Узбек ва араб тилларида сифат - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек ва араб тилларида сифат

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек ва араб тилларида сифат Режа: 1. Сўз туркумларидан сифатнинг таьрифи; 2. Араб ва Ўзбек тилларида сифат ва унинг маьно жиҳатдан турлари ва улардаги тафовутлар: 3. Сифат даражалари; 4. Озайтирма сифатлар; 5. Кучайтирма сифатлар; 6. Сифат ясовчи қўшимчалар; 7. Араб тилидаги сифатларнинг ясалиши ва хусусиятлари;

Маьлумки, ўзбек тилида ҳам араб тилидаги каби сифатлар икки хил бўлади, яьни аслий сифатлар ва нисбий сифатлар. Маьлумки сифат – бу белгини билдирадигон сўзлар туркумидир. Сифат қандай? қанақа? каби сўроқларга жавоб бўлади. -Сифат одатда, белгининг даражасини ҳам кўрсатади,масалан: шўх- шўхроқ бола, энг шўх бола. - Сифат одатда отга , баьзан феьлга боғланади, масалан: 1. Ёқимли шамол эса бошлади. 2 . Адҳам чиройли ёзади. Биринчи гапдаги сифат отга (ёқимли шамол), иккинчи гапдаги сифат эса феьлга (чиройли ёзади) боғланган. Сифат гапда кўпинча аниқловчи, кесим, баьзан ҳол бўлиб келади, масалан: 1. Одобли бола – элга манзур. 2. Чиройли ва хатосиз ёз!3. Осмон кўм-кўк. Биринчи гапдаги одобли сифати аниқловчи, иккинчи гапдаги чиройли, хатосиз сифатлари ҳол, учинчи гапдаги кўм - кўк сифати кесим бўлиб келган. Юқоридагиларни араб тили нуқтаи назаридан талқин қиладиган бўлсак, улар кўп жиҳатдан бир –бирига мос келади. Ўзбек тилида озайтирма сифатлар мавжуд бўлиб улар ўзакдан англашилган рангнинг , белгининг озлигини, камлигини билдиради. Озайтирма сифатлар қуйидаги қўшимчалар билан ҳосил бўлади. 1)-иш,-имтир(мтир). Бу қўшимчалардан –иш, -имтир ундош товуш билан битган оқ, кўк каби сўзларга , - мтир эса фақат қора сифатга қўшилади: оқиш ипак, кўкиш рўмол, оқимтир парда, кўкимтир сув, қорамтир сатин. 2) Рангни билдирувчи сифатдан олдин оч, ним сўзларини келтириш билан; ним сўзи билан ҳосил қилинган озайтирма сифатлар қўшиб ёзилади: оч қизил лента, ним-пушти рўмол. 3)-гина (-кина, -қина ).Бу қўшимчалар ўзакдан англашилган белгининг кучсизлигини, озлигини билдиради, к,г билан битган сўзларга –кина, қ,ғ билан битган сўзларга –қина, бошқа ҳолларда –гина қўшимчаси қўшилади; кичкинагина ҳовли, юмшоққина нон, ихчамгина пальто. Араб тилида

озайтирма сифатлар براضل ىلا сўзи (-га моил) ёрдамида ясалади.Масалан: қизғиш, қизғимтир- براضلا ىلا ةرمحلا Оқроқ, оқиш- براضلا ىللا ضايبلا ,براضلا ىلا ةقرزلا -Кучайтирма сифатлар рангни англатадиган сифатлардан қуйидагича ҳосил қилинади: 1) Сифатларнинг бош қисми п ва м товушларидан бири (мос келган ) билан биргаликда такрорланади. Бундай сифатлар чизиқча билан ёзилади: қип-қизил олма, сариқ - сап-сариқ беҳи, яшил- ям-яшил ўтлоқ, кўк- кўм-кўк осмон, катта-кап-катта бола. Оппоқ кучайтирма сифати қўшиб ёзилади: Катта оппоқ дастурхон ҳамма ёқни қоплаган. 2) Сифатларнинг биринчи бўғини кейинги бўғиннинг биринчи ундош товуш билан бирга такрорланади. Бундай сифатлар чизиқча билан ёзилади: Бутун-бут-бутун кўйлак, думалоқ- дум-думалоқ тош, япалоқ- яп-япалоқ тош. 3) Сифатдан олдин тўқ, тим, жиққа , ғирт каби сўзларни келтириш билан. Бундай кучайтирма сифатлар ажратиб ёзилади: жиққа ҳўл ўтин, тим қора костюм ва бошқалар. Араб тилида кучайтирма сифат орттирма даражадаги сифатлар каби ясалади Энди ўзбек тилидаги қиёсий ва орттирма даражаларга тўхталадиган бўлсак, орттирма даража энг сўзини сифат олдига қўйиш орқали ясалади. Қиёсий даража –сифатга -роқ қўшиш билан ясалади. Араб тилида орттирма даража ْ لعفْا ليضفتلا رمحا ,و ْا , ليضفتلا ) , ) деб аталади. Улар муз - لعفا муан.- ىاعف қолипида ясалади. ليل -ليلا – тим қоронғу кеча, ىلح ْا ديج -درج ْا ,ىوق -ىوق ْا ,ولح Араб тилида қиёсий даража لعفا نم қолипида ясалади. ديز ربك ْا نم رمع . Агар орттирма даражадаги сифат шахсни билдирса у аниқлик артикли билан ёзилади. امه نلا --- ضف ْلاا مه , ىه ,لي --- ضاف ْلاا وه ,ىل --- ضفلا لضف ْلاا ,امه نايلضفلا . Кесим вазифасида келса одатдагидек ноаниқ ҳолатда бўлади. هللاا ربكا .

Орттирма даража ясалиши мумкин бўлмаган отлар масалан тўрт ўзакли отлар ёки ранг ҳамда жисмоний камчиликларни англатадиган сифатлардан ёрдамчи сўзлар ثكْا ,دش ْا ,لق ْا ,نسح ْا каби сўзлар ёрдамида орттирма даража ясалиши керак бўлган ўзакдан ясалиши иш- ҳаракат номи- масдар ёки абстрак отлар олдига қўйиб ясалади. نسح ْا ابيرات яхшироқ тарбияловчи, دش ْا رثك ْا ,اضايب - ةيطارقومد Ўзбек тилида араб тилидан фарқли ўлароқ отдан сифат ясовчи қўшимчалар ёрдамида ҳам сифатлар ясалади. Масалан: -ли. Ўзакдан англашилган маьнога эга эканликни, предметнинг бирор иш ҳаракат учун яроқли, унга мос эканини билдиради. Расмли китоб, кучли шамол. - сиз . Ўзакдан англашилган предметнинг йўқлигини билдиради: тутунсиз олов, тузсиз овқат. - ий ,- вий. Ўзакдан англашилган предметга хосликни билдиради. Ўзак унли товуш билан битса - вий, ундош товуш билан битса - ай қўшилади; тарбиявий соат, деворий газета, илмий ходим. Аслида –ий, -вий қўшимчалари араб тилидаги нисбий отлар – ىو , -ىإ -, қўшимчалари ёрдамида ясалади. -чи,-ки,-қи . Предметнинг вақт ёки ўринга хослигини билдиради. Унли ва жарангли ундош товуш билан битган ўзакларга –ки ёки –қи қўшилади: баҳорги ишлар, қишки каникул. - чан . Бирор хусусиятда ортиқликни билдиради: ишчан бола, ҳаракатчан ёшлар. - сер. Ўзакдан англашилган маьнони орттириб кўрсатади: сер ҳосил олма, сер-сув шафтоли, серунум тупроқ. - ба ўзакдан англашилган маьнога эгаликни билдиради. Бу қўшимча билан ясалган сифатнинг маьноси кўп вақт – ли қўшимчаси билан ҳосил бўлган сифатнинг маьносига мос келади: бақувват – қувватли, бадавлат- давлатли.

-бе- ўзакдан англашилган маьнога эга эмасликни билдиради. Бу қўшимча билан ясалган сифатнинг маьноси -сиз қўшимчаси билан ҳосил бўлган сифатнинг маьносига мос келади. Беғубор- ғуборсиз, бехабар- хабарсиз. -симон. Ўзакдан англашилган маьнога ўхшашликни билдиради. - симон қўшимчасидаги и унлиси жонли тилда у тарзида айтилса ҳам, ҳамма вақт – симон шаклида ёзилади: одамсимон, тухумсимон шакл. Араб тилида бундан сифат ىلع لك--- شلا бирикмаси ёрдамида ифодаланади. ىلع لكش ضيبلا . - ик . Ўзакдан англашилган маьнога эга эканлигини билдиради: капиталистик давлатлар . Бу тоифадаги сифатлар ҳам араб тилида – ى - қўшимчасини қўшиш орқали ясалади: Масала لو ْلاْا ا ةيلامس ْأْرل . Феьлдан сифат ясовчи қўшимчалар ёрдамида сифатларнинг ясалиши. -чоқ ,-чак. Иш ҳаракат, ҳолат ва хусусиятда ортиқликни билдиради: мақтан чоқ қуёнча, тортин чоқ бола , куюн чак одам. - гир ,- кир , - қир ,- қур . Ҳаравкат ёки ҳолатда ортиқликни билдиради: сезгир пионер, топқир бола, учқур от , кескир пичоқ.. -ма . Иш- ҳаракат натижасида ҳосил бўлган белги хусусиятни билдиради: қайнатма шўрва, Бурма кўйлак. - қ , - қи , - иқ. Бирор хусусиятига эгаликни, шунга ҳосликни билдиради: илиқ сув, синиқ идиш, -қ ,-қи, қўшимчалари а унлиси о унлисига айланади ва о ёзилади: тарқа- тарқоқ, қайна- қайноқ , йиғла- йиғлоқ , сайра-сайроқи. - оқ , - қоч – қочоқ , қўрқ- қўрқоқ , бақир - бақироқ ..

Асосий адабиётлар: 1. Гранде. “ Курс арабской грамматики в сравнительно историческом освещении. Москва.1998г. 2. Н.Ибрагимов. “Араб тили грамматикаси”. Тошкент. 1997й. 3. Б.З. Холидов. “Учебник арабского языка.” Тошкент. 1977г. 4. А.Азизов. “Сопоставительная грамматика узбекского и русского яз ыков. ”г.Ташкент. 1986г. 5. Араб тили дарслиги (таркиб қоидалари) “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. Т.2009й. 6. О.Мусаев. Араб тили асосий қоидалар тизими. Т.-2000й. 7. Суннатуллоҳ Бекпўлат. Араб наҳви. Т.-2007й. 8. Муҳаммад Фатиҳ. - . دادغب ةيبرعلا ةغللا دعاوق1975م

O'xshashlar

Узбек ва араб тилларида кушма ва эргаш гап

Узбек ва араб тилларида келишик ва грамматик сон категорияларининг ифодаланиши

Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари

Араб ва ўзбек тилларида сўз туркумлари

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши