАШИШГА БЎЛГАН МУНОСАБАТ Ўзбек тилшунослигида соддалашиш ҳодисасига профессор А.Ғуломов ХХ асрнинг 50-йилларидаёқ жиддий эътибор қаратади ва талай мисолларни таҳлил қилиш натижасида бу ҳодисага қуйидагича таъриф беради: Сўзнинг морфологик ҳолатидаги бу тарихий ўзгариш – бир неча қисмли сўзнинг ажралмас бир бўлакка айланиши соддаланиш деб аталади. Бундай соддаланиш қўшма сўзларда ҳам бўлиши мумкин. Ўз вақтида Н.К.Дмитриев бул, шул олмошлари таҳлилига тўхталган ҳамда бу олмошлар келиб чиқишга кўра аслида бу+ул, шу+ул кўринишида бўлиб, кейинчалик қисқариш натижасида бул, шул кўринишини олганлигини айтар экан, бу ҳодисани сўз мураккаблашуви (словосложение) деб баҳолайди. Юқорида уқтирганимиздек, баъзи сўзлар аслан ясама бўлса-да, бора-бора турли лисоний ўзгаришлар натижасида уларнинг ясамалик ҳолати сезилмайдиган бўлиб қолган ва ажралмас бир ҳолга келиб қолган. Тилшуносликда ана шу ҳолатга нисбатан соддаланиш терминини ишлатилмоқда. Маълумки, сўзнинг таркибида бўладиган фонетик ўзгаришлар хилма-хилдир: товушлар ортиши, тушиши, алмашиниши, мослашиши, ўрин алмашиниши каби ҳолатлардан иборат. Булар эса соддалашиш ҳодисасининг юзага келишида катта роль ўйнайди. А.Ғуломовнинг юқоридаги таърифида, ана шу ҳолат қисман ҳисобга олинган. Қисман дейишимизга сабаб шуки, олим фаш-ист, фаш- изм, агит-ация, (-атор), валент (-ли, -лик) мисолларига қиёслаб ўзбек тилидаги тирма-ла, тирма+ш-моқ мисолларини келтирар экан, бу сўзларнинг олдинги қисмларига нисбатан боғли ўзак терминини қўллайди. Ҳозирги кунда морфемаларга ажратиш мумкин бўлмай қолган сўзлардан жуда кўпини ( япроқ, қопқоқ, қовоқ, қовурға, юрак, бўрсиқ, қачон, яшил кабилар) таҳлил қилар экан, соддалашиш масаласига қуйидаги иккинчи таърифни беради: “Қисмларга ажраладиган сўзларнинг даврлар ўтиши билан қисмларга ажралмайдиган сўзларга айланиши соддалашиш дейилади” Таърифлардаги тарихий ўзгаришлар, даврлар

www.arxiv.uz ўтиши билан изоҳлари сўзлар таркибидаги лексик-семантик, грамматик ҳамда фонетик ўзгаришларни назарда тутиб айтилган. А.Ғуломовнинг соддалашиш ҳодисаси ҳақидаги қарашларига ўз муносабатини билдирган, сўзнинг морфологик таркиби бўйича энг жиддий тадқиқотлар олиб борган йирик олим – С.Усмонов қуйидаги фикрлари билан бу ҳодисага ўзича ёндашади: “А.Ғ.Ғуломов чақимчи сўзининг морфемаларга бўлинишига тўхталиб, “Ҳозир тилда жонли бўлган элементлар маълум ўринда практик жиҳатдан ажралмас бўлиб қолади”, дейди. У бу сўзнинг эркин равишда чақ- им-чи каби уч қисмга бўлинмайдиган бўлиб қолганини тасдиқлайди. Дарҳақиқат, чақимчи сўзи уч морфемага ажралади, аммо ундаги функционал қисмлар иккита: чақ-имчи. Чунки А.Ғ.Ғуломов айтганидек, бугун чақим деган айрим негиз қўлланилмайди”. Демак, С.Усмонов тилшунос А.Ғ.Ғуломовнинг соддалашиш ҳодисасига жиддий эътибор берганлигини таъкидлаш билан бирга, бу ҳодисанинг айрим кўринишларига нисбатан ҳам ўз мулоҳазаларини билдиради. Олим аффиксларда ўзаро бирикиб кетиб бир грамматик вазифани бажаришга хосланиб қолиш ҳолатини -в(-ув)+-чи, моқ+чи, –гар+чи-лик каби соддалашган (уч морфема бир морфема ҳолига келган ва мураккаб аффикс шаклланган) аффикслар мисоллар кўрсатиб беради. С.Усмонов сўзнинг морфологик таркиби билан жиддий шуғулланганлиги сабабли соддаланиш ҳодисасига турли жиҳатдан ёндашади. У С.Фердауснинг синхроник анализига диахроник анализни аралаштириб ( юпа-т, ўрга-т ) юборганлигини танқид қилади. Шунингдек, туркий тиллардаги суғориш, суюқла сўзларининг ҳозирги ўзаклари суғор, суюқ бўлса ҳам тарихий ўзаклари суғ//суй (сув) эканлигини, туркий тилларда фонетик шакли деярли бир хил бўлган ёки ўхшаш оёқ сўзининг тарихий ўзаги оё(ойо) бўлиб, -қ жуфтлик қўшимчаси эканлигини А.Н.Кононов, Ф.Г Исхаков, А.Богородицкий 1 (опрощение термини билан атайди) ларнинг 1

www.arxiv.uz қарашлари асосида ( ост, уст, олд, орт, оғиз (оғ-из), кў(з) сўзларининг таҳлиллари билан) соддалашиш ҳодисаси юз берганлигини асослаб беради. Тилшунос К.Усмонов морфемаларга ажралмайдиган ҳолга келиб қолган, бироқ тарихан алоҳида қисмлардан ташкил топган бирликларга нисбатан тарихий ўзак терминини қўллайди ва уларни белгилашда уч хил белгига асосланиш лозимлигини қайд этади: 1)бирорта ҳам қўшимча олмаган деб тан олинувчи (ҳозир сезилмайди), ўзбек тили лексикасида қадимдан мавжуд бўлган соф туркий сўзлар. Масалан, нон, сув, ер, қўй, от, ой, қизил, кўк, оч, от, ун, кўз, соч, оёқ, қил ва бошқалар; 2) икки ва ундан ортиқ морфемалардан ташкил топган бўлиб, кейинчалик бир морфемага (ўзакка) айланиб қолган сўзлар : бўй-ин, биқ-ин, қиш-ла-қ, чўм-ғич, ўр-а каби сўзлар: 3) ўзига қўшилган қўшимчалардан ажратиш мумкин бўлмайдиган, маъноли қисмларга ажралмайдиган ҳолга келиб қолган ўзаклар (сўзлар): етакла, етакчи, қийқир, чақир, бўкир, бўрдоқи, илгари, ичкари, ташқари, қичқир, бақир, ҳайқир, ўшқир, эпла, эпчил ва бошқалар”. Олим, албатта, ушбу белгиларни гуруҳлашда айрим ҳолатларга эътибор қаратмаганлигини кўрамиз. Жумладан, биринчи гуруҳга кирувчи соф туркий сўзлар деб белгиланган қаторда содда туркий бўлмаган нон каби сўзлар билан бирга, яна тарихан морфемаларга ажратилиши мумкин бўлган бирликлар ҳам бериб юборилган: қизил, кўз, оёқ , ер кабилар. Бу сўзлар, иккинчи гуруҳга киритилган ўра сўзининг белгиларидан фарқ қилмайди. Шунингдек, иккинчи гуруҳга киритилган чақир, қийқир, бўкир сўзларига ўхшаб кетувчи чўмич, биқин сўзларини, ҳақиқатан ҳам, ўша иккинчи гуруҳга бирлаштириш мумкин эди. Учинчисидан гуруҳдан ўрин олган етак-чи ва етак-ла, эпла ва эпчил сўзларини алоҳида кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Булардан қатъий назар, олим бир неча қисмли сўзнинг ажралмас бир бўлакка айланиши ҳодисасини тўғри белгилайди ва бундан пайдо бўлган бирликни тарихий ўзак сифатида қарайди, аммо соддаланиш терминини қўлламайди. Шу асосда у А.Ғуломовнинг ўзак морфемаларни ҳозирги ўзак, тарихий ўзак, эркин ўзак ва боғли ўзак деб номлаши илмий асосга эга

www.arxiv.uz эканлигини таъкидлайди. Кўринадики, соддалашиш ҳодисаси ўзбек тилшунослигида, моҳиятан юқорида А.Ғуломов томонидан берилган таъриф доирасида белгиланади. Шуни айтиш мумкинки, ўзбек тили морфемалари ҳақида махсус тадқиқот олиб борган Ё.Тожиев, анчагина, асосан, икки ёки уч бўғинли сўзларни таҳлил қилиш орқали яхлит ҳолга келиб қолган бирликларни этимологик таҳлилини асос қилиб олади. Тарихий қиёслаш орқали улар таркибининг бир пайтлар ажралувчан бўлганлигини аниқлаш мумкинлигини айтади ҳамда семиз-семир сўзларини йалпай-йалпоқ , ажрат- айрим, болға, болта, босқон бирликларига қиёслаш асосида улар соддалашган деган хулосага келади. Кўринадики, соддалашиш ўзак ва аффикслар муносабати доирасида (бунда ўзакка сўз ясовчи аффикслар ёки шакл ҳосил қлувчи аффикслар қўшилишидан қатъий назар) турли хил ўзгаришлар асосида юзага келган. Берилган таъриф ҳодиса моҳиятини тўла ифодалаган дейиш мумкин. Чунки биринчи бобда қайд этиб ўтганимиздек, А.М.Шчербак, Н.А.Баскаков, Э.В.Севортян, Ф.Г.Исхаков, А.Н.Кононов ва бошқаларнинг бу ҳодисанинг моҳиятига ёндашувлари шу таърифга мос келади: танланган бирлик илгари морфемаларга ажралган – қисмлардан ташкил топган, ҳозирги кунда қисмларга ажралмайдиган ҳолга келган – соддалашган. Соддалашиш термини академик А.Ҳожиев томонидан тузилган “Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати”да берилган изоҳи ҳам тасдиқлайди: “Соддалашиш. Сўзнинг морфема таркибида ўзича мустақил бўлган морфемаларнинг ўз мустақиллигини йўқотиб (ясама сўз, ясама шакл хусусиятини йўқотиб бўлинмас ҳолга келиши. Масалан, илгари, илғор, илдам сўзларининг ҳаммаси ҳам аслида ил сўзидан ясалган бўлиб, соддалашиш натижасида улардаги ўзак ва қўшимчалар, ажралмас ҳолга келган”. Соддалашиш ҳодисасига алоҳида эътибор билан қараган профессор А.Ғуломов конверсия ҳақида фикр билдирар экан, бу ҳодисага алоҳида тўхталиб, ўзи берган таърифни янада мустаҳкамловчи далиллар келтиради:

www.arxiv.uz “Ясашга асос бўлган элемент (ясовчи элемент) билан ясалиб чиққан элемент орасида боғланиш бўлади” Бу семантик-грамматик алоқа сезилмас ҳолга келса, ясалганлик ҳам билинмайди. Бу соддалашишнинг бир кўринишидир. Масалан, оғир сифати аслда - р аффикси ёрдами билан ҳосил қилинган сифатдош формаси бўлган ( оғир: оғадиган. Чоғиштиринг: тарозининг ўнг томони оғир келди )”. Олим шу ўринда чопар, илғор, олға, ғажир, ўртар, қопқон, сичқон, қопағон, билағон, семиз каби кўп сўзларда соддаланиш ҳодисаси юз берганлигини айтади ва морфемалар доирасида сингишиб кетиш ҳолати кузатилишини таъкидлайди. Шунингдек, бирга, кўра, қараб яна (ён+а), қайта, зўрға, билан (бир+ла+н), бу ён, бери, нари, ичкари, ташқари, бошқатдан каби сўзларда ҳам шундай ҳолат содир бўлганлигини қайта-қайта таъкидлайди. Демак, юқоридаги таъриф соддалашиш ҳодисаси моҳиятини тўғри ва тўла ифодалаган дейиш мумкин. Ўзбек тилшунослигида ҳам, туркий тилшуносликда ҳам соддалашиш ҳодисасини бирор жиҳатдан таснифлаш кузатилмайди. Бироқ академик А.Ҳожиев бу борада қуйидаги фикрни билдиради: “Соддалашиш жуда оддий ва жуда мураккаб кўринишда бўлади”. 2 Олим бошлиқ сўзини таҳлил қилар экан, уни ҳозирги кунда ҳам морфемаларга ажратиш мумкиндек туюлса-да, унда соддалашиш содир бўлганлигини кўрсатади ва содда соддалашиш тарзида баҳолайди. Шу билан бирга, чирик, аччиқ, совуқ, иссиқ, чучук каби сўзларни сўлғин, ҳорғин, қизғин, чиркин сўзларига қиёслар экан, булар таркибида мураккаб ўзгаришлар содир бўлганлигини таъкидлаб, уларнинг моҳиятини янада жиддийроқ этимологик таҳлил натижасида белгилашни талаб қиладиган соддалашган эканлигини қайд этади. 3 Шунингдек, профессор А.Ғуломов ҳам ҳозирги тилда ажралмас тусдаги кўп бўғинли сўзлар бир неча хил бўлиши мумкинлигини айтиб, биринчи гуруҳга, асосан, 2 Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. Педагогика институтларининг филология факультети студентлари учун дарслик / Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. –Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – Б.170. 3 Ўша манба. – Б. 170.

www.arxiv.uz аслида икки қисмли бўлса ҳам бора-бора ажралмас ҳолга келган сўзларни киритади: терак, исирға, қовурға, қовоқ кабилар; иккинчи гуруҳга, умуман тарихий жиҳатдан ҳам қисмларга ажратиб бўлмайдиган сўзларни киритади ва эчки, манглай, чакак, оёқ, тариқ сингари; учинчи гуруҳга эса асосан ўзлашган сўзларни – судхўр, пешона, хамак, корхона, патнис ва бошқаларни киритади. 4 Бироқ бу тасниф, биринчидан, умуман ўзбек тилидаги кўп бўғинли, морфемаларга ажралмайдиган сўзларга нисбатан берилган бўлса-да, аниқ тасниф асосига эга эмас. Шунга кўра уни соддалашиш ҳодисасининг таснифи дейишга асос йўқ. Мавжуд илмий талқинларда ўзбек тили материалларидан келиб чиққан ҳолда тарихий ўзакларнинг ҳосил бўлиши тасниф учун танланганлиги кузатилади. 5 Шунга кўра тарихий ўзаклар (соддалашишга учраган бирликлар) ҳосил бўлишга кўра қуйидагича таснифланган: 1. Сўз ясаш асоси ва сўз ясовчи қўшимчаларнинг бирикишидан келиб чиққан тарихий ўзаклар. 2. Шакл ясаш ва шакл ясовчи қўшимчаларнинг бирикишидан келиб чиққан тарихий ўзаклар. 3. Сўзларнинг бир-бирига бирикишидан келиб чиққан тарихий ўзаклар. 4. Ҳар хил фонетик ҳодисалар натижасида пайдо бўлган тарихий ўзаклар 6 . Ўзбек тилшунослигида соддалашиш тарихан қайси сўзлар доирасида юз беришига кўра гуруҳларга бўлинганлигини кўрамиз. “Ўзбек тилининг морфем луғати”да А.Ғуломов ҳодисани шу жиҳатига кўра қуйидагича таснифлайди: а) отларда : бўйин (бўй – қад, қомат; - ин кичрайтиришни билдирадиган аффикс: бўйин – одамнинг бўйни, шишанинг бўйни): ичак (ич – ички орган: - ак кичрайтириш аффикси): юрак , (юр – юрмоқ: -ак от ясовчи аффикс): 4 Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – Б. 9; Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 75. 5 Усмонов К. Ўзбек тилида тарихий ўзак масаласи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 6–10. 6 Ўша манба. – Б. 6.

www.arxiv.uz б) сифатларда : яшил (ёш – ёшлик); қизил (қизи- – қизмоқ); қўнғир ( қўнғ – тақлидий сўз); в) феълларда : ўт+қузмоқ – ўтқазмоқ (экмоқ)→ ўтур+ғиз/-ғиз даража формаси ҳосил қилувчи аффикс); тушунмоқ (билиб олмоқ, уқмоқ); тушмоқ (сувга тушмоқ: - ун – даража аффикси); г) равишларда: бирга (бир+ик+моқ – бирлашмоқ, қўшилмоқ) – бир+ик+а ( а аслида равишдош кўрсаткичи) → бирига ( к→ч ) жаранглашиш) → бирга; қайта (қайтмоқ феълининг равишдош формаси). 7 Келтирилган ҳар икки таснифга эътибор бериладиган бўлса, биринчиси соддалашишни юзага келтирган таркибий қисмлар – элементларнинг қандай бирлик эканлиги, соддалашишга учраган ҳосиланинг қайси бирликдан юзага келганлигини назарда тутилган бўлса, иккинчисида ҳодиса қайси сўз туркумлари доирасида юзага келганлиги асос қилиб олинган. Шунинг ўзи кўрсатадики, соддалашиш ёки соддалашишга учраган бирликлар турли жиҳатлардан таснифланиши мумкин. Соддалашиш ҳодисаси, албатта, бирдан ортиқ сўз туркумлари сўзлар доирасида бўлади. Жумладан, олмошларда, сонларда, модал сўзларда ва ҳоказо ( биз, сиз, бул, шул, қачон, иккала, тўқсон, саксон, икков, еттов, холбуки, ажабмас, чамаси, мазмуни, шубҳасиз, демак кабилар). Миқдор жиҳатдан кам бўлганлиги туфайли улар эътибордан четда қолган. Шу билан бирга, бу таснифни соддалашишнинг моҳиятини белгиловчи восита сифатида қараш мумкин эмас. Шунга қарамай, А.Ғуломовнинг морфемаларга бўлинмайдиган ҳолга келиб қолган содда сўзлардаги соддалашишнинг сабабларини кўрсатиб ўтиш диққатга сазовордир. Олим бундай сабабларни учта қилиб белгилаган: а) ясаш асоси бўлган сўзнинг истеъмолдан чиқиб қолиши ( юмшамоқ, ўхшамоқ сўзлари мисолида); б) кўпгина ясама (тарихан ясама) сўзларнинг ўзлари ясалган қисм билан ҳар хил сабаблар натижасида маъно жиҳатдан алоқаси йўқолганда, яъни, ясаш асос билан ясама сўз маъно жиҳатдан 7 Ўша манба. – Б. 9.

www.arxiv.uz фарқланиб қолганда, у бўлинмайдиган – биргина ўзак (туб сўз) сифатида қараладиган сўзга айланиши ( шол+ча, ур-ин-а-моқ сўзларидаги каби); в) кўпинча, шу сўзларнинг фонетик қайта қурилиши, фонетик ўзгариши сабаб бўлади: ясама сўз билан унинг асоси бўлган сўзнинг ўртасида шундай фонетик ўзгаришлар пайдо бўладики, натижада улар ўртасида маънодаги умумийлик йўқолади: ўрин-латмоқ – ўриллатмоқ (қойил қилмоқ). Булардан ташқари, сўз морфем таркибининг ўзгаришида фонетик қайта бўлиниш ҳам сабаб бўлишини таъкидлайди : инсон-ий-ат-инсон-ият каби 8 . Тилшуносликда сўз морфем таркибининг ўзгариш ҳоллари уларни таҳлил қилишда ҳозирги ва тарихий ясалишни аниқ белгилаб олишни талаб қилиши А.Ғуломов томондан кўп марта таъкидланади. Ўзбек тилшунослигида ўзак фонетик структурасининг ўзгариши, айниқса, қўшимчалар қўшилганда бу ҳодисанинг кучайиши, морфемаларнинг бир-бирига сингишиб кетиши натижасида ўзакнинг кенгайиши ҳолатига алоҳида эътибор берган олимлардан бири К.Усмоновдир. Олимнинг айнан шу масалага бағишланган тадқиқот ишларида 9 қишлоқ, чўмич, думалоқ, қаттиқ, юлуқ, ўпқон, ўсимлик, қўзиди, қопқоқ, қовға, умоч, қоқиндиқ, қизғин каби сўзларни таҳлил қилар экан, булар ҳозирги кун нуқтаи назаридан туб ўзаклар сифатида баҳоланса ҳам, тарихан уларнинг таркибий қисмларга ажратилиши мумкинлигини, улар таркибида тарихий ўзаклар мавжуд бўлганлигини изоҳлашга ҳаракат қилади. Ана шундай бирликлар таркибида морфемаларнинг бир-бирига сингишиши содир бўлганлигини кўрсатади. Фақат олим бу ҳодисага нисбатан соддалашиш терминини ишлатмайди. Тилшунос К.Усмонов соддалашишга учраган сўзларни тарихий ўзаклар деб атаб туриб, мавжуд тил материалларидан келиб чиққан ҳолда уларни ҳосил бўлиш жиҳатидан қуйидагича тасниф қилади: 1.Сўз ясаш асоси ва сўз ясовчи қўшимчаларнинг бирикишидан келиб чиққан тарихий ўзаклар; 2. Шакл ясаш асоси ва шакл ясовчи қўшимчаларнинг бирикишидан келиб 8 Ўша манба. – Б. 10. 9 Усмонов К. Ўзбек тилида тарихий ўзбек масаласи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 6.

www.arxiv.uz чиққан тарихий ўзаклар; 3. Сўзларнинг бир-бирига бирикишидан келиб чиққан тарихий ўзаклар: 4. Ҳар хил фонетик ҳодисалар натижасида пайдо бўлган тарихий ўзаклар. Ўзбек тилшунослигида кейинги йилларда яратилган айрим адабиётларда ҳам бу ҳодисага ёндашилар экан, “сўзнинг семантик, фонетик структурасида бўлгани каби, морфемик таркибида ҳам жиддий ўзгариш юз бериши, уларнинг ҳар хил кўринишлари борлиги қайд этилади ва бу кўринишлар тўртта деб белгиланади. 10 Бу тўртта кўринишнинг биринчиси тублашиш деб белгиланган ва юксак, юксал сўзлари мисол сифатида берилган; иккинчиси, яхлитлашиш деб белгиланган ҳамда бирор, бирон, безор сўзлари келтирилган; учинчиси, соддалашиш деб белгиланган ҳамда юмшоқ, қаттиқ мисоллари қайд этилган; тўртинчиси, бирлашиш тарзида белгиланиб, бориб ётибди - бориб ятипти - боряпти мисоллари келтирилган. Бу таснифнинг эътиборли томони шундаки, унда сўзнинг қисқариш асосида аффикс ҳолига келиб қолиши, шунингдек, аффиксларнинг бирлашиб мураккаб аффиксга айланиши ҳам ҳисобга олинган. Бундай ҳолат А.Ғуломовнинг илмий асарларида қайта бўлиниш тарзида баҳоланганлигини юқорида айтиб ўтган эдик. Кўринадики, бундай ёндашув ўзига хос жиҳатга эга, яъни умуман ўзак структураси кенгайишининг бир кўринишига нисбатангина соддалашиш термини қўлланилган. Бироқ бу ишда юксал ва юксак сўзларининг тублашишга мисол қилиб келтирилиши билан, юмшоқ ҳамда қаттиқ сўзларининг соддалашиш га мисол қилиниш сабаблари изоҳланмаган. Бизнингча, тублашиш ва соддалашиш ҳозирги ҳолатида берилган мисоллардан келиб чиқиб баҳоланадиган бўлса бирлаштирилиб, битта номда, битта ҳодиса сифатида қаралиши ва соддалашиш термини билан берилиши мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ўзбек тилшунослигида сўзнинг морфологик тузилишга алоҳида жиддий эътибор берган олимлардан бири С.Усмонов ҳисобланади. Бу олим 10 Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Қурбонова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Тошкент:Университет, 2007. – Б. 145.

www.arxiv.uz морфема, ўзак масалаларига жуда жиддий ёндашади. Бу терминларнинг қўлланиш тарихи, моҳияти бўйича тилшуносликда мавжуд бўлган барча қарашларга ўз муносабатини билдиради ва уларни умумлаштирган ҳолда бу бирликлар ҳақидаги ўз фикрларини баён қилади. 11 С.Усмонов сўзларни морфемаларга ажратишда сўзнинг тарихий бўлиниши билан ҳозирги бўлинишини фарқлаш лозимлигини алоҳида таъкидлайди ва бу борада бу- кун (бугун), суст-ай (сусаймоқ) сўзларини фақат тарихан қисмларга ажратиш мумкинлигини кўрсатиб ўтиб, А.Ғуломовнинг хурмача, шолча, эла- сўзларини ҳам худди шу тарздагина ажратиш мумкин бўлади деган фикрини қўллаб-қувватлайди 12 . Ҳозирги тилимизда мавжуд бўлган сўзларнинг морфологик тузилиши таҳлил қилинар экан, унда ажратилган ҳар бир морфема ҳозирги пайтда англаниши, яъни маъноси тушунарли бўлиши шарт эканлигини С.Усмонов алоҳида кўрсатиб ўтади. Сўз тузилишида ўзак морфемасининг жуда муҳим ўрин эгаллашини таъкидлаган олим бу бирликка ёндашувларнинг ҳар хиллигини тан олиб, ҳар бир қарашни ўзига хос таҳлил қилади, ўз фикрларини билдиради. Ўзакнинг грамматикага, сўзга, негизга, аффиксга муносабатларини белгилаб беришга ҳаракат қилади, унинг тилга ва нутққа муносабатини тўғри кўрсатади, ўзакнинг тарихий тараққиёт натижасида кенгайишини, тарихий ўзак деб аталган бирликнинг юзага келишини исботлайди. С.Усмонов ўзбек тилидаги сўзларнинг морфемаларга бўлиниш хусусиятларини таҳлил қилар экан, гарчи соддалашиш терминини ишлатмаса-да, шу ҳодисага оид ҳолатларга ўз муносабатини билдиради. Ўзбек тилидаги сўзларнинг ҳаммаси ҳам бир хилда морфемаларга бўлинавермаслигини белгилаб туриб, уларни, аввало, морфемаларга бўлинмайдиган ва морфемаларга бўлинадиган сўзларга ажратади. Олим морфемаларга бўлинмайдиган сўзларнинг ўзини ҳам яна уч гуруҳга ажратади. 13 Морфемаларга бўлинадиган сўзларга ҳам тараққиёт 11 Усмонов С. Ўзбек тилида сўзнинг морфологик тузилиши. – Тошкент, 1964. – Б. 15- 43. 12 Ўша манба. – Б. 24. 13 Ўша манба. – Б. 40.

www.arxiv.uz нуқтаи назаридан ёндашиб, уларнинг ҳам бўлиниш имкониятлари бир хил эмаслигини таъкидлаб, шу хусусиятига кўра морфемаларга бўлинадиган сўзларнинг ўзини икки гуруҳга ажратади: а)мунтазам бўлинадиган сўзлар; б) мунтазам бўлинмайдиган сўзлар. Шу ўринда “...мунтазам бўлинмайдиган сўзларнинг маъноси таркибидаги морфемаларнинг маъносига тенг бўлмай қолиши”ни , “...бутун билан қисм орасидаги семантик айирма сўзнинг мунтазам конструкция эмаслигини кўрсатишини” таъкидлайди, инчунин, хўжалик, қишлоқ, юрак, ўдағайла, қопламоқ сўзларини таҳлил қилиб беради. Бундай сўзларда аффиксал морфеманинг фонетик томони ўзгариб, бошқа бир аффиксга ўхшаб қолиши мумкинлигини ҳам айтиб ўтади. 14 Ушбу ҳолат А.Ғуломов асаларида қайта бўлиниш тарзида баҳоланганлигини юқорида айтиб ўтган эдик, бу қарашлар С.Усмонов томонидан яна бир бор ўз тасдиғини топганлигини кўрамиз. Бундан ташқари, С.Усмоновнинг соддалашиш борасида алоҳида қарашлари кузатилмайди. Шунга кўра бу олим соддалашиш ҳодисасига нисбатан ўзига хос бир тасниф ҳам бермаган. Бироқ унинг кўпгина сўзларга тарихий ёндашув асосида морфемаларга ажратилиши мумкинлиги, улар ҳозирги кунда синхрон аспектда морфемаларга ажратилмаслиги, туб ўзак, тарихий шаклланган ўзак сифатида қаралиши лозимлиги ҳақидаги қарашлари муҳимдир. Юқоридаги таҳлиллардан кўринадики, тилшуносликда соддалашиш ҳодисасининг туб моҳияти олимлар томонидан тўғри белгиланган: сўзнинг таркибида морфемалар сингишиши содир бўлган, морфемалар муносабатларида семантик, функционал ва фонетик ўзгаришлар юзага келган, ўзак кенгайган. Таърифлар ана шундан келиб чиқиб белгиланган. Айтиш керакки, соддалашиш ҳодисаси қайсидир бир жиҳатдан аниқ таснифланган эмас. Юқорида қайд этилган таснифлар бевосита соддалашиш ҳодисасининг моҳиятини акс эттирмайди. 14 Ўша манба. – Б. 41.

www.arxiv.uz Агар ҳозирги кун нуқтаи назаридан соддалашиш га учраган ва кенгайган ўзаклар, яъни тарихан шаклланган ўзаклар-тарихий ўзаклар деб баҳоланаётган бирликларнинг тасниф қилиниши зарурияти бор бўлса, бундай бирликларни, аввало, улар таркибида нечта морфеманинг ўзаро сингишиб кетганлиги асосида таснифлаш ҳодисанинг моҳиятига мос келади. Шу жиҳатдан соддалашишни иштирок этган морфемалар миқдоридаги даражаланишини ҳисобга олиб туриб асосан икки турга ажратилиши мумкин: 1. Икки морфеманинг ўзаро сингишиб кетиши асосида юзага келган соддалашиш, буларнинг аксарияти ҳозирги бир бўғинли туб сўз ҳолига келиб қолган бирликларда – ўзак морфемаларда кузатилади. Ўз навбатида бундай сингишлар яна бошқа гуруҳларга ажратилади: а) биз, мен, боғ, кел, кет, орт, олд, ост, уст, кўз, кўр, тўқ, тўл, тўй, сез, сур, сурт, арт, арч, тил, тик, юм, сиз, суз, йўз каби. Булар тил тарихининг қадимги даврларида соддалашишга учраган бўлиб, жуда жиддий этимологик таҳлил асосида уларнинг таркибида икки морфема мавжуд бўлганлиги аниқланиши мумкин; б) асосан икки бўғинли бўлиб, зоҳиран бир неча қисмдан иборатга ўхаш, аммо синхроник жиҳатдан ажралмайдиган бирликлар: интил-интиқ, инжит-инжиқ, ийман-ийла, йиғин-йиғим, изғи-изла, йироқ, йириқ, йирик , кесим-кесак, илиқ, иссиқ, пишиқ, тила, тингла кабилар. Булар тил тараққиётининг нисбатан кейинги даврларида соддалашишга учраган бўлиб, кейинги морфема аслида алоҳида бирлик бўлганлиги сезилиб туради; в) уч бўғинли бўлиб, икки морфемадан ташкил топган, улар одатда икки морфемали деб қараладиган лексик бирликлар: ўдағай+ла, қаши+ла, каловламоқ, шилпилла, улуғ-ай, қимирламоқ, қўғирчоқ, қўшалоқ, жўрттага, қайтага, норасида, нораста кабилар. Бундай соддалашиш ҳам тил тараққиётининг нисбатан кейинги даврларида юзага келган. Бу икки тип соддалашиш, айниқса, ўзбек тилига форс-тожик тилига оид асосан но - ва бе- олд қўшимчалар ўзлашиши билан боғлиқ ҳолда анча кўпайган. Бундай

www.arxiv.uz ҳолатни икки хил изоҳлашга тўғри келади: биринчидан, ана шундай таркибли сўзлар аслида форс-тожик тилида ясама бўлиб, шу ҳолатда ўзбек тилига ўзлашган ва ўзбек тилида улар морфемаларга ажратилмайди: ночор, нобуд, новда, бежо, бедор, бечора, бекор, бегона, беҳуда кабилар; иккинчидан, бу қўшимчалар ўзбек тилида сўз ясашда иштирок этиб, ясалмалар таркибида ўзгариш содир бўлганлиги туфайли ажралмайдиган ҳолга келиб қолган бўлади: бежирим, беюз, бечиқим, бебош, бежиз каби. 15 Албатта, ҳозирги ўзбек тилида мавжуд бўлган бундай ўзлашмалардаги соддалашиш ҳодисаси айрим адабиётларда қайд этилган, 16 улар таҳлил қилинган ва нисбатан маълум фикрлар айтилган, аммо мазкур бирликлардаги соддалашиш алоҳида тадқиқотни талаб қилади. 2. Уч морфеманинг ўзаро сингишиб кетиши асосида юзага келган соддалашиш: қиш+ла+қ, кел-иш-ик, қўз-и+ға, ўймаламоқ, юк-са-л, юк-са-к, юмуртқа (юм-урт+қа), чақ-им-чи, чўк-ка-ламоқ, эс-ан-кирамоқ, уруғ-оч-и, уйдирма, ур-ин-амоқ, уй-а-ламоқ, уй-иш-иқ, қўш-им-ча, қўш-ин-и, қуришқоқ (қури-ш-қоқ=қур-и-ш-иқ+оқ кўринишида, қув-ин-а-моқ, қоп-ур-ға, исириқ сўзларининг таркиби ҳақида профессор А.Ғуломов ўз фикрларини билдириб ўтган. Илмий тадқиқотимизда тўрт морфеманинг ўзаро сингишиб кетиши асосида соддалашиш кузатилмади. Ҳозирги ўзбек тилида мавжуд бўлган ва асосан уч морфеманинг сингишиб кетиши асосида юзага келган соддалашиш тил тарихий тараққиётининг анча кейинги даврида юзага келган. Чунки уларнинг таркибини белгилашда (тарихан тиклашда) жиддий этимологик таҳлил талаб қилинмайди. Жумладан, қопурға – ҳозир қовурға тарзида шаклланиб бўлган, қопурға, уйишиқ, уйдирма каби сўзларда тарихан қоп (қопмоқ), уй (уймоқ) ўзаклари иштирок этганлиги аниқ сезилиб туради. Шунингдек, бундай сўзлар таркибида икки алоҳида-алоҳида аффикснинг маълум фонетик сабаблар 15 Тожиев Ё. Ўзбек тилида аффиксал синонимия. –Т., 1981. – Б. 80-84. 16 Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р.Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – Б.3-10; Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 74-75.

www.arxiv.uz натижасида қайта бўлинишга учраб ёки товуш алмашиниши оқибатида қўшилиб кетиши содир бўлганлиги ҳам сезилиб туради: - ла+қ→лоқ: - ин+а→-на; -иқ+оқ→-қоқ (қуришиқ+оқ) каби. Ҳозирги ўзбек тилидаги соддалашиш таркибидаги қандай бирликларнинг ўзаро сингишиб кетишига кўра юз берганлиги жиҳатидан ҳам тасниф қилиниши мақсадга мувофиқ. Чунки соддалашишни юзага келтирган таркибий қисмлар (морфемалар) моҳиятан бир-биридан фарқ қилувчи элементлардан ташкил топган. Уларнинг асосий қисми: а) туб ўзак+эргаш морфема (аффикс); б) тарихий ўзак, яъни кейинчалик туб ўзак ҳолига келиб қолган, аслида парчаланадиган ўзак+эргаш морфема таркибий қисмларидан ташкил топади. Яъни, ўзак морфема+аффикс морфема бирлашиб кетиши асосида шаклланади. Бир қисми туб ўзаклар, аниқроғи, аслида алоҳида- алоҳида ўзак морфема бўла олиш имкониятига эга бўлган бирликларнинг бирикишидан ҳосил бўлади. Биринчи тип соддалашишда ўзак+аффикс муносабатида ўзгариш (сингишиш) содир бўлса, масалан, юрак, кўкрак, қишлоқ, ўсимта, ўсимлик, қовурға, юксак, қизиқ, уннамоқ ва бошқалар; иккинчи тип соддалашишда алоҳида ўзак морфема сифатида қўллана олиш хусусиятига эга бўлган ўзак+ўзак муносабатида сингишиш содир бўлади: бу+кун=бугун, оға-ини=оғайни, ҳол+буки=ҳолбуки, то+оға=тоға, саккиз+ўн=саксон, тўққиз+ўн=тўқсон, бу+ул=бул, шу+ул=шул, ўша+ул=ўшал, олиб+кел=опке, олиб+бор=обор, сув+юбор=сувғор→ суғор, иш+қилиб=ишқилиб (кейинги тўртта мисол оғзаки нутқда), қайси+чоғин=қачон, бари+бир=барибир кабилар. Бундай бирликлар қаторига ҳар ҳолда, ҳеч ким, ҳар нарса, ҳеч нима, ҳар қалай, ҳар он, ҳеч маҳал, алланечук, аллаким алламаҳалгача, бир оз, бир варакайига, астойдил, ўлаёзди тарзидаги кўп бирликларни ҳам киритиш мумкин. Булардан ташқари, ҳозирги ўзбек тилида ҳосил бўлиши аслида таркибидаги бирликларнинг семантик, грамматик ва фонетик ўзгаришларга учраши натижасида қўшма сўзга айланиб, қўшиб ёзиш ҳолатига келиб қолган бирликларни ҳам киритиш мақсадга мувофиқдир. Булар ҳам анчагина. Масалан, бир йўла, бира тўла,

www.arxiv.uz қўзиқорин, садарайҳон, туяқуш, мингоёқ, ичкетар, чурс кетти, ёрилтош, бўйўсар, жойномоз, каллакесар, зиғирпоя, гулчамбар, маккажўхори, ғўзапоя, бешқарсак, беш бармоқ, калтакесак, канакунжут, девпечак, заркокил, бойчечак, гулхайри, бешотар, дунёқараш, янги йўл, девонбеги, сўз боши, иш ҳақи, иш ташлаш, карвонбоши, бузоқ боши, билагузук, бедапоя, замбилғалтак, итбалиқ, белкурак, учбурчак, бошбоғ, каллапоча, тарақ- туруқ, тапир-тупур, қўлбола, ширакайф, хомкалла, очкўз, софдил каби яна жуда соддалашган кўплаб қўшма сўзлар борки, улар яхлит ҳолда навбатдаги бошқа аффиксларни қабул қилиш хусусиятига эга бўлиб қолган. Айниқса, жулдурвоқи, ажабтовур, калондимоғ, такасалтанг, чапдаст, жонкуяр, ишёқмас, муллақуруқ, нонкўр, олачалпак, қимматбаҳо, қорамағиз, сурбет, бирпас, кетавер, боравер, ёзавер каби сўзларда ўзакларнинг бир-бирига сингишиши жуда кучли бўлиб, уларда аниқ соддалашиш ҳодисаси содир бўлган. Ҳар икки гуруҳ соддалашган бирликлар ҳақида қуйироқда батафсил тўхталиб ўтамиз. Ҳозирги ўзбек тилидаги биринчи тип ёки аффикснинг ўзак морфемага сингишишидан ҳосил бўлган соддалашиш ўзак морфемага қайси турдаги аффикснинг қўшилиши натижасида юзага келганлигига кўра 17 яна икки гуруҳга ажратилиши мумкин: 1) ўзак+сўз ясовчи аффикснинг ўзаро сингишиб кетишидан ҳосил бўлган соддалашиш: ёш+а=яша, бўя+қ=буёқ, тақ+а=тақа, ўйин+а=ўйна кабилар; 2) ўзак+шакл ҳосил қилувчи аффикс нинг ўзаро сингишиб кетишидан ҳосил бўлган соддалашиш: кичкина (кичик+гина), ҳалитдан, афтидан, буришмоқ, демак, қутқаз, қутқар, ўрин+а+ш, ўрин+а+т→ўрнатмоқ, ўғил+им=ўғлим, мен+нинг=менинг, меним//маним кабилар. 17 Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. – Тошкент: Жумҳурият услуб бошқармаси, 1992. – Б. .

www.arxiv.uz Бу таснифни яна давом эттириш ҳам мумкин. Жумладан, биринчи тип ёки сўз ясовчиларнинг қўшилишидан ҳосил бўлган сўзлардаги соддалашишнинг ўзи: а) ўзак+от ясовчи қўшимчалар қўшилишидан ҳосил бўлган соддалашиш: тара+қ→тароқ каби: б) ўзак+феъл ясовчи қўшимча лар қўшилишидан ҳосил бўлган соддалашиш: сон+а→ сана каби; в) ўзак+сифат ясовчи қўшимчалар қўшилишидан ҳосил бўлган соддалашиш: сови+қ→совуқ каби. Шунингдек, иккинчи тип соддалашишини ҳам иккига ажратиш мумкин: а) ўзак+синтактик вазифа бажарувчи қўшимча лар қўшилишидан ҳосил бўлган соддалашиш: оғиз+и→оғзи ; б) ўзак+синтактик вазифа бажармовчи қўшимча қўшилишидан ҳосил бўлган соддалашиш: икки+ов→икков ёки бир+та→битта каби. Ўзбек тилидаги соддалашишга учраган сўзларни тадқиқ этиш шуни кўрсатадики, уларнинг соддалашиш даражаси, бошқача айтганда, таркибидаги морфемаларнинг бир-бирига сингишиб кетиши, ажралмаслик ҳолати даражаси ҳам бир хил эмас. Юқорида таъкидлаганимиздек, соддалашишга учраган бирликларнинг айримларини жуда жиддий этимологик таҳлил асосида алоҳида-алоҳида морфемалардан иборат бўлганлигини намоён қилади: боғ, олд, орт, кел, кет, яна кабилар, айримларидагина соддалашиш ҳодисаси қисман этимологик таҳлил асосида белгиланиши мумкин: қишлоқ, уннамоқ кабилар. Баъзи соддалашган деб баҳоланувчи бирликлар эса жуда осонгина морфемаларга ажратилиши мумкин: сон+а→сана, ўғил+и→ўғли сингари. Шундан келиб чиққан ҳолда, соддалашиш даражасининг кучли- кучсизлиги нуқтаи назаридан ҳам бундай бирликларни гуруҳларга ажратиш мумкин: а) ўта кучли соддалашиш; б) ўрта даражадаги соддалашиш; в) кучсиз даражадаги соддалашиш. Маълумки, даражаланиш тил сатҳларининг ҳаммасида ўзига хос тарзда воқеланиши айрим адабиётларда алоҳида қайд этилган. 18 18 Бозоров О. Ўзбек тилида даражаланиш. – Т., 1997. – Б. 9-10; Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луғавий градуонимия. Филол. фанлари номзоди ... дисс. автореф. – Т., 1996. – Б. 3–4.

www.arxiv.uz Ҳақиқатан ҳам, кузатишлар шуни кўрсатадики, соддалашиш узоқ тарихий тараққиёт натижасида анча мураккаб жараёнлар, ўзгаришлар сабабли юзага келади: у ёки бу ўзак морфеманинг истеъмолдан чиқиши, маъносининг ўзгариши, фонетик жиҳатдан ўзгаланиши ёки бирор вариантининг фаоллашуви, иккинчисининг эса нофаоллашуви, шунингдек, аффиксларда ҳам шунга ўхшаш ҳолатларнинг юз бериши улар ўртасидаги муносабатларнинг хиралашишига олиб келади. Масалан, ҳозирги ўзбек тилининг айрим шеваларида тарамоқ феълидан нарса-буюм оти ясаш учун унга - қ ясовчиси қўшилар экан, ҳеч қандай товуш ўзгариши содир бўлмайди ва ясалма тарақ шаклида талаффуз қилинаверади: тарақ оберинг каби. Баъзи шеваларда ҳамда адабий тилда тара асосига - қ ясовчиси қўшилганда эса асосдаги иккинчи а унлиси о билан алмашади: тара+қ→тароқ каби. Худди мана шу ҳолат адабий тил учун меъёрий ҳодиса сифатида белгиланади. Адабий тил ёки етакчи шеваларнинг кўп йиллик таъсири натижасида эса ана шу товуш ўзгариши барқарорлашган ҳамда соддалашган; бу ҳол соддалашишда ҳам даражаланишнинг ўзига хос тарзда кечиганлигини кўрсатади. Ўзбек тилидаги соддалашишга учраган барча бирликлар, асосан, турли хил фонетик ўзгаришлар асосида юзага келган. Шунга кўра уларни қандай фонетик ўзгариш асосида юзага келганлиги нуқтаи назаридан ҳам таснифлаш мумкин: 1) товушларнинг ўрнини алмаштириш асосида (метатеза) юзага келган соддалашиш: ёғмир-ёмғир; 2) товуш мослашувлари – алмашиниши асосида юзага келган соддалашиш; 3) товуш тушиши асосида юзага келган соддалашиш; 4) товуш орттирилиши асосида юзага келган соддалашиш. Албатта, соддалашган бирликлар таснифини уларнинг яна бошқа жиҳатларини ҳисобга олган ҳолда давом эттириш мумкин. Биз олиб борган илмий тадқиқотимиз асосида тўплаган ва асосан ўзбек тилининг ўзига хос бўлган материалдан келиб чиққан ҳолда уларнинг ўзига хос жиҳатларини назарда тутиб, юқоридаги ҳукм ва хулосаларга келдик.

www.arxiv.uz Таснифлашда турли хил асосларга таянилган бўлса-да, асосан, битта тамойил – соддаланишни юзага келтирган омилларга суянилди. Ўзбек тилшунослигида, умуман, морфемаларнинг бир-бирига сингишиш назарда тутилгани ҳолда соддалашиш ҳодисаси ўзак+ўзак, ўзак+аффикс, аффикс+аффикс морфемалари асосида юз беради. Албатта, икки аффикснинг, баъзан уч аффикснинг бир-бирига сингиб ажралмайдиган бўлиб қолиш ҳолати ҳам учрайди: -гарчилик-одамгарчилик, ёғингарчилик, тиланчилик каби. Қўшма аффиксларнинг юзага келиш омиллари тилшунослар: А.Ғуломов, А.Бердалиев, Т.Мирзақулов, Ё.Тожиев ва бошқалар томонидан маълум даражада ўрганилган. 19 Бир неча, одатда учтагача, аффикснинг турли сабабларга кўра бирикиб кетиши асосида морфемаларнинг бир морфема ҳолатига келиб қолиши кўп кузатиладиган ҳодиса. Айрим олимларнинг фикрларига кўра, ўзбек тилида фонетик таркиби, айниқса, ундош+унли+ундош, ундош+унли , баъзан эса унли+ундош тузилишига эга бўлган аффиксларнинг аксарияти тарихан икки аффикснинг ўзаро сингишиб кетиши тарзида ҳосил бўлган. Фақат бир-икки мисол келтириш билан чекланамиз: бос+им+а→босма; тер+им+а→терма; бил+ик+ир→билгир; қуй+ма+қ→қуймоқ каби сўзлар таркибидаги -ма, - гир(-кир), -моқ аффикслари қайта бўлиниш асосида шаклланган қўшма аффикслардир. Шунингдек, А.Ғуломов - дош аффиксининг аслида - ла +-ш аффиксларининг бирикишидан ҳосил бўлганлигини бу аффикс ҳақидаги қайд этиб ўтилган алоҳида мақоласида исботлаб берган 20 . Кўринадики, алоҳида- алоҳида морфема сифатида баҳоланувчи аффиксларнинг бир-бирига қўшилиб кетиши, ажралмас ҳолга келиб қолиши ҳам соддалашиш асосида содир бўлган. Демак, юқорида берилган ўзак+аффикс кўринишидаги, шунингдек, ўзак+ўзак морфемалар бирикиши кўринишидаги соддалашиш қаторига аффикс+аффикс бирикиш кўринишидаги соддалашишни ҳам 19 Ғуломов А. Проблемы исторического словообразования узбекского языка. Часть I. Аффиксация. –Т., 1955. – С. 44-48; Гулямов А.Г. О суффиксе –дош в узбекском языке. Белек , С.Е.Малову // Сборник статей.– Фрунзе, (йил), – Б. 31-34; Тожиев Ё. Ўзбек тилида аффиксал синонимия. –Тошкент: Университет, 1992. –Б. 10-21. 20 Ўша манба. – Б. 44–48.

www.arxiv.uz қўшиш мумкин. Жумладан, томизғич, сузгич, чизғич каби сўзлардаги - ғич (- ғич) аффиксида шу ҳол янада яққол кўзга ташланади: том+из+ғи+ч, чиз+иқ (ғ)+и+ч каби. 21 Ўзбек тилида ҳозирги кунда кам бўлсада учраб турадиган шундай бирликлар борки, улардаги соддалашиш шу қадар мураккаблашганки, соддалашиш содир бўлганлиги сезилиб туришига қарамай, бундай бирлик таркибидаги баъзи морфемаларни баҳолаш имкони йўқ. Уларни белгилаш ҳақидаги қарашлар ҳам ҳар хил. Жумладан, ҳозирги ўзбек тилида кенг қўлланувчи айрим, ажрим, ажратмоқ, бошқатдан, ҳалитдан, янгитдан, қайтатдан каби бирликларда шу ҳолат кузатилади. Масалан, айрим сўзи таркибида ўзак морфема йир- эканлиги маълум, кўпчилик буни тан олади: йирт, йиртқич, йарим каби сўзлар таркибида ҳам шу қисм мавжуд. Шундай бўлса, айрим (айир+им) сўзи таркибидаги, ўзак олдидан келган а элементи қандай лисоний унсур? Бунга ҳам тўла жавоб топилганича йўқ. П.Азимов 22 , профессор А.П. Поцелуевский ва Н.К. Дмитриев 23 каби олимлар айрим ишларида шу типдаги мисолларни таҳлил қилар эканлар, туркий тилларда ҳам префикслар мавжудлигини айтиб ўтадилар ва айрим сўзидаги - а элементини олд қўшимча тарзида баҳолайдилар. Шу мисоллар қаторига обке (олиб кел) тарзидаги мисоллар келтирилган. Бироқ ўзбек тили фактлари бу ҳолатни тасдиқламайди. Жумладан, профессор Ё.Тожиев айрим сўзи қўшимча қўшилиши натижасида соддалашган: айир+и+м→айрим тарзида таснифласа, ажрим (ажрат) сўзларидаги йир, жир ўзакларидан олдинги - а элементини ач сўзининг рудименти сифатида баҳолайди. 24 Шундай рудимент сифатида сақланиб қолган элементлар қаторига бошқатдан, янгитдан, қайтатдан ҳамда ичинда, бошинда, ёшинда сўзлари таркибидаги -т- ва -н- элементларини ҳам киритадики, бунда маълум асослар бор. Чунки юқорида 21 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.: Наука, 1960.– Б. 119. 22 Азимов П.Префиксация в туркменском языке. Ашхабад, 1947. – С. 23 Азимов П. Префексация в туркменском языке. – Ашхабад, 1947. – С. ; Поцелуевский А.П. Происхождение личных и указательных местоимений. – Ашхабад. 1947. – С. ; Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского яз ы ка.– М., 1948. – С. 45. 24 Ўша манба. – Б. 44–48.

www.arxiv.uz таъкидланганидек, Ф.Г.Исхаков ҳам худди шундай ҳолатларни таҳлил қилар экан, мазкур т ва н элементларининг аслида рудимент эканлигига ишора қилади. 25 Олим эрин (ирин), бойун (бойин, мойин), бурун (мурун, борин), қарын, (харын, гарин), алын, бейин, арын (юз), эгин (ийин), чигин (чийин), сарын, чарын, ипсин, кизiн, чилiн, йелiн, бўғун каби сўзлар таркибидаги -ын, - ин, -ун аффикслари мавжуд бўлганлигини ҳам қайд этади: “В словах, которые в современных тюркских языках оканчиваются на ым//-ин//-ун и означают части тела, эти конечные - ын // - ин // - ун являются сингармонистическими вариантами какого-то древного аффикса, исторически сросшегося с корнем слова: мой + ун , кар + ын ; эр + ин ”. 26 Ф.Г.Исхаков бошқа мисоллар ва таҳлилларни келтириш орқали юқорида келтирилган элементлар ҳақида қуйидаги хулосаларни беради: 1. “Таким образом, н в составе данного составного аффикса является рудиментом древного аффикса - ун . 2. В словах, которые в современных тюркских языках оканчиваются на – д ы //- д и //, - ду . и обозначают части тела исторически являются также вариантами сложного аффикса, сросшегося с корнем слова и образовавшегося в результате слияния конечного н древнего аффикса – ун с аффиксом принадлежности 3-го лица: кур + ун -у = кур + ду ; кар + ын + и = кар + ды Таким образом, д и т имеюшиеся в составе данных составных аффиксов, являются видоизмененными рудиментами древнего аффикса – ун ”. 27 Келтирилган далиллар шуни кўрсатадики, ҳозирги кунда алоҳида- алоҳида морфемалар тарзида ажратиш деярли мумкин бўлмай қолган юқоридаги сингари сўзлар таркибида, аввало, алоҳида мавжуд бўлган аффикслар бир-бирига сингишиб, ажралмайдиган бўлиб қолган бирликларга айланган бўлса, кейинроқ, қўшма ҳолга келиб қолган аффикснинг ўзи ҳам 25 Исхаков Ф.Г. О происхождении конечных т и д в словах аст, уст и т. Академика В.А. Гордлевскому к его семидесятилетию // Сборник статей. – М., 1953. – С. 124-136. 26 Ўша манба. – Б. 124. 27 Ўша манба. – Б. 127.

www.arxiv.uz ўзак морфема билан сингишиб кетган, натижада соддалашишни юзага келтирган ва яхлит ҳолга келган. Ана шу яхлитлашиш, айниқса, сўз таркибида фонетик структуранинг қисқариши ҳолатларини назарда тутиб, соддалашишни баҳолашда нутқ жараёнидаги тежамкорликнинг намоён бўлиши тамойилига таянилди. Бу тамойил эса ўз-ўзидан оғзаки нутқда қулайликка интилиш асосида юзага келади: шеваларда бу ёққа – бақа , у ёққа – ақа, олиб кел – опке, сотиб юбор – сотвор, олиб бер – обер, борса ҳам – борсаям, борар эмиш – борармиш каби. Албатта, ўзбек тилидаги соддалашиш ҳодисасини белгилашдаги принцип яна алоҳида тадқиқотларни талаб қилади. Шунга қарамай, юқорида қайд этилган тамойиллар ҳодиса моҳиятини тўғри белгилаш учун асос бўлади. Соддалашиш ҳодисасининг таърифи, уларни таснифлаш масалалари шу икки тамойилдан келиб чиқиб амалга оширилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Демак, ҳозирги кунгача тилшуносликда соддалашиш бўйича берилган таърифларнинг ҳаммасида сўзларни фонетик структурасидаги қисқариш ёки морфем структурасининг ихчамлашишида ўз ифодасини топган. Моҳияти тўғри белгиланган морфемалар бир-бирига сингишиб, сўз тублашиб кетади, улар таркибидаги морфемаларни бир-биридан ажратиб бўлмай қолади. Соддалашиш ҳодисаси шу кунга қадар бирор жиҳатига кўра махсус таснифланган эмас. Шуни назарда тутиб, соддалашиш ҳодисасига учраган бирликлар, юқорида келтирилганидек, бир неча асосга кўра таснифланди. Аммо бу таснифлар мазкур бирликларнинг тугал ва асосли таснифлари дейишидан узоқмиз. Чунки уларнинг кўринишлари шу қадар кўпки, уларнинг ҳар бири ўзига хос жиддий сабаблар асосида юзага келган. Ана шу жараён ҳар бир кўриниш бўйича тўғри изоҳланганидан кейингина соддалашиш ҳодисасига учраган бирликлар таснифи тугал ҳолда амалга оширилиши мумкин. Шу боисдан бобнинг кейинги қисмини соддалашиш ҳодисасини юзага келтирувчи асосий сабабларни аниқлашга бағишладик. Бироқ, хилма-хил кўринишларда кузатиладиган соддалашиш ҳодисасининг

www.arxiv.uz ҳар бири бўйича барча сабабларни очиб беришни тўлалигича ўз олдимизга мақсад қилиб қўя олмаймиз. Зеро, фақат сабабларини очиб беришнинг ўзи алоҳида тадқиқотни талаб қилади. Соддалашиш ҳодисасини юзага келтирувчи асосий омиллар Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да омил -1 сўзи қуйидагича изоҳланади: омил-[а – сабаб: таъсирчан куч]. Иш-ҳаракат, воқеа-ҳодиса ва ш.книнг юзага чиқиши, содир бўлиши учун сабаб бўлган нарса. 28 Кўринадики, омил сўзи маълум бир маъносига кўра сабаб сўзи билан ҳамда унинг маънодошлари бўлмиш боис, важ, баҳона, йўл, усул бирликлари билан маънодош ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, тилдаги соддалашиш ҳодисасининг юзага келишига ёндашар эканмиз, унинг бош омили нима эканлигини тўғри белгилаб олиш зарурати мавжуд бўлади. Ўзбек тили бўйича тўпланган материаллар таҳлили кўрсатишича, соддалашиш ҳодисасини юзага келтирувчи бош омил – бу нутқ эгаларининг қулай талаффуз қилишга интилишидир. Албатта, ёзма нутқда ҳам осонликка интилиш, ихчам баён қилишнинг ўзига хос усуллари бор. Бироқ биз ушбу диссертацион ишимизда бу омилга тўхталишни ўз олдимизга мақсад қилиб қўймадик. Уни алоҳида тадқиқот объекти тарзида тадқиқ қилиш мақсадга мувофиқдир. Талаффузнинг қулайликка интилиш принциплари тил сатҳларида А.Нурмонов таъкидлаганидек, 29 тежамкорлик тамойилининг амал қилинишини тақозо этади. Жумладан, тилнинг лексик сатҳида ўз ва ўзлашган, ҳатто, туб сўз саналувчи бирликларни ҳам осон талаффуз қилишга интилиш кучли. Масалан, ўзбеклар учун, ўзлашган раис, доим, ҳукм, фикр, станция, справка, банк, танк, киоск, доктор сўзларини; тўрт, йигирма, ўн 28 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкен: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 3- жилд. 2006. – Б.122. 29 Нурмонов А. Принцип экономии в фонетических изменениях узбекского языка. Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Ташкент, 1973. – С. 6–21.

www.arxiv.uz беш, паст, суст, китоб, мактаб, баланд, Тошкент, Самарқанд, бораётибди, ўғил каби юзлаб сўзларни дойим, райис, ҳукум, фикир, истанса, исправка, банка, танка, киоска, духтир каби ёки тўрт сонини тўр, йикирма сонини- игирма , ўн бешни ўмбеш, шанбани – шамба каби, шунингдек, пас, сус, китоп, мактап, балан, Тошкан, Самарқан, боропти, улим (ўғлим ўрнида) талаффуз этиш одатий ҳолга айланган. Фонетик сатҳда юқоридаги мисолларнинг ҳаммаси товуш ўзгаришлари тарзида баҳоланади ва бу қаторга яна товушларнинг ўрин алмашинувлари ( тўрға-тўғра каби), товуш мослашувлари ( кет-ди-кетти: туз-сиз-туссиз сингари), товушлар ажратилиши – диссимиляцияси (зарур-зарил, коридор- колидор, зарар-залал ва бошқа), редукция ( билан-блан каби) бўғинлар, сўзнинг бир хил товушларидан иборат қисмларининг тушиб қолиши (гаплалогия) – минералология-менерология, қайси ёққа – қаёққа – қақа, қайинотаси – қайнотаси, қайсиниси – қайсиси, қанақа – қанақанги каби ҳамда худди шу каби сўзларнинг қисқарган ҳолда талаффуз этилишидан юзага келган. Ёки аффикс тарзида талаффуз қилиш: бора ётибди – боропти – боряпти (шевада борвотти каби), бора турурман – борадирман, борар эдим – борардим, борар экан-бораркан, борар эмиш-борармиш, шунингдек, сўз охиридаги қўшимчаларни талаффузга мослаштириб қўллаш ( бора-биз- борармиз каби), бундан ташқари, киши исмларида ҳам сўзларни қисқартириб қўллаш ( Нормуҳаммад →Нормамат → Нормат каби) ва бошқа кўринишларнинг ҳаммасида ўша тамойилга амал қилинади. Бирикмалардан қисқартма отлар ёки қўшма сўзлар, ҳатто, туб сўзлар ҳосил қилиш ( бу кун- бугун каби), синтактик сатҳда яна боғловчисиз қўшма гап шакли билан фикр баён қилиш, тўлиқсиз гаплар, бир бош бўлакли гаплар воситасида мулоқотга киришиш каби ҳолатлар ҳам аслида шу омил асосида юзага келади. Сифат туркумига кирувчи, аслида, исиқ, қатиқ, ачиқ каби сўзларни иссиқ, қаттиқ, аччиқ, сассиқ тарзида битта товуш орттириш орқали талаффузга мослаштириб олиш ҳолатлари ҳам кузатиладики, буларнинг ҳаммаси артикуляцион қулайликка интилиш зарурати туфайли юзага келади.

www.arxiv.uz Ўзбек тилининг сўз ясалиши тизимидаги барча морфонологик ўзгаришлар ҳам, шакл ясалиши тизимидаги сўз шакллар таркибидаги худди шу каби ўзгаришлар ҳам ана шу омил таъсирида юзага келади. Булардан ташқари, қўшма, жуфт, такрорий сўзларнинг соддалашишида юз берадиган ўзгаришлар ҳам шу зарурат туфайли нутқда воқеланади. Бундай ҳолатлар учун обке, обчиқ, обкет, қўйвор (қўйиб юбор), кетаёзди, оғайни (оға-ини), опоғойи, бойбува, бойвучча, дағдаға, шаршара, варрак (бадбадак-варварак), чуғурчуқ бошмалдоқ (бош бармоқ), ҳол буки, ҳойнаҳой, ваҳоланки, гиж-гижламоқ, жонивор, йўлбарс, одамови, нечун, рўйжо, рўйхат, сарвқад, сарвноз, субҳидам каби юзлаб мисолларни келтириш мумкин. Жумладан, ҳолбуки сўзида семантик яхлитлашиш билан бирга, грамматик яхлитлашиш ҳам содир бўлган ( эга+кесимлик муносабати йўқолган); ҳол+буки тарзида мазмун модал маъно ифодалаш томон силжиган, ҳар икки сўздаги урғу бирлашиб кетган: бирламчи ва иккиламчи урғу юзага келган, асосан, бир урғули сўзга айланган. 30 Ана шу ҳолат бу бирикманинг соддалашишини таъминлаган. Бирикма туб сўз ҳолига келиш даражасида соддалашган. Яна шуни таъкидлаш керакки, соддалашиш ҳодисаси фақат ўзак ва аффиксларнинг бир-бирига сингишиб кетиши кўринишдагина бўлмай, қўшма сўзлар, бирикмаларнинг мураккаб сўз (бирикма от, бирикма сифат) ҳолига келиб қолиши кўринишида ҳам бўлиши мумкин. Бу ўринда яна профессор С.Усмоновнинг айрим фикрларига мурожаат қилишга тўғри келади: “Қўшма равиш ясаш, қўшма от ёки қўшма сифат ясашдан дастлаб шу билан фарқ қиладики, қўшма равишларда олмошлардаги каби тез-тез учрайдиган лексик маъноси жуда кенг, абстракт бўлиб қолган ҳар, ҳеч, бир, алла сўзлари қўлланади. Масалан, аллақачон, бир оз, бир зум, бир йўла, аллавақт, бир 30 Тожиев Ё. Ўзбек тилида аффиксал синонимия. – Тошкент, 1981. – Б. 80-84; Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати.– Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – Б. 3-10; Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 74-75.

www.arxiv.uz мунча, ҳеч қачон. Бундай қўшма равишлар фақат бир реал тушунчани англатади. Юқорида ҳар икки группага кирадиган равишларни айрим қисмларга ажратиб бўлмайди, ажратилса, равиш ўз моҳиятидан чекинади. 31 Демак, олим бу ерда кристаллашиш содир бўлаётганлигига ишора қилади. Худди шу каби мураккаб сўзнинг қўшма сўздан ва эркин сўз бирикмасидан фарқ қиладиган жиҳатларини шарҳлар экан, “Мураккаб сўзлар барқарор бирикмаларнинг битта сўз ҳолатига яқинлашишлари – лексикализациялари туфайли вужудга келади. Бу эса бирикманинг тил ҳодисасига ўтишдир” 32 деб, бирикмаларнинг соддалашиш томон силжиётганлигини кўрсатади ҳамда Мош рангги яхшироқ типидаги мисолларни келтиради. Бироқ бизнинг тадқиқот ишимиз, асосан, соддалашишнинг ўзак ва аффикс морфемалар, қисман қўшма сўзлар бўлганлиги сабабли бирикмаларнинг соддалашиш ҳодисасига тўхталмаймиз, бунга бизнинг ишимизнинг ҳажм имкониятлари йўл қўймади, қолаверса, уни алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганиш мумкин. Ўзбек тилидаги нима учун сўз қўшилмаси таркибидаги нима олмоши ҳам қисқариш (- ма қисми тушиши), ҳам товуш алмашиниши натижасида ( м>е ) не шаклига келган бўлса, учун кўмакчисининг бошидаги у унли товушининг тушиши билан чун шаклини олган. Ана шу ўзгаришлар соддалашган нечун сўроқ олмошини юзага келтирган. Дағдаға сўзи дағ-дағ тақлидий сўзининг яхлитлашиши асосида (маъно ўзгарган, такрорийлик ўз хусусиятини йўқотган, шунга кўра, чизиқчасиз ёзилади) содда сўзга айланган. Жонивор сўзи таркибидаги алоҳида ҳисобланувчи бор сўзи товуш ўзгаришига учраб вор шаклини олган ва гўё аффиксга айланган, оқибатда у олдинги қисм билан сингишиб кетган ва маънода ҳам ўзгариш юз бераган. Тилимизда жуфт сўз ҳисобланувчи оға-ини жуфт сўзи (оға – ёши каттани; ини – ёши кичикни билдиради) артикуляцион қулайлик натижасида и унлиси й ундоши билан алмашган; нутқда бу сўз оғайни тарзида айтилади маъно кўчиш натижасида ёр-дўст маъносида қўлланади ва ўзининг иккита 31 Ўша манба. – Б. 106. 32 Ўша манба. – Б. 114.

www.arxiv.uz морфемалик хусусиятини йўқотган: Оғайниларингни ичкарига таклиф қилмайсанми? (Оғзаки сўзлашувдан). Оғайни сўзи “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да аввал, оға-ини кўринишида берилиб айнан ака-ука тарзида, кейин, яқин ошна, ўртоқ, дўст маъноларида изоҳ берилган. 33 Ўзбек тилига бошқа тиллардан ўзлашган паравоз, электровоз, аэропорт, обдаста, гусафсар, гуландом, гулоб, водавоз, обчин, обтоба, паншаха каби кўп сўзлар доирасидаги соддалашиш кўринишларини ҳам бу иш мундарижасидан соқит қиламиз. Тилшунос К.Усмонов артикуляцион қулайликка интилиш жараёнларини қуйидагича тасниф этади: а) асос ва сўз ясовчи қўшимчалар бирикиши процессида қулайликка интилиш асосида товуш ўзгаришларининг содир бўлиши, натижада икки морфеманинг бир-бирига сингишиб кетиши ҳодисаси юз берган; б) асос ва шакл ясовчи қўшимчаларнинг бирикиши осон талаффуз қилишга интилиш асосида товуш ўзгаришларининг содир бўлиши билан икки морфеманинг бирлашиб кетиши учун омил бўлган; в) алоҳида-алоҳида сўзларнинг ўзаро бирикиши жараёнида фонетик ўзгаришлари содир бўлиши ҳам аслида осон талаффузнинг таъсири натижаси эканлиги; г) ҳар хил бошқа фонетик ўзгаришларнинг ҳам шу омил асосида юзага келганлиги ва бу ҳолнинг соддалашишни таъминлаганлигини ўз монографиясида алоҳида қайд этади. 34 Юқорида таъкидланганидек, ўзбек тилшунослигида соддалашиш ҳодисаси бўйича энг жиддий тадқиқотларни амалга оширган олимлар профессорлар А.Ғ.Ғуломов ва С.Усмоновлар ҳисобланади. Айниқса, профессор А.Ғ.Ғуломовнинг морфемаларга ажралмайдиган ҳолга келиб қолган сўзлардаги соддалашишнинг юзага келиш омилларини тадқиқ қилганлиги диққатга сазовор. У талаффузни осонлаштиришга интилиш 33 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. – Тошкент: Ўзбек тили энциклопедияси, 2007. – Б. 184. 34 Ўша манба. – Б. 6.

www.arxiv.uz омилларини алоҳида кўрсатмаса-да, соддалашишни юзага келтирувчи асосий иккита тамойилни кўрсатиб ўтади: 1) ясаш асоси бўлган сўзнинг тарихий-тараққиёт давомида истеъмолдан чиқиб қолиши ( юмшамоқ, ўхшамоқ сўзлари мисолида юмшамоқ сўзида тарихан истеъмолда бўлган юм қисми истеъмолдан чиққан бўлса, ўхшамоқ феълида тарихан истеъмолда бўлган ўк ёки ўқ қисми истеъмолдан чиққан, уларнинг қандай маъно англатиши ёки англатганлиги ҳозир умуман ўқилмайди) омили; 2) тарихан ясалган, морфемаларга бўлинадиган ясалмаларнинг ясовчи асос билан турли сабабларга кўра маъно жиҳатдан алоқаси узилиб қолганда, яъни, ясовчи асос билан ясама сўз ўртасида маъно алоқаси сезилмай қолганда ( шол+ча каби) шу омил асосида соддалашиш юз беради; 3) ўзаро бириккан тил воситаларининг фонетик қайта қурилишининг ўзгаришлари омили. Бунда ясама сўз билан унинг асоси ўртасида юзага келган фонетик ўзгаришлар, маънодаги умумийликни йўқотади ва соддалашишни юзага келтиради: ўринлатмоқ-ўриллатмоқ каби. Бундан ташқари, морфемаларнинг ўзаро бир-бирига сингишида фонетик қайта бўлиниш ҳам муҳим омил бўлишини кўрсатади. 35 Биз ушбу диссиртацион ишимизда келтирилган омиллар қаторига, морфемаларнинг ўзаро бир-бири билан сингишиб кетишида артикуляцион қулайликка интилиш омилини етакчи омиллардан бири сифатида қайд этамиз. Масалан, ҳозирги ўзбек тилида уннамоқ феълининг шу ҳолатга келиб қолишига осон талаффуз қилишга мослаштириш асосий сабаб бўлган: ур-ин- а→ур-на→унна. Шунингдек, йайлов, яша (йош+а) бўя-бўёқ, қури-қ→қуруқ ўзгаришларида ҳам шу ҳолат кузатилади. Артикуляцион қулайликка интилиш қайси ёққа → қаёққа, ўша-н-ча, бунча ёки кичик – кина → кичкина, бўйинсунмоқ →бўйсунмоқ, йўмалоқ ёки думалоқ → тумалоқ каби нутқий бирликларда ҳам кузатилади. 35 Ғуломов А. ва бошқалар. Ўзбек тилининг морфем луғати. – Тошкент, 1977. – Б. 10.

www.arxiv.uz Боб бўйича хулосалар 1. Ўзбек тилшунослигида соддалашишга А.Ғ.Ғуломов, С.Усмонов, К.Усмоновларнинг, шунингдек, атоқли туркологлар Н.К.Дмитриев, П.Азимов, А.П. Поцелуевский, Ф.Ч.Исхаков, Э.В.Севортян, Н.А.Баскаков, А.Н.Кононов, А.М.Шчербак каби ўнлаб йирик олимларнинг илмий ишларида муносабат билдирилган бўлишига қарамай, алоҳида бир лисоний ҳодиса сифатида фундаментал тадқиқот ишлари олиб борилмаган. Чунки соддалашиш алоҳида олинган, фонетик, морфологик, лексик ёки синтактик ҳодиса эмас, балки умумлисоний ҳодисадир. 2. Тил далилларини синчиклаб ўрганиб чиқиш соддалашишни қуйидаги омиллар асосида воқеланган дейиш имконини яратади: а) морфемаларнинг миқдори боғлиқ ҳолда яхлитлашиш; б) бирликларнинг қандай лисоний сатҳга оидлигига нисбатан соддалашиш; в) морфемалар яхлитлашишининг даражасига кўра; г) соддалашишнинг қандай омиллар асосида соддалашиш рўй берганлигига кўра таснифланди. 3. Лисоний бирликларнинг соддалашиш жараёнини турли хил лисоний ва нолисоний омиллар юзага келтиради, уларни, асосан, тўртта деб белгиланиши мақсадга мувофиқдир: 1. Тил ижтимоий ҳодиса бўлганлиги сабабли у жамият тараққиёти билан бирга ривожланади; бир пайтлар мустақил луғавий маънога эга бўлган лексик бирликларнинг шакли ўзгаришга юз тутиб боради ва тил тараққиётининг муайян даврига келиб бу бирлик шакл жиҳатидан эскириши содир бўлади, яъни ясовчи асоснинг истеъмолдан чиқиши натижасида соддалашув юзага келади; 2. Тилнинг тарихий тараққиёти давомида асос билан ясовчи қўшимча орасидаги алоқадорликнинг хиралашиб бориши ва натижада ясовчи асос билан ясовчи унсур ўртасида маъно муносабатининг йўқолишининг шаклланиши;

www.arxiv.uz 3. Тилда тил бирликлари ўзаро бирикар экан, улар жамият аъзолари томонидан ташқи ёки фонетик структура жиҳатидан даслабки кўринишдан фарқли кўриниш олади, демак, ўзаро бириккан тил воситаларининг фонетик қайта қурилиши юзага келади; 4. Тил доимо тежамкорликка таянган ҳолда тараққий топади. Жамият аъзолари вақтни, жисмоний ҳаракатни тежаш мақсадида маънони иложи борича осон ифодалашга интилишади, шунинг учун ҳам соддалашишда талаффузнинг қулалайлигига ҳаракат қилиш омили юз беради.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10 Т., Ўзбекистон, 247-282 бетлар, 387-393 бетлар. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. Ўзбекистон, 1997, 279-297-326 бетлар. 3. Каримов И.А. Миллий Давлатчилик, истиқлол мафкураси ва ҳуқуқий маданият тўғрисида. Т. 199, 14-29, 29-30, 39-45, 110-115, 497-50, 543 бетлар. 4. Ўзбекистонда политология. Т, 2002, 155-161 бетлар, 168-171 бетлар. 5. Америкага ташриф. Т. Ўзбекистон. 2002, 5-205 бетлар. 6. Жўраев С., Маҳкамов Х., Рустамов С. Америка Қўшма Штатлари. Т. 2003, 4-23 бетлар. 7. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т. Ўзбекистон.2000, 328-377 бетлар. 8. Жўраев С. Фуқаролик жамияти: назария ва амалиёт (илмий-таҳлилий мақолалар тўплами). Т., 2003. 9. Нуриддинов З. Международное сотрудничество Республики Узбекистан со странами Европў. Т.2002, 20 бет. 10. Юнусов Х. Ўзбекистон: сиёсий ислоҳотлар ва жаҳон тажрибаси. 11.Ислом Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч». Т. 2008.

O'xshashlar

Узбек тилида уз ва узлашган катлам

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи

Узбек тилида суз ясалиши ва суз ясаш усуллари

Синтаксис ва пунктуацияни укитишнинг муаммоли жихатлари. Узбек тилида гап турлари

Узбек тилидаги содда суз морфонологик таркибининг урганилиши