Узбек ва араб тилларида келишик ва грамматик сон категорияларининг ифодаланиши - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек ва араб тилларида келишик ва грамматик сон категорияларининг ифодаланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек ва араб тилларида келишик ва грамматик сон категорияларининг ифодаланиши Режа: 1. Ўзбек ва араб тилларида грамматик сон категориялари; 2. Ўзбек ва араб тилларидаги кўплик сон категорияси; 3. Араб тилидаги иккилик категорияси; 4. Отларнинг синиқ кўплиги; 5. Араб ва ўзбек тилларида келишикни ифодаланиши. 1

www.arxiv.uz Тушунчалар ва таянч иборалар: 1. Отларнинг сон категорияси, бирлик, кўплик. 2. Иккилик, ( ِتا ) ) ( ) ( ِنا ِنْي َ ، َنو َني ِ ، ٌتا ; 3. Феъл, иккилик ِ نا ا َ،ات ، َ ; 4. Синиқ кўплик, икки келишикли от. Ўзбек ва араб тилларида грамматик сон категорияси Маълумки, ўзбек тилида отларнинг бирлик ва кўплик сонлари мавжуд. Ўзбек тилида отларнинг кўплик сони –лар қўшимчаси билан ясалади. Ўзбек тилида жинс категорияси бўлмаганлиги учун, унда мослашув араб тилидагидан фарқ қилади. Араб тилида бирлик, иккилик ва кўплик сон категориялари мавжуд. Бундан ташқари араб тилида отларнинг кўплиги икки хил усулда тўғри; яъни музаккардаги отларга _ ُ َ نو ) бош. к-к ( ) َني ِ ( қўшимчалари, қўшиб, муаннас жисдаги отлардан эса, ноаниқ ҳолатда ( ٌتا ٍ تا) қўшимчалари, аниқ холатда ) ُتا ِتا ( қўшимчаси қўшиб ясалади. Ўзбек тилида асли сифатдан ёки яаслган от бўлиб, улар фақат бирликда қўлланилади. Масалан: гўзаллик, тезлик, тинчлик, ватанпарварлик, озодлик, болалик ва ҳ.к. Бундан ташқари ўлчаш мумкин бўлган нарса, )моддалар ( масалан: асал, ёғ, туз, кумуш, олтин, темир, чой, ун ва мавҳум отлар: муҳаббат, виждон, чидам ва бошқалар. Ўзбек тилида кўплик –лар қўшимчаси ҳурмат-эҳтиромни ифода этиш учун ҳам қўлланилади. Араб тилидаги иккилик сони ўзбек тилида йўқ. Уни ўзбек тилида 2 сўзи билан ифодаланади. Араб тилида иккилик отларга َ ) ِنا ن ْي ( қўшимчасини қўшиш орқали ясалади. Охири ُءا билан тугаган отлардан иккилик ясалганда ء ўрнига َ و қўйилади. Масалан: 2

www.arxiv.uz – – ُءارمح ِناورمح ُءارحص ناورحص ى - билан тугаган исмларда эса чўзиқ ى қисқа َ ي га айланади. Масалан: – ًىنعم ِناينعم Иккилик сони араб тилида феълларда ҳам мавжуд. Ўтган замон феълининг 2-3 шахсларида иккилик шахс қўшимчалари қуйидагича бўлади. 2-шахс ва 3-шахсда феъл бошига приставкалар 2-шахсда َ ت , 3 - шахс музаккар َ ي ,муаннас َ ت феъл охирига эса ِ نا қўшимчаси. Иккилик категорияси кўрсатиш, нисбий, кишилик, бирикма олмошларида хам намоён бўлади. Феълларда иккилик фақат араб адабий тилидагина қўлланади. Араб лахжаларида феълнинг иккилик шакли йўқ. Отларнинг иккилик шакли араб адабий тилида тўлиқ намоён бўлса, лаҳжаларда фақат тушум келишигидагина қўлланилиши мумкин. Араб тилидаги отларнинг синиқ кўплиги. Араб тили фиктив тиллар гурухига киришини яхши биламиз. Шунинг учун ҳам араб тилида кўпликнинг икки тури: тўғри кўплик ва синиқ кўплик мавжуд. Тўғри кўплик худди ўзбек тилидагидек сўз охирига маълум қўшимчалар қўшиб ясалади. Синиқ кўпликда худди ўзбек тилидагидек сўз охирига маълум қўшимчалар қўйиб ясалади. Синиқ кўпликда эса, сўзнинг икки структураси ундаги )ундаги унлилар ( ундагиларнинг орасига чўзиқ унли ва қисқа унлилар қўйиш орқали ясалади. Араб тилида, баъзи қолипдаги отларнинг кўплик шаклини ясашнинг аниқ марфалогик қоидалари мавжуд.чунончи, ةلعلف ва ةلعف қолипидаги отлардан синиқ кўплик لعف ясалади. Масалан - لود ةلود қолипида. Тўрт харфли отлардан эса لعاعف لعافا للاعف لعافم қолипларида ясалади. Масалан ةسردم سرادم . беш )ўзакли ( ҳарфли сўзлардан эса ليعافا ليلاعف ليعافم қолипларида ясалиши мумкин. Масалан ناطلس نيطلاس Чет тилдан кирган сўзлар бўлса, улардан ةليلاعف ёки ليلاعف қолипидаги кўплик ясалади. Масалан: 3

www.arxiv.uz – – ذاتسأ ُةذتاسأ ُذيتاسأ – – ذيملت ٌةذملات ُذيملان Агар от 5 дан ортиқ харфдан таркиб топган бўлса, охирги 2 ундош олиб ташланиб 4 харфлик отлар ясаладиган қолипга солиб кўплик ясалади. Масалан: – – ٌبيلدنع لدنع ُلدانع Араб ва ўзбек тилларида келишикларнинг ифодаланиши. Ўзбек тилида 6та келишик бор. Булар: бош, тушум, қаратқич, ўрин пайт, жўналиш ва чиқиш келишиклари. Бу келишиклардан бош келишик бош келишик морфологик кўрсаткичга эга эмас. Араб тилида келишиклар 3та бўлиб )бош, тушум, қаратқич ( уларнинг ҳаммаси морфологик кўрсаткичга эга, яъни Бош келишик ٌ -дамма Тушум келишиги – ً фатҳа Қаратқич келишиги ٍ касра. Ўзбек тилида от бош келишикда ҳеч қандай қўшимча олмайдию Тушум келишиги – ни; Қаратқич келишиги – нинг; Ўрин пайт келишиги – да; Жўналиш келишиги – га; Чиқиш келишиги – дан. - Араб тилида бош келишик ноаниқ холатда танвин дамма, аниқ холатда эса дамма билан ифодаланади. - Қаратқич келишиги ноаниқ холда танвин касра, аниқ ҳолатда касра билан ифодаланади. - Тушум келишиги ноаниқ холатда танвин фатҳа билан, аниқ ҳолда эса фатҳа билан ифода этади. Бундан ташқари тўғри кўплик музаккар ва муаннасдаги отларнинг келишик кўрсаткичлари бошқача ифодаланади. Биз юқорида тўғри 4

www.arxiv.uz кўпликдаги қўшимчалар уларнинг келишик кўрсаткичларини ҳам ифодалайди. Араб тилида бош келишик қаратқич келишиги орқали, бош, тушум, қаратқич келишиклар 1та тушум келишиги шаклида ифодаланадиган ҳолатлар ҳам мавжуд. Масалан : ٍضاق бош ва қаратқич келишиги, ً ايضاق тушум келишиги. – ًىفشتسم ىفشتسملا – бош, тушум, қаратқич келишиги - ُاصع اصعلا – бош, тушум, қаратқич келишиги Икки келишикли отларда тушум-қаратқич келишиги битта кўрсаткич ) қўшимча ( орқали ифодаланади ) َ - фатҳа билан ( – ُلئاسم َلئاسم – тушум ва қаратқич келишиги. Иккиликда бош келишик ِ نا тушум –қаратқич келишиги ِ نْي َ қўшимчаларини олади. Феъллар ҳам араб тилида келишик кўрсаткичига эга. Ўтган замон феъллари )3ўзакли феъллар, иккиланган, тўғрига ўхшаш, ҳамзали феъллар ( фатхага тугайди. Ҳозирги замон феъллар аниқ даража )хабар майлида ( дамма ва истак майлида эса фатҳага тугайди. Умуман, араб тилида келишик категорияси мураккаб грамматик категориялар қаторига киради. Отлар турли омиллар таъсирида келишик кўрсаткичларини ўзгартиришлари мумкин. 5

www.arxiv.uz Асосий адабиётлар: 1. Сопоста вительная грамматика русского и узбекского языков. А.А.Азизов. Тошкент 1983й. 2. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении . Гранде Б.М. М.:1998г 3. Н.Ибрагимов, М.Юсупов “Араб тили грамматикаси” Т.1997й. 4. Ғ.Абдураҳмонов. Ўзбек тили грамматикаси. Т. 1996й. 5. Араб тили дарслиги (таркиб қоидалари) “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. Т.2009й. 6. О.Мусаев. Араб тили асосий қоидалар тизими. Т.-2000й. 7. Суннатуллоҳ Бекпўлат. Араб наҳви. Т.-2007й. 8. Муҳаммад Фатиҳ. - . دادغب ةيبرعلا ةغللا دعاوق1975م 6

www.arxiv.uz 7

O'xshashlar

Узбек ва араб тилларида сифат

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши

Араб ва ўзбек тилларида мослашув категориясининг ифодаланиши

Узбек ва араб тилларида кушма ва эргаш гап

Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари