Узбек тилида уз ва узлашган катлам - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек тилида уз ва узлашган катлам

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек тилида ўз ва ўзлашган катлам Режа 1. Умумтуркий ва ўзбекча сўзлар 2. Арабча сўзлар ва унинг ўзбек тили лексикасида тутган ўрни 3. Форсча—тожикча сўзлар (эронизмлар) 4. Русча — байналминал сўзлар

www.arxiv.uz Умумтуркий ва ўзбекча сўзлар Дунё тилларида ишлатиладиган сўзларни таҳлил қиладиган бўлсак, шундай бир ҳолатни сезишимиз мумкин. Айрим сўзлар бир неча тилларда ишлатилади, у тилдан бу тилга ўтиб туради. Баъзилари эса фақат битта тил доирасида ишлатилади, шу тил соҳибларининг миллий реаликларини, яъни ўзига хосликларини ифодалаш учун хизмат қилади. Шуларга асосланган ҳолда лексикани генетик жиҳатдан иккига бўлиш мумкин. 1. Ўз қатлам. 2. Ўзлашма қатлам. Бундан ўзбек тили ҳам мустасно эмас. Ўзбек тилшунослигидаги қатлам тушунчаси билан Ф.Абдуллаев, К.Юсупов, Я.Пинхасов, Э.Бегматов, А.Ҳожиев сингари олимларимиз жиддий шуғулланишган. Уларнинг келтиришича, ўз қатламни ҳам иккига бўлиб ўрганиш мумкин: а) умумтуркий қатлам: б) ўзбекча қатлам. Ўзбек халқи келиб чиқишига кўра туркий тиллар оиласига киради. У олтой тилининг ғарбий шахобчасига тааллуқли. Шунга кўра бир пайтлари ота- боболаримиз ижтимоий-сиёсий, географик жиҳатдан бирлашиб, турк давлатлари байроғи остида яшаганларида, уларнинг тилида ишлатилган алоҳида тил бирликлари бўлган. Уларни бугун биз умумтуркий сўзлар атамаси билан атаймиз. Маълумки, Ўзбек халқининг шаклланиши ва таркиб топиши XI-XIV асрларга тўғри келади. Мана шу давргача ишлатилган сўзлар умумтуркий сўзлар қатламини ташкил этади Умумтуркий сўзлар қатламида турли хил қолипдаги лексик бирликларни учратиш мумкин. 1. Туб сўзларни: ўт, бош, беш, ўн, эш, ўқ. 2. Ясама, бугунги кунга келиб ўзакка айланиб кетган сўзларни: қалин, улкан, тунағич, ялов, тўқсон 3. Ясама, ҳозирда ҳам бу хусусиятини йўқотмаган сўзларни: безак, кўктош, очкўз, боғлам, беткай. Умумтуркий қатламни мавзу жиҳатидан ўнлаб гуруҳларга бўлиб ўрганиш мумкин.

www.arxiv.uz 1. Қ авм—қариндошлик атамалари: ота, опа, ака, ука, сингил, келин, хотин 2. Киши ўзларини билдирувчи номлар: оёқ, соч, тиз, қон, ёноқ, қўл. 3. Пайтни билдирувчи сўзлар: ёз, йил, кун, қиш, тун, тонг. 4. Табиат ҳодисалари номи: қ op , қуш, сув, тоғ. 5. Сифатлар: оқ, яшин, бўз, қизил, юмшоқ, йўғон, ориқ, қари 6. Ҳаракат ва ҳолатни билдирувчи сўзлар; бил, оч, эт, юр, бос, тила, тур 7. Сонлар: бир, икки, уч, тўрт, ўн 8. Олмошлар: мен, сен, у, ўша, мана 9. Этнонимлар: аргун, Узбекистон Республикаси ўғуз, чигил, қипчоқ, уйғур. Умумтуркий сўзларнинг жуда кўпи бугунги кунда тилимизда ишлатилмайди. Масалан: агў-хазина, армончи—ёлғончи, билге—доно, донишманд, будун— халқ, берт—совға, туҳфа каби. Ўзлашма қатлам фақат ўзбек тилидагина ишлатиладиган сўзлардир. Уларни қуйидагича таснифлаш мумкин, 1. Ҳайвонлар номи (зоонимлар): айиқ, от, сигир, бўри, сичқон, кийик. 2. Киши аъзолари номини билдирувчи сўзлар: бел, бет, бўйин, кўрак, қовурға. 3. Қавм  қариндошлик атамалари: бува, божа, жиян, қуда, тоға, қайнота. 4. Фитонимлар (ўсимлик номлари): олма, буғдой арпа, тарвуз, узум, чигит, ялпиз. Ички имкониятлар асосида юзага келган сўзларни ички ресурс, ўзлашмаларни ташқи ресурс дейилади. Арабча сўзлар ва уларнинг ўзбек тили лексикасида тутган ўрни. Дунёда биронта ҳам соф тил йўқ. У тилдан бу тилга сўз ўзлаштириш бу қонуний ҳодиса саналади. Ўзбек халқи асрлар давомида ёнида яшаган бошқа халқлар билан ижтимоий ва сиёсий, маданий алоқалар олиб борган. Бунинг пировард натижасида тилимизда қадимги ҳинд тилидан нилуфар, лак, чит, сандал, товус, юнон тилидан марварид, иқлим, фонус, қонун, файласуф, мармар, биллур, қадимги уйғур тилидан осиғ, битик, аруғ, хитой тилидан шийпон, чой,

www.arxiv.uz манти, лағмон каби сўзлар кириб ўрнашиб қолган. Ўзлашма сўзларни учта катта гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Арабча сўзлар қатлами. 2. Эронизмлар (форсча—тожикча сўзлар қатлами). 3. Русча — байналминал сўзлар қатлами. Бундан ташқари ўзбек тилида мўғул ва корейс тилидан ўтган сўзлар ҳам учрайди. Арабларнинг Ўрта Осиёни забт этиши ҳамда халқимизни исломга киритилиши ўзбек тили лексикасида сон-саноқсиз арабча сўзларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Мактаб — маориф, илм—фан, ҳужжат ишларининг араб тилида олиб борилиши, амалдаги ёзувнинг араб алифбосига асосланиши бу жараённи янада кучайтирди. Маълумки, араб тили флектив тиллар сирасига киради. Ундаги қонуниятларнинг аксарияти бизнинг тилимизга тўғри келмайди. Масалан, араб тилида бирлик ва кўплик шаклининг тубдан ўзгариб кетиши (халқ-халойик, хулқ —ахлок каби), жинс категориясининг борлиги (одил—одила, карим—карима сингари), ўзакда қўш унлиларнинг ва ундошларнинг ёнма—ён келиши (тааллуқли, таассурот, маориф) қонуний ҳол саналади. Булар ўзбек тилига асл шакли бўйича ўзлаштирилган. Ўзбек тилида кўп ишлатилувчи илм, фан, мактаб, китоб, маълумот, таҳлил, одам, муаллиф каби юзлаб сўзлар арабчадан кирган. Айниқса, илм-фанга оид тушунчалар ичида арабизмлар ниҳоятда кўп учрайди. Арабча сўзларни қуйидаги гуруҳларга бўлиб юбориш мумкин. 1. Илм—фанга оид сўзлар; мактуб, муаллим, масала, мақола, имло, тафаккур, тасниф, фан, фозил, жадвал каби. 2. Ижтимоий — сиёсий атамалар: ҳоким, амр, фармон, ҳукумат, низом, қарор, ҳуррият, фуқаро, арбоб. 3. Адабиёт ва санъатга оид сўзлар: шеър, шоир, рубоий, ғазал, саҳна, рассом, дўкон, саноат. 4. Диний тушунчаларни ифодаловчи сўзлар: оллоҳ, эътиқод, фотиҳа, қиёмат, жаннат, шару, шоҳид, тоат, каромат, имон, ислом.

www.arxiv.uz 5. Одам аъзолари номлари: халқум, қомат, димоғ, башара, аъзо, меъда. 6. Касалликлар номи: мажруҳ, сил, замон, давр, сана, саҳар, сония. 7. Зоонимлар: саъва, булбул, маймун, анқо, ҳайвон. 8. Сифатлар: аъло, латиф, мулойим, хасис, кабиҳ, қитмир, маълум. Шунингдек, арабизмлар ичида ўлчов, макон, ҳид, муносабат билдирувчи сўзлар ҳам мавжуд. Араб тилидан сўз ўзлаштирилганда семантик ўзига хосликларга ҳам дуч келинган. Масалан, басир-ўткир кўзли, синчи (арабчада) -кўр, сўқир (ўзбекчада), миллат—дин, жамоат (арабчада) -халқ бирлиги (ўзбекчада) 5. Форсча-тожикча сўзлар (эронизмлар) Ўзбеклар қадим замонлардан буён Ўрта Осиё худудида тожик халқи билан ёнма - ён яшаб келади. Дунёда турмуш тарзи, маданияти ва санъати, урф - одатлари жиҳатига кўра ўзбек ва тожиклар қадар бир-бирига яқин халқ йўқ. Шу сабабга кўра ўзбек тили лексикасига минглаб форсча—тожикча сўзлар кириб ўрнашиб қолган. Бунинг жуда кўп ижтимоий - сиёсий сабаблари бор. 1. Ўзбеклар ва тожикларнинг азалдан битта геополитик худудда истиқомат қилиб келаётгани бунга сабабчи бўлган. 2. Қадимги турк қабилаларининг ғарбга силжиб Ўрта Осиёнинг айрим жойларида яшовчи сўғд ва қадимги хоразм тиллари билан тўқнашгани, улар билан алоқа-аралашувга киришгани туфайли. 3. Самонийлар, салжуқийлар, Амур Темур ва ўзбек хонликлари даврида форс-тожик тилидан давлат тили сифатида фойдаланиш, ҳужжатлар ишини шу тилда олиб бориш туфайли. 4. Ўрта Осиёнинг Самарқанд, Бухоро, Сурхондарё, Чуст, Косонсой каби жойларида билингвизм-икки тиллиликнинг то ҳануз давом этиб келаётганлиги. 5. Ўзбек ва тожик халқларининг маданияти ҳамда санъатидаги муштараклик. 6. Ёзма адабий тил анъаналарининг форс—тожик адабиётига асослангани. Шу сабабларга кўра ўзбек тилига ҳайвон, парранда, ўсимлик, озиқ—овқат, уй-рўзғор буюмлари, ижтимоий ва табиат ҳодисаларини, вақт, белги - хусусиятни

www.arxiv.uz билдирувчи аждар, бодом, пешона, сабзи, пиёз, коса, саркор, чарх, айвон, офтоб, корхона, чорак, c иёҳ, бахт, якдил каби сон - саноқсиз сўзлар ўзлашиб қолди. Ҳатто форс-тожик тилидан ба-, бе-, но-, сер-,  хона,  гуй,  ванд сингари қўшимчалар ҳам ўзбек тилига ўтиб қолган. Бу қўшимчалар бугунги кунда ўзбек тилининг хос аффиксларига айланиб бўлди. Уларга аффиксоид ҳам дейилади. Сўз олдидан келадиганлари префикс, орқадан келиб қўшиладиганлари суффикс саналади. Сўз охирида қўш ундошларнинг ёнма-ён келиши (фарзанд, бахт, гўшт, паст ўзакнинг ба, да, но каби бўғинлар билан бошланиши (бадавлат, дарахт, номард) форсча—тожикча сўзлар учун характерлидир. Нуқтаи назар, курраи замин, таржимаи ҳол сўзларидаги «и» изофа ҳисобланади. Русча - байналмилал сўзлар Ўрта Осиёнинг руслар томонидан забт этилиши, маъмурий ишларнинг рус амалдорлари томонидан олиб борилиши ўзбек тили лексикасида чуқур из қолдирди. Назарий жиҳатдан рус тилининг ўзбек тилига таъсирига икки хил баҳо бериш мумкин. 1. Ўзбек тили лексикаси русча—байналмилал сўзлар ҳисобига ақл бовар қилмас даражада ўсди. Тилимизда илм—фан, техника ва ижтимоий — сиёсий тузумни ифодаловчи кўплаб лексик — бирликлар пайдо булди. Ўзбек тили расмий тил сифатида, техника тили сифатида шаклланди, сайқал топди. Унинг қанот ёйиши учун кенг йўл очилди. 2. Шу билан биргаликда ўзбек тилининг тараққият йўлларида кўринмас тўсиқлар пайдо бўлди. У рус тилининг соясида қолиб кетди. Расмий , илм—фан ва техника тили сифатида аста-секин четга суриб ташланди. Ёзувимиз икки-уч бор алмаштирилди. Буларнинг барчаси ўзбек тили лексикасида ўз аксини топди. Зокиржон Фуркат асарларидан бошлаб ўзбек тилига кира бошлаган гимназия, газета, роял сингари сўзлар кейинги босқичларга келиб, жуда катта кўламни эгаллади. Бугунги кунда ўзбек тилининг лексикасидан муносиб ўрин олган

www.arxiv.uz минглаб ижтимоий — сиёсий, маиший, расмий, иқтисодий, ҳуқуқий, ҳарбий ва бошқа тушунчаларни ифодаловчи сўзлар рус тилидан ёки у орқали дунёнинг бошқа тилларидан ўзлашган. Машина, поезд, ручка, стол, стул, роман, мультфильм, кино, театр, газета, журнал каби сўзларсиз бугунги ҳаётимизни тасаввур қилиб бўлмайди. Уларни юзлаб мавзу гуруҳларига бўлиб юбориш мумкин. Русча—байналмилал сўзлар ичида инглизча (вокзал, баскетбол, футбол), (алфавит, фонетика, морфология) немисча (лагерь, солдат, офицер, французча) кабинет, мебель, буфет), юнонча ( фонема, фалсафа, морфема) каби сўзлар ҳам учрайди. Бундан ташқари итальян, поляк, голланд тилларидан ҳам ўзбек тилига сўзлар ўзлашган. Хорижий тиллардан сўз ўзлаштириш ҳозирда ҳам давом этмоқда. Олдинлари ўзбек тили фақат рус тилидан ва у воситасида бошқа тиллардан сўз ўзлаштирган бўлса, ҳозирга келиб бу жараён тўғридан—тўғри амалга оширилмоқда. Ўзбек тили чет тиллари билан рус тилисиз контактга киришмоқда. Ўзбекистоннинг давлат мустақиллиги бошқа тиллардан кўплаб сўз ўзлаштириш учун имкониятлар берди. Масалан, лицей, коллеж диллер, менежер, биржа, концепт каби сўзлар бунинг исботидир. Дамас, тико, нексия, матиз, компьютер, видео, аэробус каби сўзлар эса бутунги ҳаётимизда содир бўлаётган туб ўзгаришларни, янгиликларни ифодамоқда. Уяли телефон, девонхона, ҳаким, чипта, дорихона каби сўзлар эса русча - байналмилал сўзларнинг таъсирида пайдо булди, Русча — байналмилал сўзлар, айниқса, иқтисодиёт, банк, дипломатия, саноат, ишлаб чиқариш, илм — фан, техника соҳаларига оид атамалар ичида кўплаб учраб турибди. Масалан, макроиқтисодиёт, микроиқтисодиёт, инженеринг, маркетинг, мониторинг каби сўзлар иқтисодиёт атамалари сифатида аллақачон тилимизга сингиб бўлди. Бакалавр, магистр, рақобатбардош, кадр, академик лицей, касб-ҳунар коллежи каби атамалар эса илм—фанга тегишли саналади.

www.arxiv.uz Хулоса қилиб айтганимизда, русча - байналмилал сўзлар ўзбек тили лексикасининг салмоқли қисмини ташкил қилади.

www.arxiv.uz A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Уз ва узлашган катлам фраземалари

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи

Гипонимия, градуонимия, партонимия

Узбек тилида суз ясалиши ва суз ясаш усуллари

Узбек тилида соддалашишни юзага келтирувчи омиллар ва уларнинг вокеланиши