Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи Режа: 1. Ўзбек тилида олмошларининг турлари. 2. Араб тилида олмошларнинг турлари. 3. Олмошларнинг жумладаги грамматик вазифалари

www.arxiv.uz Авваламбор олмош-сўз туркумидир. Араб тилида эса у исм туркумига киради. Дарҳақиқат олмош – от, сифат, сон ўрнида қўлланиладиган сўзлар туркумидир. Олмошлар ўзбек тилида турланади, гапда кўпинча эга, тўлдирувчи ва аниқловчи бўлиб келади. Масалан: Мажлисга ҳамма келди. Директор ҳаммамизни табриклади. Сен қандай китоблар ўқидинг? Ўзбек тилида ҳамма сўзи белгилаш олмошлари тарзида талқин этилса, араб тилида бундай олмош тури мавжуд эмас, у ٌلُك ، ٌََََََعيمج сўзлари орқали ифода этилади. Олмошлар ўзбек тилида маъносига кўра 7 турга бўлинади: кишилик, ўзлик, кўрсатиш, сўроқ, белгилаш, бўлишсизлик олмошлари, гумон олмошлари. Кишилик олмошлари. Шахсни билдирадиган олмошлар кишилик олмошлари дейилади. Кишилик олмошлари қуйидагилар: мен, сен, у, биз, сиз, улар. Кишилик олмошларининг I ва II шахс кўплигига –лар қўшимчаси қўшилиб келиши ҳам мумкин: бизлар келдик. Сизлар борингиз. Бунда кўплик маъноси таъкидланади. Араб тилида бундай ифода услуби мавжуд эмас. Кишилик олмошлари мен ва сен қаратқич ва тушум келишикларида келганда, шунингдек, -нинг қўшимчасини олганда, бир н тушиб қолади ва шундай ёзилади: менинг, мени, сенинг, сени, меники, сеники, -ники қўшимчаси бирор предмет ёки нарсага эгалик маъносини англатади. Кишилик олмошининг III шахс бирлиги жўналиш, ўрин пайт, чиқиш келишиклари билан турланганда, бир н ортирилади ва шундай ёзилади: унга, унда, ундан. Ўзлик олмоши. Предметни аниқлаб ёки таъкидлаб кўрсатиш учун ишлатиладиган ўз сўзи ўзлик олмоши дейилади. Масалан: Турсуной Каримова ўз бригадасида ишни яхши уюштирди.

www.arxiv.uz Араб тилида ўзлик олмоши, бирикма олмоши тарзида ифода этилади. Баъзи ўринларда (нафсун) ٌسفن сўзи ўзбек тилидаги ўзлик олмоши мазмунини бериши мумкин ёки бирикма олмошлари. Ўзлик олмошининг маъноси икки хил: 1. Ўз уйи, ўз ватани каби бирикмаларда ўз олмоши от билан боғланиб, предметнинг шу от сўнггидаги эгалик қўшимчаси кўрсатган шахсга хослигини, тегишлилигини таъкидлайди. Бундай холларда у қаралмиш билан мослашиб, қаратқич келишигида ҳам келиши мумкин: ўзимнинг китобим каби. 2. Бу китобни ўзим сотиб олдим жумласида эса ўзлик олмоши эгалик қўшимчалари билан келиб, ўзим (мен ўзим), ўзинг (сен ўзинг), ўзи (у ўзи) сингари шахснинг танҳолигини таъкидлайди. Бу расмни ўзим ишладим. Ўзлик олмоши эгалик қўшимчаларини олиб, учала шахс ўрнида ҳам ишлатилади. (ўзим-мен, ўзинг-сен, ўзи-у) ва умуман предмет оти ўрнида кела олади. Бу соат жуда тўғри юради. Ўзи (соат) қиммат эмас. Ўзлик олмоши турланади. Бироқ бунда келишик қўшимчалари бўлиши шарт. Масалан: ўзига боқма, сўзига боқ. Кўрсатиш олмошлари Предметни кўрсатиш учун ишлатиладиган олмошлар кўрсатиш олмоши дейилади. Масалан, Ўқитувчимиз мана бу бинода туради. Кўрсатиш олмошлари қуйидагилар: у, бу, шу, ўша, ана, мана, ана шу, мана бу, анави. У кўрсатиш олмоши кишилик олмошининг III шахс бирлиги билан шаклан бир хилдир. Гапда улар бир-биридан маъносига қараб фарқ қилиши мумкин.: Навоий улуғ ёзувчидир. У X V асрда яшаган гапларида у сўзи кишилик олмоши бўлиб, ким? Сўроғига жавоб бўлади. У китоб меники гапида у кўрсатиш олмоши бўлиб, қайси? Сўроғига жавоб бўлади.

www.arxiv.uz У, бу, шу, ўша олмошлари жўналиш, ўрин пайт ёки чиқиш келишиги билан турланганда ёки уларга –дай, -ча қўшимчалари қўшилганда, қўшимча олдидан бир н товуши ортирилади ва шундай ёзилади: унда, унга, ундан, ундай, бундай, ўшандай, шунча. Сўроқ олмоши. Бирор предмет, белги ёки сон ҳақидаги сўроқни билдирган олмошлар сўроқ олмоши дейилади. Масалан: Сиз кимсиз, менда нима ишингиз бор. Мусобақада биринчиликни нечанчи звено олди? Ким, нима олмошлари бирлик ва кўпликда қўлланади, эгалик ва келишик қўшимчаларини олади. Ким сўзлади? Музейда нималарни кўрдингиз? Бу киши кимингиз бўлади? (Сиз бу аёлнинг кими бўласиз?) هذه نم َتنأ ُنولت َذام ؟ةأرمإ бу аёлнинг кими бўласиз? Қандай, қанақа, қайси олмошлари белгини аниқлаш учун ишлатилади: Қанақа қалам олдинг? Қайси китоб сеники. Қанча, нечта, нечанчи, неча олмошлари сон миқдорини аниқлаш учун ишлатилади. Белгилаш олмошлари. Предметларни белгилаш учун ишлатиладиган олмошлар белгилаш олмоши дейилади. Масалан: Ҳамма соғ, димоғлар чоғ эди. Ҳар ким экканин ўрар. Белгилаш олмошлари қуйидагилар: ҳамма, барча, бари, жами, бутун, ҳар ким, ҳар нима, ҳар бир, ҳар қайси. Белгилаш олмошлари таркиьидаги ҳар сўзи айриб ёзилади. Ҳамма, барча белгилаш олмошлари кўплик маъносини ангдатади. Ҳамма борди. Барча эшитди. Бу олмошлар –лар кўплик қўшимчасини олиб, ҳаммалари, барчалари шаклида ҳам ишлатилади. Белгилаш олмошлари эгалик ва келишик қўшимчалари билан қўлланади, масалан: Ҳаммасининг бир истаги бор.

www.arxiv.uz Бўлишсизлик олмоши. Инкор маъносини билдирган олмошлар бўлишсизлик олмоши дейилади, масалан, Дўконхонада Шокир отадан бошқа ҳеч ким йўқ. Бўлишсизлик олмошлари эгалик ва келишик қўшимчалари билан қўлланади, масалан: У ўз китобларини ҳеч кимдан аямай ўқигани берар эди. Бўлишсизлик олмошини ҳосил қилувчи ҳеч сўзи ҳар вақт айрим ёзилади: ҳеч ким, ҳеч нима, ҳеч қанақа, ҳеч қандай, ҳеч қайси, ҳеч нарса. Гумон олмошлари . Ноаниқлик, гумон маъносини билдирган олмошлар гумон олмоши дейилади, масалан: Девор орқасидан аллакимларнинг овози эшитилар эди. От ўрнида ишлатиладиган гумон олмошлари бирлик ва кўпликда кела олади ҳамда келишик билан турланади, масалан: Мираҳмад алланарсаларни ўйлади. Кимдир канизакни чақирди. Алла - ёрдами билан ҳосил қилинган гумон олмошлари ҳар доим қўшиб ёзилади: аллаким, алланима, алланарса, аллақанча. Сонлардан (нисбий) сифатнинг ясалиши. Араб тилида сонлардан нисбий сифат ясалиши мумкин: Бунда одатдагидек ِ ٌّي қўшимчаси қўшилади. Масалан тақсим сон араб тилида ٌّ يلاع ُف қоллипида ясалади. У бирор нарса, тушунча ёки ҳодисани бир неча қисмдан иборат эканлиги, бир неча бўлак қисмни ўз ичига олиши билдиради. Масалан: ٌّ ىئان ُث икки бўлак, икки қисм маъносини билдиради. Грамматик матнларда ٌّىئان ُث ، ٌّىثلاث ، ٌّىعاب ُ ر сўзлари икки ҳарфли (ўзакли), уч ўзакли ва тўрт ўзакли маъноларини англатади. ٌّ ىو َئَِم сўзи юзлик, юзталик маъноларини билдиради. ٌّ ىفلأ – минглик, мингталик ةيو َئَِملا ةبصنلأ – фоизий нисбат (процентдаги нисбат) ٌّىنوسمحلا ديعلأ = ٌّىنسمحلا ديعلأ – Эллик йиллик байрам

www.arxiv.uz Араб тилида олмошларнинг турлари. Араб наҳвчилари олмошларни алоҳида сўз туркуми сифатида талқин этмайдилар, балки уни исм туркумида талқин этадилар ва қуйидагича таснифлайдилар. 1. Шахсий олмошларни ( رمضملا مسلإأ ) деб атайдилар. (яъни назарда тутулувчи отлар لصفن ُم ريمض ) 2. Кўрсатиш олмошлари ( ةراشلإا مسلإأ ) 3. Нисбий олмошлар ( لوصوملا مسلإأ ) бирлаштирувчи олмошлар. 4. Сўроқ олмошлари ( ماهفتسلإا مسلإأ ) Бундан ташқари кўрсатиш ва нисбий олмошларни араб наҳвчилар номаълум маъноли отлар ةمهب ُم ْامسأ деб атайдилар. Бирикма олмошларини эса кишилик олмошлари тоифасида талқин этадилар, яъни لص ّتم ريمض , кишилик олмошини эса ةباتك деб ҳам атайдилар. Энди олмошларнинг турлари бўйича ўзбек ва араб тилларидаги олмошларни солиштирсак, Ўзбек тилида нисбий олмошлар турлари йўқ эканлиги, араб тилида эса ўзбек тилидан фарқли ўлароқ белгилаш олмошлари, бўлишсизлик ва гумон олмошлари йўқ эканлиги ва бу мавжуд бўлмаган олмош турлари бошқа сўз ёки олмош турлари билан алмаштирилиши мумкин эканлигини кўрамиз. Олмошларнинг жумлалардаги грамматик вазифалари. Юқорида биз ўзбек тилидаги олмошларнинг грамматик вазифаларига тўхталиб ўтдик. Энди қисқача араб тилидаги олмошларнинг грамматик функцияларига тўхталиб ўтамиз. Араб тилда шахсий олмошлар эга вазифасини бажаради. Бирикма олмошлари эса отлар билан бирикиб ўзлик маъносини касб этади. Феъл билан келганда эса тўлдирувчи бўлиб келади. Кўрсатиш олмоши эса эга, аниқловчи вазифасини бажаради. Шунингдек هيلإ فاضم бўлиши мумкин. Араб тилдаги аккузатив мустақил бирикма

www.arxiv.uz олмоши ўзбек тилидаги тушум ёки бошқа келишикда тусланган шахсий олмош вазифасини бажаради. Масалан: ُها ّيإ كنيطعأ Мен уни сенга бердим. نيعتسن كا ّيإ و دبعن كا ّيإ َىا ّيإ هيطع ُت – Сен уни менга берасан كا ّيإ مهير ُي – У сенга уларни кўрсатди. Сўроқ олмошлари сўроқ юкламаларидан фарқ қилади. Сўроқ юкламалари نم ва ام одатда содда сўроқ жумлаларда ва эргаш гаплар таркибида қўлланилади. Нисбий олмошлар ҳам эргаш гаплар таркибида иштрок этадилар. Бундан ташқари олмошлар вазифасида, улар мақомида ишлатилувчи сўзлар ҳам бор. Булар сўроқ сўз مك – нечта? اذك – мана бунча (сколько-то) Араб муаллифлари бу сўзларни “Белгили сўзлар”, бошқа сўзлар ўрнига қўйилувчи сўзлар ( تايانك ) деб атайдилар. مك сўзидан кейин от ноаниқ холатда ва тушум келишигида қўйилади. مك كدنع ًاباتك сенда нечта китоб бор? Агар у ب олд кўмакчиси билан қўлланилса, ундан кейинги от қаратқич келишигида қўйилади. اذه تيرتشإ ٍرانيد مكب За сколько динаров ты купил это? Сен буни неча динорга сотиб олдинг? Сўроқ маъносидаги сўздан кейинги مك юкламасидан кейин сўз қаратқич келишигида қўйилади. Унда нечта китоб борлигини билмайман. هدنع ٍباتك مك فرعأ لا اذك сўзидан кейин от тушум келишигида қўйилади. اًرانيد اذك اذك шунча, шунча динор اذك сўзи бирикманинг иккинчи бўлаги ҳам бўлиши мумкин. اذك ةنس ىف фалончи йилда

www.arxiv.uz Асосий адабиётлар: 1. Сопоста вительная грамматика русского и узбекского языков. А.А.Азизов. Тошкент 1983й. 2. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении . Гранде Б.М. М.: 1998, 3. Учебник арабского языка. Холидов Б.З. Т1981й 4. Араб тили дарслиги (таркиб қоидалари) “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. Т.2009й. 5. О.Мусаев. Араб тили асосий қоидалар тизими. Т.-2000й.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи

Араб тилида синонимия

Араб тилида сўз вариантлари

Узбек ва араб тилларида сифат

Араб ва ўзбек тиллари фонетикасининг қиёсий таҳлили