Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи - Tilshunoslik - Referatlar

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи Режа: 1. Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг ясалиши. Феълларнинг ноаниқ шакли. 2. Араб ва ўзбек тилларида иш-харакат номи. 3. Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг таснифи. 4. Ўзбек ва араб тилларида феъл майллари. 5. Ўзбек ва араб тилидаги феълларнинг бир-биридан фарқлари ва ўхшаш жиҳатлари. 1

Тушунчалар ва таянч иборалар: 1. Солим феъл ва иллатли феъл. 2. Солимсифат феъл, бошланиш ва яқинликни англатувчи феъллар ( لاعفلأا ةبراقملا عورشلاو ) Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг ясалиши. Феълларнинг ноаниқ шакли Феъл – предметнинг ҳаракат ва ҳолатини ифодалайдиган сўз туркуми. Феъл ўзбек тилида икки хил – морфологик (аффикслар ёрдамида) ва синтактик (сўзларни бириктириш билан) усул билан ясалади. Феълнинг замонлари, функционал формалари, майллари, нисбатлари кабиларнинг ҳаммаси унинг буйруқ формаси ўзагидан ҳосил қилинади. Феъл гап тузишда уюштирувчилик хусусиятига эга бўлиб, кўпинча бошқа сўзлари ўзига эргаштириб келади. Отлар асосан, феълларда ифодаланган маъно талабига қараб келишиклар бўйича турланади. Масалан: Баҳор келди, Мен ишдан келяпман. Гап бўлакларидан ҳол ва тўлдирувчи, асосан феълга боғланади. Феълнинг морфологик белгилардан бири у тусланади. Бунда лексик ўзгариш юз бермайди, фақат шахсғсон, замон сингари маъноларини аниқлайди, кесимлик (предикативлик)ни кўрсатади. Феълнинг асосий функцияси кесимлик бўлиб, гапда эга, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол вазифаларида ҳам келиши мумкин. Ўзбек ва араб тилидаги феъллар ўтимли-ўтимсизлик, бўлишли- бўлишсизлик, майл, нисбат каби грамматик категорияларга эга. Араб тилида иш-ҳаракат ёки ҳолатни билдирувчи бу сўз туркуми араб грамматикасида жуда катта ўрин тутади, чунки жуда кўп бошқа туркум сўзлари ҳам асосан феъл ўзаклари заминида ясалади. Феъллар уч ўзак ундошли ва тўрт ўзак ундошлиларга бўлинади ва уларнинг кўпчилигини уч ўзак ундошли феъллар ташкил этади. 2

Бу ўзак ундошлар атрофидаги унлиларни ўзгартириш, у ёки бу ўзак ундошни иккилантириш, бирор ноўзак ундошни киритиш йўли билан феълларнинг хосила шакллари ясалади. Ҳосила шаклдаги феълларнинг, табиийки, мазмунида ҳам ўзгариш содир бўлади. Ҳосила шаклларни боблар деб аташ қабул қилинган. Уч ўзак ундошли феълларнинг 15та, 4 ўзак ундошли феълларнинг 4та боби мавжуд. Бу бобларни ўзаро фарқлаш учун ном қўйилган. Араб тадқиқотчилари уч ўзак ундошли феълнингбошланғич шаклини ٌلعف ٌّ ىثلا ُث د ّرجم ,4 ўзак ндошли феълнинг бошланғич шаклини эса шу бобнинг ҳаракат номи (масдари) атамаси билан атаганлар. Масалан: ُ ب ،لاعتفلإا اب ليعفتلا ُ باب ва ҳоказо. Араб тилида ҳам барча феъл боблари ўтган ва ҳозирги-келаси замонга эга. Улар шахсда, сонда, жинсда тусланади. Феъллар араб тилида аниқ ва мажҳул нисбатга эга. Араб тилида 5 та феъл майли бор. Ўзбек тилида феълнинг ноаниқ шакли охири-моқ қўшимчаси билан тугаса, араб тилида феълнинг инфинитив шакли вазифасини феъл бобларининг 3-шахс музаккар шакли ўйнайди. Араб ва ўзбек тилларида иш-ҳаракат номи Ўзбек тилида иш-ҳаракат номи феълнинг асосий ўзагига (-моқ қўшимчасининг ўрнига) –иш(-ш) қўшимчасини қўшиш орқали ясалади. Масалан: кетмоқ – кетиш, ўқимоқ – ўқиш ва ҳ.к.з. Араб тилида иш-ҳаракат номи феъл турига ва феълнинг бобларига қараб турли қолипларда ясалади. Биринчи боб феълининг масдари 40га яқин қолиплар ёрдамида ясалади. 3-ўзакли феълнинг II-X боб феълларининг масдарлари қуйидагича ясалади: ٌ ليعْفت،ةلعفت - II ، ٌةلعافم ٌ لاعف -III ٌ لاعفإ - IV ٌ ل ُّعفت - V 3

ٌل ُعافت - VI ٌ لاعفنإ - VII ٌ لاعتفإ - VIII ٌ للاعفإ - IX ٌ لاعفتسإ - X Ўзбек ва араб тилларида феълларнинг таснифи Ўзбек тилида феъллар қуйидагича таснифланади. 1. от, сифат ва бошқа сўз туркумларидан –ла феъл ясовчи қўшимча қўшиб ясалади. Шивир-ла-моқ. -а феъл ясовчи қўшиб – ош-а ошамоқ. -й(-ой) феъл ясовчи қўшимча қўшиб: Масалан: қора-й – қораймоқ, куч-ай – кучаймоқ. -сира, -са феъл ясовчи қўшимчалари отларга қўшиб, бунда от англатган предметни штат маъносини билдирувчи феъллар ясайди: сув-сира-моқ, уйқу- сира-моқ. -илла (чирилламоқ); -лан, -лаш (фахланди, ёрдамлаш-моқ). -ира (ярқиради, ялтирамоқ ва ҳ.к.з.) 2. Қўшма феъллар: 1) Феъл бўлмаган сўз билан феълнинг бирикишидан ясалади: дам олмоқ, ҳимоя қилмоқ, ёрдам берди – ёрдамлашди. 2) Икки феълнинг бирикишидан ясалади: сотиб олмоқ, чиқариб олмоқ. Қўшма феъллар ажратиб ёзилади. Араб тилида эса феъллар қуйидагича таснифланади. Араб тилидаги феъллар феъл ўзфкларининг таркиби, бажарадиган вазифасига қараб таснифланади. Умумий тарзда араб феъллари тузилиши таркибига қараб қуйидагича таснифланади. 1) Тўғри феъллар ةملاسلاعفأ ; 4

2) Нотўғри феъллар لاعفلأا ةلعتملا ; 3) Тўғрига ўхшаш феъллар لاعفأ ةيلاثم ; 4) Бўш феъллар لاعفأ ءافوج ; 5) Иллатли феъллар لاعفأ ةصقان 6)Ҳамзали феъллар ةزومهملاعفأ 7 ) Иккиланган феъллар لاعفأ ةفعاضم Феъллар ўзининг бажарадиган вазифасига кўра қуйидагича таснифланади. Масалан, таснифи бўйича لعج феъли ةملاسلاعفأ га ҳам киради. Бироқ لعج феълининг таснифини ليوحتلا لا55عفأ таснифида кўриб чиқишлик ҳам амалий ва назарий аҳамият касб этади. Ёки бўлмаса ،ذخت ،ر ّيص ، َّدر 55 كرتا феъллари ҳам мана шу феъл гуруҳига киради. Агар биз уларни тузилишига кўра таснифласак. Аслида уларнинг ҳар бири юқорида зикр этилган алоҳида гуруҳдаги феъллар, яъни ةملاس,لاعفأ ةزومهم ,لاعفألاعفأ ةفعاضم ва لاعفأ ءافوج га киритилиши мумкин. Ўзбек ва араб тилларида феъл майллари Феълда сўзловчининг иш-ҳаракатига муносабатининг ифодаланиши феъл майли дейилади. Феъл майллари иш-ҳаракат ҳақида хабар (моиллик), буйруқ-истак, шарт маъноларини англатади. Шу жиҳатдан ўзбек тилида феълларнинг 3та майли бўлади: хабар майли, буйруқ-истак майли, шарт майли. Араб феъллари ўзбек тилидаги феъллардан фарқли ўлароқ 5та майлга эга. Булар аниқлик, истак, шарт, кучайтирма ва буйруқ майллари. Аниқлик майли феълнинг тегишли замон шакллари билан ифодаланади. Буйруқ майли. Ҳозирги келаси замон шаклидан ясалиб, 1чи боб феълларида ўрта ўзак ҳаракатига қараб даммалик алиф(1 َِ (а 2у) 3) ва касралик алиф (1 (2и) 3) феълдаги приставкалар ўрнига қўйилиб охирги харакат сукунланади. 5

Истак майли ҳам аниқлик (хабар) майлидан ясалади. Бунда у дамма, а фатҳа билан алмашади. Чўзиқ унлидан кейин келаётган нунлар тушиб қолади. Шарт майлида феъл охири сукунланади. 2-3 шахс муаннас кўпликдаги нунлардан бошқа нунлар тушиб қолади. Ўзбек ва араб тилидаги феълларнинг бир-бирига ўхшаш ва фарқли жиҳатлари Авваламбор ўзбек тилидаги феъл араб тилидаги феълга бажарадиган вазифаси нуқтаи назаридан ўхшайди. Араб тилида ҳам ўзбек тилида ҳам феъллар шахс, замон, сонда ўзгаради. Феълларнинг ўтган ва ҳозирги замон шакллари мавжуд. Ўзбек тилида феъллар тусланаётганда шахс замон қўшимчалари фақат феълдан кейин қўшилади. Араб тилида эса префикс ва шахс, сон қўшимчалари билан ҳозирги замон ифодаланади. Ўзбек тилида 3та майл бўлса, араб тилида 5та феъл майли бор. Иккала тилда ҳам ўтимли ва ўтимсиз феъллар мавжуд. Ўзбек тилида феъл икки хил – морфологик ва синтактик усулда ясалади, араб тилида фақат морфологик усулда ясалади. Назорат саволлари ва топшириқлар: 1. Араб тилида феъллар қандай таснифланади? 2. Феъллар бажарадиган вазифасига кўра қандай таснифланади? Ўзбек тили билан қиёсланг. 3. Араб ва ўзбек тилидаги феълларнинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари нимадан иборат? 4. Араб ва ўзбек тилларида феъл майллари қандай ифодаланади? Мустақил иш топшириқлари: 6

1. Араб ва ўзбек тилида феъл ясалиши ва тусланишида қандай муштараклик бор? 2. لا��عفلأا ةبراقملا عور ��شلاو гуруҳидаги феълларнинг муқобиллари ўзбек тилида қандай ифодаланади? 7

Асосий адабиётлар: 1. Б. Гранде . Курс арабской граматики в сравнительно – историческом освешении. М. 1998г. 2. Н.Ибрагимов, М.Юсупов “Араб тили грамматикаси” Т.1997й. 3. Э.Н.Мишкуров. Морфологический строй современного арабского языка. Т.1992г. 4. Г.Ш.Шарбатов. Современный арабский язык. М.-1982г. Қўшимча адабиётлар: 1. Араб тили дарслиги (таркиб қоидалари) “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. Т.2009й. 2. О.Мусаев. Араб тили асосий қоидалар тизими. Т.-2000й. 3. Суннатуллоҳ Бекпўлат. Араб наҳви. Т.-2007й. 4. Муҳаммад Фатиҳ. دعاوق ةغللا -دادغب .ةيبرعلا1975م 8

O'xshashlar

Араб ва ўзбек тилларида содда гапнинг қиёсий таҳлили

Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари

Араб ва ўзбек тилларида сўз туркумлари

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи