Узбек тилидаги содда суз морфонологик таркибининг урганилиши - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек тилидаги содда суз морфонологик таркибининг урганилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек тилидаги содда сўз морфонологик таркибининг ўрганилиши Режа: 1. Содда, бир бўғинли туб сўз морфонологик таркибининг ўрганилиши 2. Содда, кўп бўғинли туб сўз морфонологик таркибининг ўрганилиши 3. Боб бўйича хулосалар

www.arxiv.uz КИРИШ Тилшуносликда фонетик ҳодисаларнинг инсон нутқида юзага келадиган жараён эканлиги аниқ ўз исботини топган. Инсон нутқи “гапирди”, “баён қилди” маъноларини англатувчи, тилдан амалий фойдаланиш жараёни маъносини билдиради. Бунда, албатта, барча бошқа товушлардан ўз хусусиятларига ва вазифасига кўра фарқ қилиб турадиган инсон товушлари ажралиб, фарқланиб туради. Инсон товушларининг намоён бўлишида уларнинг нутқ органлари йиғиндиси саналмиш нутқ аппарати фаолияти жуда муҳим. Товушларнинг пайдо бўлиши, унли ва ундош товушларга ажратилиши, жарангли ва жарангсизлиги, портловчи, сирғалувчи, қоришиқлик жиҳатлари, лабланганлик ва лабланмаганлик жиҳатлари, уларнинг ўзаро синтагматик ва парадигматик муносабатлари, нутқда қўлланиш имкониятлари, вариантлашиши каби яна кўп хусусиятлари тилшуносликда, жумладан, ўзбек тилшунослигида ҳам олимлар томонидан анча жиддий ўрганилган. Айниқса, ўзбек тили товушлар тизимидаги бундай жиҳатлар профессорлар: А.Ғуломов, В.В.Решетов, Ш.Шоабдураҳмонов, Ф.Абдуллаев, А.Маҳмудовлар томонидан ХХ асрнинг эллигинчи йилларидан бошлаб жиддий тадқиқ қилина бошланди. 1 Туркий тилшуносликда ҳам нутқ товушларининг ана шу каби жиҳатларини ўрганиш (тизимли тарзда ўрганиш) асосан ўша даврда бошланган дейиш мумкин 2 . 1 Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тилида урғу. –Т., 1947, – Б. 32; Решетов В.В. Об щая характеристика особенностей узбекского вокализма // Труды инст итута языка и литературы им ена А.С.Пушкина . Вып . 1 . – Т . , 1949 . – С. 15-36; Решетов В.В. Узбекский язык . Часть 1 . Введение. Фонетика – Т . , 1959 . – С. 357; Решетов В.В. Шоабдурахмонов Ш. Фонетика . Ўзбек тили фонетикасига доир баъзи масалалар. – Т., 1953 – Б. 27; Абдуллаев Ф. К вопросу об оканье в узбекском языке // Ўзбек диалектологиясидан материаллар. Т., 1. – Т., 1957. – Б. 263-267. 2 Севортян Э.В. Материала к сравнительной фонетике турецкого, азербайджанского и узбекского литературн ых языков ИСГТЯ . – М., 1 967. – С. 13-52 ; Баскакаков Н.А . Каракалпакский язык . Фонетика и Морфология. – М., 1990. Ч.I. – с .; Ч. II. 1991. – с .; Батманов И.А. Фонетическая система современного киргизского языка. – Фрунзе, 1946. – С. 175; Батманов И.А. Современный киргизский язык. Ч. 1. Фонетика. – Фрунзе, 1953.

www.arxiv.uz Аслида жаҳон тилшунослигида нутқ товушларини ўрганиш ўнинчи асрлардан бошланган. Бундан ташқари, туркий тиллар фонетикасига оид қарашлар Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асарида, муаллифи номаълум бўлган “Ат-туҳфатуз-закия-фи-луғатит туркия” ькитобида ҳам ўз ифодасини топганлиги адабиётларда қайд этилади ва қисман шарҳланади 3 . Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўзбек тилшунослигида фонетика, фонетик ўзгаришлар борасида тадқиқотлар олиб бормаган тилшунослар жуда кам топилади. Туркологияда ҳам худди шу ҳолат кузатилади. Деярли ҳамма туркий тилларнинг фонетик тизими, фонетик ўзгаришлари бўйича жиддий ишлар қилинганлигини кузатиш мумкин. Шундай бўлса-да, ХХ асрнинг охирги чорагида ўзбек тилшунослигида фонетика соҳасидаги тадқиқотлар янада кўпайганлигини таъкидлаш мумкин. Бунга шу асрнинг эллигинчи йилларидан кейин яратилган фонетикага, айниқса, фонетик ўзгаришларга оид тадқиқотлар кўлами туртки бўлган дейиш мумкин. ХХ асрнинг олтмишинчи йилларида ўзбек тили морфонологиясига оид жиддий тадқиқотнинг юзага келиши фонетик ҳодисаларга диахрон ва синхрон аспектларда ёндашиш ниҳоятда муҳим аҳамият касб этишини кўрсатди. Бу борада Э.В.Севортян ёки Н.А.Баскаков, А.Н Кононов, А.Ғуломов, В.Т.Чурганова ҳамда И.Т.Милославскийларнинг морфонологияга оид ишларини алоҳида кўрсатиб ўтиш ўринлидир. Шу асосда ўзбек тилшунослигида А.Нурмоновнинг “Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси” асари юзага келгандир 4 . Бу асарнинг пайдо бўлишига қисман бўлса-да, академик А.Н.Кононовнинг “Грамматика современного узбекского литературного языка ” асаридаги фонетикага оид қарашлар ҳам туртки бўлди. – С. 18–19; Кискбаев ДЖ.Г. Фонетика башкирского языка. Уфа, 1958. – С. 211; Клименко А.А. Фонетика узбекского языка. Автореф. Дисс. Филол. наук. – Т., 1955. – С. 14. 3 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилшунослиги тарихи. 1-қисм. – Тошкент: Камолот – қатортол, 2000. – Б. 55-69. 4 Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. – б.

www.arxiv.uz Шунингдек, Ҳ.Неъматовнинг ҳамда Б.Тўйчибоевларнинг ўзбек тилининг тарихий фонетикасини ҳамда шевалар фонетикасини тадқиқ этишга бағишланган ишларини, ўзбек тили фонетик тизимини ҳозирги кун нуқтаи назаридан ўрганган профессор М. Миртожиев, Ҳ.А.Жамолхоновларнинг, ўзбек тилшунослигида кейинги даврда яратилган Р.Сайфуллаева, Б.Менглиев, М.Қурбонова ва бошқа кўплаб олимларнинг ўзбек тили фонетик тизими, бу тизим доирасида содир бўладиган ўзгаришлар борасида фикрлар баён этилган асарларида ҳам сўз таркиби ва унда содир бўладиган моддий ҳамда сифат ўзгаришлари ҳақида баҳс юритилади. Бундан ташқари, А.Бердалиевнинг сўз моддий таркибининг шаклланиш жараёнлари ҳақидаги фикрлари, машҳур тилшунос олим С.Усмоновнинг сўзнинг морфематик анализига бағишланган илмий тадқиқотларида, академик А.Ҳожиевнинг сўз ясалишининг тамойиллари ҳақидаги илмий фикрлари ҳам ҳозирги ўзбек тилидаги морфемаларнинг шаклланиши учун асос бўлган лисоний ўзгаришларни акс эттиради. Кузатишларимиз шуни кўрсатадики, ўзбек тилшунослигида сўз фонетик структурасининг мураккаблашиб бориши, туб сўз таркибидаги фонемаларнинг ортиши, шу асосда бўғин тузилишининг, миқдорининг кўпайиши, улар таркибида тарихан морфемаларнинг бир-бирига сингишиб кетиши натижасида, миқдор жиҳатдан уларнинг яхлитлашиши юзага келади. Аниқроғи, бир неча морфеманинг алоҳида ўзак морфема ҳолига келиб қолиш ҳодисасига диахроник ва синхроник жиҳатдан ёндашиш, ўрни билан ҳар икки аспектда талқин қилиш лисоний бирликнинг соддалашувига сабаб бўлган омилларни муфйянлаштиради. Она тилимиздаги айнан шу жараён диссиртацион ишимизнинг асл моҳият ва мақсадини ташкил этади. Шу мақсадга мувофиқ равишда ишимизни қуйидаги уч боб асосида ёритишга интиламиз: Биринчи боб: Ўзбек тилидаги содда сўз морфонологик таркибининг ўрганилиши.

www.arxiv.uz Иккинчи боб: Ўзбек тилида соддалашишни юзага келтирувчи омиллар ва уларнинг воқеланиши. Учинчи боб: Таркиби соддалашиш асосида шаклланган сўзлар таҳлили. ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ СОДДА СЎЗ МОРФОНОЛОГИК ТАРКИБИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ Содда , бир бўғинли туб сўз морфо но логик таркибининг ўрганилиши Туркий тилшуносликда, жумладан, ўзбек тилшунослигида содда туб сўзлар фонетик таркибини аниқлаш, структур моделларини белгилаш, уларнинг бўғин тузилишлари, морфем таркибини ажратиш масалаларига ҳам жиддий эътибор қаратилган. Умуман, шу даврдан бошлаб туркий туб сўзлар фонетик структураси, уларнинг таркибини ташкил этувчи морфемалар муносабатларига ҳам аҳамият берила бошланди. Яъни, одатда бир бўғиндан ёки бир морфемадан (асосан, ўзакка тенг бўлган морфемадан) иборат бўлган сўзларга шакл ҳосил қилувчи қўшимчалар қўшилишидан вужудга келган содда туб сўзлар таркибини ўрганиш тилшунослар диққатини торта бошлади. Аввал, туркий тилларга қиёслангани ҳолда ўзбек тилидаги туб сўзлар (синхрон аспект таркибида) бошқа морфемага ажратилиши мумкин бўлмаган, бошқа морфем таҳлилни давом эттириш имкони қолмаган деб ҳисобланувчи туб бирликларнинг фонетик структураси, сўз ясалиши ва морфемика, морфонология сатҳлари ўзаро алоқадорликда жиддий тадқиқ қилиб кўрилди. Бу борада тилшунос А.Ғуломовнинг илмий изланишларини алоҳида таъкидлаш ўринлидир 5 ..Бу тадқиқот туркий туб сўзлар структураси бўйича жиддий илмий изланишлар олиб борган йирик туркологлар П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Е.Д.Поливанов, К.К. Юдахин, В.А.Богородцкий, Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, П.Азимов, А.М.Шчербак каби олимлар қарашлари доирасига кирувчи олимларнинг сўз структураси, 5 Гулямов А.Г. Словообразование путём внутренных изменений слова в узбекском языке // Материалы научная сессия Уз ССР. – Т., 1947. – С. 382-392.

www.arxiv.uz сўз ясалиши, морфонологик ҳолатлар билан боғлиқ фикрига ҳамоҳанг бўлиб, улар билан баҳслашишни мақсад қилиб қўйган ва бу борадаги ўз қарашларини янгича тарзда, яъни тан олинган, структураси белгилаб бўлинган бошқа морфем таҳлилга жалб этилиши мумкин бўлмаган сўзларни ҳам тарихий планда парчалаш учун имконият яратувчи иш сифатида майдонга келди. Айнан ана шу асар, А.Абдуазизовнинг “Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси” 6 , А.Нурмоновнинг “Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси” 7 , Ё.Тожиевнинг “Ўзбек тили морфемика”, 8 К.Усмоновнинг “Тарихий ўзак масаласи” 9 , монографияларининг яратилиши учун манба бўлди. Албатта, туркий тилларда туб cўзлар фонетик структураси, уларнинг морфем таркиби, туб ўзакларнинг кенгайиши таркибидаги соддалашиш, ўзгаришлар, бундай ҳодисаларнинг сабаблари борасида П.М.Мелиоранский 10 жиддий илмий изланишларни амалга оширган. Юқорида биз санаб ўтган йирик туркологларнинг ишлари ҳам П.М. Мелиоранскийнинг қарашлари сингари, умуман туркий тиллар фонетик ва морфем структурасининг шаклланиши, тараққиётини белгилаб беришга қаратилганлиги билан қимматлидир 11 . 6 Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – б. 7 Нурмоновнинг А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. – Тошкент: Ўқ итувчи, 1990. 8 Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. – Тошкент: Жумҳурият услуб бошқармаси, 1992. – б . 9 Усмонов К. Тарихий ўзбек масаласи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – б. 10 Мелиоранский П.М. Араб-филолог о турких языков. – СПБ, 1900. – с. 11 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М., – Л., 1948. – С. 170; Поливанов Е.Д. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык. –Т., 1933. – С.12; Юдахин К.К. Материалы к вопросы о звуковом составе чагатайского языка. – СПБ. Культура и писменность востока. – К. IV . – Баку, 1929. – С . ; Богородцкий В.А.Эволюция окончаний родительского падежа в тюрских диалектах // Вестник народного об щ ество татароводения . – М., 1925 . – №3 . – С . 12-15 ; . Богородцкий В.В . Введение в татарский язык . – М., 192 5 . – С . 101 ; Баск а ков Н.А. Каракалпакскимй язык . Т . 11 . Часть I . – М : Наука , 1952 . – С . 100-107 ; Батманов И.А. Современный киргизский язык . Часть 1. Фонетика . – Фрунзе , 1953 . – С. 67-68 ; Азимов П. Фонетические изменения, неблюдаемая в словообразовательных формах туркменского языка . – Ашхабад , 1944 . Азимов П. Префиксация в туркменском языке . – Ашхабад , 1947 . – С . 17.

www.arxiv.uz Аммо бошқа морфемаларга ажратилмаслиги тан олинган туб ўзакларнинг парчаланиши, улардаги айрим элементларнинг бошқа элементлар билан алмашиниши ва натижада, янги, жуфтликда бир-бирига турли жиҳатлардан алоқадорликда ҳосил бўладиган бирликлар юзага келиши, бунинг эса янги сўз ҳосил бўлиши учун омил бўлиши мумкинлиги масаласи, А.М. Шчербак таъкидлаганидек, от-феъл синкретизми (омонимияси) 12 билан боғлиқ. Шунингдек, А.Ғуломовнинг 13 туб сўз таркибидаги бир товуш ўзгариши билан унинг таркибидан бир элементни ажратиш имконияти туғилиши борасида сўз ясалишига алоқадор мақоласи ҳам соф туб ўзак сифатида қаралиб келинган кўпгина бирликларни таркиб жиҳатдан яна қайта кўриб чиқиш учун йўл очади. Шунинг учун бу даврда ўзбек тилининг тарихий фонетикасини ҳамда шевалар фонетикасини тадқиқ этишга ҳам жиддий киришилди. Бу борада ўзбек тилшунослигида маълум ишлар қилинди. Жумладан, Ҳ.Неъматовнинг ҳамда Б.Тўйчибоевларнинг ишларини кўрсатиш мумкин 14 . Шундан сўнг ўзбек тили фонетик тизимини ҳозирги кун нуқтаи назаридан ўрганиш кучайди. Яъни, профессор М. Миртожиев, Ҳ.А.Жамолхоновнинг бу борадаги ишлари диққатга сазовордир 15 .Ўзбек тилшунослигида кейинги даврда яратилган Р.Сайфуллаева, Б.Менглиев, М.Қурбоноваларнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тили” ўқув қўлланмасида ҳам ўзбек тили фонетик тизими, бу тизим доирасида содир бўладиган ўзгаришлар борасида фикрлар баён этилган 16 . Туркий тилларнинг, жумладан, ўзбек тилининг унлилар ва ундошлар тизими, уларнинг миқдори, шунингдек, бошқа барча фонетик хусусиятлари умумтаълим мактаблари учун ҳам, олий таълим тизими учун ҳам яратилган 12 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков . Глагол . – Ленинград : Наука , 1981 . – 152 с. 13 Гулямов А.Г. Словообразование путем внутренн их изменений слова в узбекском языке . Материалы научная сессия АН Уз ССР . – Т., 1947 . – С. . 14 Неъматов Ҳ. Ўзбек тили тарихий фонетикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 92 б; Тўйчибоев Б. Ўзбек тили тарихий фонетикаси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1990. – б. 15 Миртожиев М.М. Ўзбек тили фонетикаси. – Тошкент:Университет, 1998. – б.; Жамолхонов Ҳ.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. – Тошкент, 2004. – б. 16 Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Қурбонова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент:Университет, 2005. – б.

www.arxiv.uz дарслик ва қўлланмаларда, монография ва илмий мақолаларда баён этилган. Келтирилган манбаларда фарқлар ва муаммоли ҳолатлар унчалик кўп эмас. Чунки барча туркий тилларда, шу жумладан ўзбек адабий тилида ҳам, унлилар миқдори 6 тадан 9 тагача эканлиги кузатилади. Ундошлар миқдорининг таснифида ҳам катта фарқлар йўқ: жарангли ёки жарангсиз, портловчи ва сирғалувчи, қоришиқ товушлар ҳам деярли бир хил белгиланган. Уларни турли жиҳатлардан фарқлаш, таснифлашда ҳам жиддий зиддиятлар кузатилмайди; сонор товушларни баҳолаш ва миқдорини белгилашда гўё муаммолар бордек туюлса-да (миқдор жиҳатдан ва сифатига кўра баҳолашда қисман фарқли қайдлар кузатилиши, айрим ундошларни, масалан, й ундошини сонорлар қаторига киритиш-киритмаслик масаласида), ҳар ҳолда якдиллик борлиги кузатилади. Туркий тиллардаги, жумладан, ўзбек тилидаги туб сўз, туб ўзакка тенг бўлган, шу тарзда баҳоланаётган, ҳозирги кун нуқтаи назаридан бошқа морфемаларга ажратиб бўлмайди деб қаралаётган бирликларнинг фонетик структураси ва морфонологик таркибини белгилаш бўлганлиги туфайли, ана шу жиҳатга эътибор қаратилган ишлар талай. а) А.М. Щербак туркий тилларда ҳам от, ҳам феъл тарзида баҳоланиши мумкин бўлган “ўзак”лар (сўзлар) анча эканлигини кўрсатиб ўтади 17 ва от- феъл синкретизми - омонимиясининг вужудга келиши ҳақида, умуман мавжудлиги борасида олимлар фикрларини таҳлил қилар экан, ўз фикрларини асослаш учун анчагина мисоллар келтиради: дад -озарбайжон тилида, тат -қирғиз тилида; кўч -от, феъл; тун -от, феъл; тўнг -от, феъл; бай -,от; феъл; қари -от, феъл; соч -от, феъл каби. Бундай сўзлар қаторига ар, ан, ка, қит, кўк, ҳур, кўл, кўп, ўй, қўн, ўнг, ўр, нак, сан, соч, сиқ, суқ, таш, тан, қат каби “ўзак”лар (сўзлар)ни ҳам киритади. Туркий тилларда бу ҳодисанинг тарқалиш даражаси, мавжудлик сабаблари ҳақида П.М. Мелиоранский, И.А. Батманов, И.Э. Севортян, К. Грёнбек, Б.М. Юнусалиев фикрларини шарҳлашга ҳаракат қилар экан, Б.М. Юнусалиев қарашларига 17 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков . Глагол . – Ленинград : Наука , 1981 . – С. 8–9.

www.arxiv.uz ўзининг алоҳида муносабатини билдиради ва Б.Ю.Юнусалиевнинг қадимда омонимик жуфтлик ҳосил қилувчи феъллар таркибида маълум бир аффикслар мавжуд бўлган ва бу ҳодиса (омонимия) кейин пайдо бўлган, деган фикрини маълум даражада маъқуллайди, бироқ, бу ҳали етарли эмаслигини ҳам қайд этади; олимларнинг фикрларига муносабат билдирар экан, бундай ҳолатни туркий бўлмаган тилларни ўрганиш орқали ҳал этишга ҳам уриниб кўради. Ўн йилликлар давомида туркологияда отлар олдин шаклланган, кейинчалик морфологик жиҳатдан феъл вужудга келган деган тахмин ҳукм сурган. Бироқ бугунги кунда масалада бундай ёндашиш ўзгарди. Энг қадимги (асос) туркий тилларда ҳар бир ўзак ҳам предметни, ҳам ҳаракат- ҳолатни ифодалаган, яъни синкретлик хусусиятига эга бўлган 18 . Бу масаланинг ўта чигаллигини А.М.Шчербак қуйидагича талқин қилади: “Ҳаракат номининг грамматик мақоми ҳамда от ва феъл шаклларини фарқлаш ҳақидаги масала долзарблигича қолади, биз унга жиддий эътибор қаратиб ўтирмаймиз. От ва феъллардаги бир-бирига мос келиб қолган нуқталар – уларнинг қадимдан ажралмаслиги даврнинг меросидир”. 19 Унинг фикрига кўра, биринчидан, туркий ўзаклар морфонологик структураси бўйича жуда кўп йирик олимлар жиддий тадқиқотлар олиб борганлар – олимларнинг бу масалага қизиқиши жуда кучли бўлган, иккинчидан, туркий тиллар туб сўзларнинг (ўзак морфеманинг) фонетик таркиби (морфонологик таркиби) жуда мураккаб тузилишли бўлиб, ҳақиқатан ҳам, ҳали жуда жиддий тадқиқотлар қилишни талаб этади. Учинчидан, айниқса, ундош+унли+ундош фонетик структурали ўзаклар Б.М. Юнусалиев таъкидлаганидек, феъл туркумига оид сўзлар ҳар ҳолда парчаланадиганга ўхшайди. б) Профессор А.Ғуломов сўз ясалиш усуллари, умуман, сўз ясалишга доир энг жиддий илмий тадқиқотлар олиб борган ва ўзбек тили сўз ясалишида фонетик усулда сўз ясалиши мумкинлигини асослаб берган олим 18 Ўша манба. – Б. 32. 19 Қаранг: Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков . Глагол . – Ленинград : Наука , 1981 . – С. 21.

www.arxiv.uz ҳисобланади. 20 У ўзбек тилида фонетик усулда сўз ясалишини айрим ишларида ҳам қайд этиб ўтади 21 . Бу машҳур тилшунос асосий эътиборни ҳозирги кунда морфемаларга ажралмайдиган, ҳамма олимлар томонидан якдиллик билан туб сўз (ўзак) эканлиги тан олинган бирликлар таркибидаги ўзгаришларни таҳлил қилишга қаратади, яъни кўз-кўр, йир-ёр, қўл-қил, ака- ука каби жуда кўп туб ўзакларни таҳлил қилишдан олдин бошқа олимлар, жумладан, поляк олими А.Заянчковскийнинг ҳам туб ўзаклар таркибида товуш ўзгаришлари содир бўлиши ҳолатини белгилаб берганини, ҳатто, Педерсеннинг ҳам бўйин – қўйин сўзларини келтириб, уларни рус тилидаги ноготь – коготь сўзларига қиёслаганини қайд этиб ўтганини алоҳида таъкидлайди. Шунга қарамай мазкур олимлар бундай ҳолатларни сўз ясалиш доирасида баҳоламаганини ҳам айтади. Фикрини давом эттирар экан, А.Ғуломов ҳозирги туб деб қаралувчи ўзаклар таркибидаги қадимги ўзгаришларнинг сўз ясалишига алоқаси йўқлиги масаласи, бу генетик жиҳатдан бўлиб, маълум даврларда фонетик ўзгаришли сўзлар маъно дифференциясига эга бўлмаган (вариантлар ҳисобланган), бироқ кейинчалик бундай фонетик ўзгариш сўз ясалиш учун фойдаланилган. 22 Муаллиф фикрича, бу усулда сўз ясалиши асосан бир бўғинли сўзлар доирасида учрайди 23 . Олим қиш-қис, ёз-ёй, бўз-бўр, ёғ-ёқ, сув-сут, тош-мош, туз-буз, тун-кун, кел-кет, ол-ор, сўқ-сиқ-тиқ каби сўзларни мисол қилиб келтиради ва бундай ясалиш асосан бир бўғинли сўзлар доирасида кенг учрашини таъкидлайди. Энг муҳими шундаки, А.Ғуломов бир ўринда, И.А.Батманов фикрларини инкор этиб 24 , кел, кет сўзлар таркибидаги - л ва - т элементларининг қадимда қандайдир алоҳида морфемалар бўлганлигини тан олмайди, бироқ қуйироқда олд, орт сўзларига муносабат билдирилар экан, 20 Гулямов А.Г. Словообразование путем внутренн их изменений слова в узбекском языке // Материалы научная сессия А.Н.Уз ССР, –Ташкент, 1947. – 392 с. 21 Гулямов А.Г. Пробле мы исторического словообразование узбекского языка . Часть . Аффиксация . – Т . , 1955 . – С. 7.; Ўзбек тили грамматикаси . 1-жилд . Морфология . – Т ошкент: Фан, 1975 . – Б. 7-120 . 22 Ўша манба. – Б. 383. 23 Ўша манба. – Б. 382-387. 24 Қаранг: Батманов И.А. Современный киргизский язык . Часть I . Фонетика. – Фрунзе , 1953 . – С. 67-68.

www.arxiv.uz бу сўзлар таркибида, ҳозирги кунда ўзак сифатида унутилган ол, -ор ўзаклари бўлганини тан олади ва ол+ға, ор+қа мисолларини келтирадилар. Ҳақиқатан ҳам ўзбек тилидаги олдин, олға, илғор, илдам, илгари каби сўзлар ўзаклари, шунингдек, олд, орт сўзларининг тарихий келиб чиқишида ол, ил, ор қисмларига тенг бўлади. Демак, бу бир бўғинли сўзлар ҳам парчаланади, яъни тарихан морфемаларга ажралади. Шунингдек, А.Ғуломов шул, ул, қўл, ол сўзларининг шаклланишига муносабат билдирар эканлар, шул сўзи таркибидаги - ш элементини П.Азимов олд қўшимча деб баҳолаганини айтиб ўтади 25 ва бу фикрини инкор этади. А.Ғуломов шул сўзининг қадимийроқ деб ҳисоблаб, ул шакли элементининг тушиб қолишдан ҳосил бўлганлигини таъкидлайди. Аслида эса шул олмошининг шаклланиши шу+ул шаклида бўлиб иккита олмошнинг бирикиши ва ўртадаги унлининг тушиб қолиши билан боғлиқ: шу+ул→ шул каби. Устоз тилшунос олим қўл ва ол сўзлари шаклланишини таҳлил этар экан, қўл сўзидан товуш тушиши асосида ол юзага келганлигини айтиб, Аҳмад Жаваднинг 26 ол сўзи олдидан қ- префиксини қўшиш орқали қўл сўзи шаклланган деган қарашини инкор этади ва бу фикр ҳақиқатга яқин, чунки ўзбек тилида префикс йўқ. Профессор А.Ғуломовнинг фикрларини таҳлил этиш шуни кўрсатадики, туркий тиллардаги, шу жумладан, ўзбек тилидаги бир бўғинли туб сўзлар структураси тилшуносликда жуда кўп тилшуносларнинг эътиборини ўзига жалб этганлигини кўриш мумкин. Кейинги даврда яратилган айрим ишларда 27 , айниқса, ундош+унли+ундош фонетик структурали кўпгина сўзларнинг таркибий қисмлари ҳақидаги фикрлар бир хил эмас. Биринчидан, уларнинг таркибида турли хил товуш ўзгаришлари 25 36 Қаранг: Азимов П. Префексация в туркменском языке. – Ашхабад, 1947. – С. 491. 26 Сноска йўқ. 27 Раҳматуллаев Ш.. Ўзбек тилининг этимологик луғати. –Тошкент: Университет. 2000, – 443 б; Шодиев Ф.Т. Ҳозирги ўзбек тилида бир бўғинли сўзларнинг структур- семактик талқини ва деривацион хусусиятлари. Филолол. фанлари номзоди дисс. автореф. Тошкент, 2008. – 24 б; Тожиев Ё. Бир бўғинли сўзлар тадқиқига доир // Ўзбек тили ва адабиёти, 2010. – № 2. – Б. .

www.arxiv.uz содир бўлиш асосида юзага келган 28 , иккинчидан, бундай таркибли сўзлар таркибида қандайдир алоҳида морфема мавжуд бўлган ( ке+л, ке+т; шу+ул, қ+ўл, ол+д, ос+т, ус+т, би+з, би+н – ми+н, си+н, ми+з кабилардагидек) ва морфемалар сингишуви ҳодисаси содир бўлган, деган икки хил қараш шаклланган. Келтирилган ост, уст, олд, орт, мен, сен, биз сўзлар ҳам аслида қисмлардан иборат эканлиги, бу сўзлар охиридаги - т, -н, -з элементлари тарихан алоҳида морфема бўлганлиги ва кейинчалик улар ўзак морфема билан сингишиб, соддаланишни вужудга келтирганлиги Ф.Г.Исхаков ишларида ҳам қайд этилган 29 . Шу каби ҳолатнинг демак сўзида содир бўлганини академик А.Н. Кононов қайд этади. 30 Ўзбек тилидаги бу ҳодисага эътибор берган Ҳ.Неъматов бир сўз таркиби ҳақида шундай фикр билдиради: “Зероки, масасалан, боғ сўзи ҳам тарихан (феъл+ғ) қурилишига эга. 31 Ўзбек тилшунослигида яратилган ишларда ҳам, туркий тиллар тадқиқига доир бошқа илмий ишларда ҳам кўпгина, асосан, бир бўғинли туб сўзлар таркибида соддаланиш ҳодисаси содир бўлганлиги ҳақида кўп фикрлар айтилган, уларни атрофлича тадқиқ қилиш бу морфемалар ўзаро сингишиб кетишиши асосида юзага келганлигини кузатиш мумкин. Бундан ташқари, суффикс (аффикс)лардаги десемантизация ёки ҳаракат тарзини ифодалашга мослашиб қолиш билан боғлиқ ҳолатларни (рус тилидаги ножик-ножичек; плат-платок-платочек ) В.А.Гречко соддалашиши (опрощение) деб атаганини ҳам кузатамиз. 32 Ўзбек тилида десемантизация сўнг-сўнгра, тез-тездан сингари сўзларда мавжудлигини кўриш мумкин. 28 Гулямов А.Г. Словообразование путем внутренн их изменений слова в узбекском языке // Материалы научная сессия А.Н.Уз ССР, –Ташкент, 1947. – Б. . 29 Исхаков Ф.Г. О происхождении конечных т и д в словах аст, уст и т п // Сборник статей академика В.А. Гордлевскому к его семидесятилетию . – М., 1953. – 124-136 с. 30 Ўша манба. – С. 136-144. 31 Неъматов Ҳ. Сўз ясаш қолипи, ясалган ва ясама сўз хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. 2007. – № 1. – Б.16. 32 Гречко В.А. Однокоренн ы е синоним ы и вариант ы слова. Очерки по синонимике . – М. – Л., 1967. – С. 125.

www.arxiv.uz Туркий тиллар, жумладан, ўзбек тилидаги бир бўғинли туб ўзакларнинг фонетик структураси ҳақидаги фикрлар бир-бирига зид бўлишига қарамай, илмий мунозара тўхтаган эмас. Аксинча, кейинги пайтларда кўпчилик тилшунослар диққатини ўзига жалб этмоқда. Ҳозирги кунда икки ва ундан ортиқ бўғинли туб сўз ҳолига келиб қолган, “кенгайган ўзак” деб баҳоланаётган бирликларнинг фонетик ёки морфонологик структурасига эътибор қаратилса, уларнинг ҳаммаси ҳам тарихан морфемаларнинг бир-бирига сингишиши асосида шаклланганлиги намоён бўлади. Демак, тараққиёт шу йўсинда – содда фонетик таркибли ўзаклардан мураккаб фонетик таркибли ўзаклар пайдо бўлиши асосида давом этмоқда. Содда, кўп бўғинли туб сўз морфонологик таркибининг ўрганилиши Маълумки, содда сўзларнинг ўзи икки хил бўлади: а) туб содда сўз; б) содда ясама сўз. Туб содда сўзлар таркибида шакл ҳосил қилувчи (кенг маънода) элементлар бўлиши мумкин, бироқ улар таркибида сўз ясовчи аффикслар мавжуд бўлмайди: боғ-имиз-да каби. Ясама содда сўзлар таркибида, албатта, сўз ясовчи аффикс қатнашган бўлиши шарт: боғбонларимиз ёки ишчилар каби. Содда сўзга морфемик нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, икки бирликнинг фарқланишини кузатиш мумкин: а) бош ёки ўзак морфема; б) аффикс морфема. Ўзак морфема, профессорлар А.Ғуломов ва Ё.Тожиевларнинг таъкидича, биринчидан, бир неча морфемали сўзларнинг таркибий қисми бўлса, иккинчидан, маъносини йўқотмай туриб бошқа бўлакларга ажратилмайди, учинчидан, қариндош сўзларнинг умумий қисми ҳисобланади, тўртинчидан, ўзи алоҳида олинганда ҳам луғавий маъно

www.arxiv.uz англатиши мумкин, бешинчидан, унинг ўзак деб аталиши, албатта, бошқа морфемалар – одатда аффикс морфемаларга нисбатандир. 33 Ўзбек тилидаги кўп сўзларнинг ўзак ва аффиксга ажралиши, буларни белгилашдаги чегара, кўпчилик тилшуносларнинг тан олишича, тарихий жиҳатдан ўзгарувчан бўлиши мумкин. Бу ўзгариш морфеманинг ўзгариши характерида ҳам, аффикс морфеманинг ўзгариши характерида ҳам бўлиши мумкин: қишлоқ сўзи таҳлилида шу нарса кузатилади: қиш+ла+қ → қишлоқ – ҳозирги кунда битта ўзак морфема сифатида баҳоланади: қишлоғимиз каби. Унинг таркиби ҳам бошқа қўшимча қўшилиши натижасида яна бошқа хил ўзгаришга учраган: қишлоқ → қишлоғ каби. Тилшунос К.Усмонов профессор А.Ғуломов фикрларини қўллаб- қувватлагани ҳолда, ўзбек тилидаги ўзакларнинг аксарият қисми бир бўғинли эканлигини, кўп бўғинли ўзаклар (умуман, сўзлар) аслида икки қисмли бўлса-да, бора-бора бу қисмлар ажралмас ҳолга келиб қолишдан ҳосил бўлганлигини ёки яна бошқа сабабларга кўра тилимизда шаклланганлигини қайд этади. 34 Айниқса, туркий тилларнинг деярли ҳаммасида ана шундай соддалашиш асосида юзага келган кўп бўғинли туб сўзлар ҳосил бўлганлигини озарбайжон тили мисолида Э.В.Севортян ҳам кенг таҳлил қилишга уринганлигини кўрамиз. 35 У ҳам бу ҳодисани, “соддалашиш” термини билан атайди. Шу билан бирга, олим асосан феъл соддалашишига алоҳида эътибор қаратади. Тарихан ясама бўлиб, кейинчалик ясамалик хусусиятини йўқотган – ясовчи қўшимчалар ўзак билан бирикиб кетган ҳолатларга тўхталиб, айниқса, - ла аффикси воситасида ясалган феълларда шу 33 Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тили морфологиясига кирши. – Тошкент: Фан, 1953. – Б. 6; Ўзбек тили грамматикаси, – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 65-70; Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. – Т.: Жумҳурият услуб бошқармаси, 1992. – Б. 6-17; (Муаллиф) Яна сўз, лексема, сўз шакл морфема ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкен, 2008. – № 6. – Б. 43-50. 34 Усмонов К. Тарихий ўзак масаласи. – Тошкент: Ўқитувчи. 1934, – Б. 5-10. 35 Севортян Э.В. Аффикс глаголообразования в азербайджанском языке . – М., 1962. – С. 9-10.

www.arxiv.uz ҳодиса кўп учрашини қайд этади. Унинг фикрлари профессор А.Ғуломов фикрларига уйғунлашиб кетган. Яъни: а) аффикс аниқ сезилиб тургани ҳолда, у қўшилиб келган ўзак морфема тарихий тараққиёт натижасида ўқилмай қолган бўлса, бундай ясалмалар таркибида соддалашиш содир бўлган ва бу сўзни энди морфемаларга ажратиш мумкин эмас; б) ўзак морфема мавжуд эканлиги сўз таркибида сезилиб турган бўлса- да, кейинги морфемани (аффиксни) ундан ажратиш мумкин бўлмаса, уни алоҳида морфема сифатида баҳолаш мумкин бўлмаса, бундай сўзларни ҳам морфемаларга ажратиш мумкин эмас; в) аффикс ва ясовчи асос қўшилгандан кейин ясалма таркибида фонетик ўзгариш содир бўлиб, ўзак билан аффикс чегарасини белгилаш қийин бўлиб қолган бўлса, бундай ҳолатда ҳам ясалмани морфемаларга ажратиш мумкин эмас. Бу каби ёндашиш А.Ғуломовнинг кейинги ишларида ҳам қайд этилади. Ҳозирги ўзбек тили материалларини кузатиш шуни кўрсатадики, бир бўғинли туб ўзак ҳолидаги, соф ўзбек тилига хос бирликларнинг ярмидан кўпи, айниқса, ундош+унли+ундош тузилишидаги ўзаклар, аслида икки морфеманинг сингишиб кетишидан (улар таркибидан асл ўзак морфемани ажратиб олиш мумкин бўлмай қолади ва бу фақат этимологик таҳлил орқали белгиланиши мумкин) ҳосил бўлган. Шунингдек, икки ва ундан ортиқ бўғинли ва ҳозирги кунда таркибий қисмларга (морфемаларга) ажратиб бўлмайдиган, туб ўзак ёки сўз деб баҳоланаётган бирликларнинг миқдори ҳам икки мингдан ортиқ эканлиги кузатилади: қишлоқ, ўдағайла-, бугун, кўмир, юрак, буйрак, кўрпача, шолча, ўтин, яхши, ёмон, ундош, тўзон, шовқин, совға, қовға, тутун, ўсимлик, исирға, олға, илғор, илгари, қаттиқ, ўпқон, йайлов, думалоқ, юмалоқ, пишлоқ, чўмич, ўрмала, буйруқ, сескан, уннамоқ кабилар. Туркий тилларда,жумладан ўзбек тилида ҳам, морфемаларнинг ўзаро бир-бири билан турли сабабларга кўра сингишиб кетиши, кўп бўғинли

www.arxiv.uz сўзларнинг (туб сўзларнинг) вужудга келиши кўп учрайдиган ҳодиса. Бу тилнинг тарихий тараққиёт натижасидир. Бу ҳолат бошқа тиллар тизимида ҳам кузатилиши олимлар томонидан қайд этилган. 36 Шунинг учун ҳам дунё тилшунослигида ҳам, рус тилшунослигида ҳам, ўзбек тилшунослигида ҳам бу ҳодисага ёндашиб ўтмаган тилшунослар кам топилади. Ишимизнинг мақсади ўзбек тилидаги соддалашиш - кўп бўғинли туб сўзларнинг вужудга келиш сабабларини аниқлаш ва уларни номлаш, баҳолаш бўлганлиги сабабли мазкур ҳодисанинг ўзбек тилшунослигида тадқиқ этилганлик даражасини белгилаш билан чекланамиз. Зеро, соддаланишнинг туркий тилларда ўрганилиши ҳақидаги фикрларнинг кўпчилиги юқорида қайд этганимиз Э.В.Севортян ёки Н.А.Баскаков фикрларидан жиддий фарқ қилмайди. Кузатишларимиз шуни кўрсатадики, ўзбек тилшунослигида туб сўзлар фонетик структурасининг мураккаблашиб бориши (туб сўз таркибидаги фонемаларнинг ортиши, шу асосда бўғин тузилишининг, миқдорининг кўпайиши), улар таркибида тарихан морфемаларнинг бир-бирига сингишиб кетиши натижасида, миқдор жиҳатдан уларнинг яхлитлашганлиги (бир морфема – ўзак морфема ҳолига келиши) ҳодисасига профессор А.Ғуломов катта эътибор қаратган. Бу ҳодисанинг жиддий тадқиқ этилишига ҳодисага диахроник ва синхроник жиҳатдан ёндашиш орқали, ўрни билан ҳар икки аспектда талқин қилиш асосидан бошлаб берган дейиш мумкин. Олимнинг отлан, кўрпача, кўмир, яхши, чақирим, ўтин каби сўзлар таҳлили асосида чиқарган хулосаси қуйидагича: “Буларнинг ҳаммаси ҳозирги тилда туб ўзаклардир. Демак, ясама ўзакдаги маъно бирор восита орқали англашилади ( парашютчи сўзида шахс маъноси предмет – парашют орқали англашилади) туб ўзакда эса бевосита англашилади. Бу восита билан англашилиш ҳолати йўқолса, ясама сўз туб сўзга айланади. Сўзнинг морфологик ҳолатидаги бу тарихий ўзгариш – бир неча қисмли сўзнинг 36 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков . Глагол . – Ленинград : Наука , 1981 . – С 8–16.

www.arxiv.uz ажралмас бир бўлакка айланиши – соддаланиш деб аталади. Бундай соддаланиш қўшма сўзларда ҳам бўлиши мумкин. 37 А.Ғуломов худди шу асарида сўз таркибида бўладиган фонетик ўзгаришлар соддаланишни яна ҳам кучайтириши мумкинлигини таъкидлаб, терскари – тескари, бу кун – бугун, сез – сесканмоқ, паст – пасаймоқ, суст – сусаймоқ мисолларида сўзнинг морфемаларга ажралмаслик ҳолати яна ҳам мустаҳкамланганлигини алоҳида таъкидлайди. Унинг бошқа ишларида ҳам мана шу қараш изчил давом эттирилганлигини кузатиш мумкин. 38 Ўзбек тилшунослигида, тарихий ўзак атамасини ҳам шу олим биринчи бўлиб қўллаган ҳамда илмий ишларида соддалашиш ҳодисасига жиддий эътибор қаратган ва қуйидаги таърифни беради: “Қисмларга ажраладиган сўзларнинг давр ўтиши билан қисмларга ажралмайдиган сўзларга айланиши соддалашиш дейилади. 39 Бу таърифни қайта келтиришдан мақсадимиз шуки, олим эллигинчи йилларда берган таърифига 70-йиллар охирига келиб айрим жузъий ўзгартириш киритиш билан чекланади; ҳодисанинг туб моҳияти бир хил эканлигини таъкидлайди. Ўзбек тилшунослигида “кенгайган ўзак”, “ўзакнинг кенгайиши” ҳодисаларининг ҳам асосий моҳиятини ана шу соддалашиш атамаси билан атаган. Бироқ, олим соддалашиш ҳодисасини тадқиқ қилар экан, унга ёндаш бўлган қайта бўлиниш ҳодисасини ҳам эътибордан четда қолдирмайди. Жумладан, улар сўзини таҳлил қилган А.Ғуломов шундай фикрни билдиради: “ Улар олмоши ҳозирги ўзбек адабий тили мезонларида у (ўзак)+- лар (аффикс) формасида ажралади. Аслида эса аффикснинг бошидаги л товуши ўзакники бўлиб, (у олмошининг қадимги формаси ул ), бу сўз ул+ар формасидадир: тарихий тараққиёт натижасида 37 Қаранг: Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тили морфологиясига кириш. – Тошкент: Фан, 1953. – Б. 8-9. 38 Гулямов А. Г. Некоторым вопросам аффиксации в узбекск ом языке // Сб орник статей академику В.А.Гордиевскому к ег о семидесяти пяти летию . – М .: 1953 . – С. ; Гулямов А. Г. О сопутствующих явлениях при аффиксации в узбекском языке . Научное труды Таш ГУ. 1963. – № 211. – С.45-95; Ўзбек тили грамматикаси, – Тошкент: Фан, 1975. 1-қисм. –Б. 66-77; Ғуломов А. Ўзбек тили морфем луғати. –Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – Б. 9. 39 Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – Б. 9.

www.arxiv.uz сўзнинг ўзаги аффикснинг фойдасига қисқаргандир. Сўзнинг морфемаларга ажралишидаги бундай ўзгариш морфологик қайта бўлиниш дейилади” 40 . Бу фикр А.Ғуломовнинг бошқа ишларда ҳам қайд этилган. Моҳиятга зоҳиран қараганда бу фикрга қўшилмай илож йўқдек. У олмошининг тарихий шакли ул эканлиги ҳаммага маълум, лекин - лар кўплик аффиксининг - ар шаклида қўлланиши мумкин эмас. Тилшунос А.Бердалиевнинг кузатишича, -лар аффикси аслида мураккаб тузилишга эга бўлиб, кўпликни билдирувчи тарихий аффикс -л бўлган. 41 Унинг мазкур фикрини айрим олимлар қайта- қайта таъкидлашган. А.Ғуломовнинг юқоридаги фикрга муносабатига чуқурроқ ёндашсак, қизиқ мантиқ кузатилади. Яъни, аффикснинг бошидаги л ўзакники бўлиб, у олмошнинг қадимги формаси ул ҳисобланади, ҳосил бўладиган морфемалар ул+ар бўлинишини ҳосил қилади. Аммо л ундошининг ҳам ўзак, ҳам қўшимча таркибида бўла олиши мантиққа тўғри келмайди. Демак, қайта бўлинишни осон тушунтириш ва изоҳлаш учун бу мисол келтирилган, холос. Аслида эса ул олмоши тарихан мавжуд ва унга - лар аффикси қўшилган: бу ерда бул, шул, ўшал олмошлари каби ўзгариш содир бўлган ва у, бу, шу , ўша кўринишга келиб қолган, унга -лар аффикси қўшилган. Бу ҳолатда қайта бўлиниш ҳодисаси йўқ: фақат у+лар кўриниши сақланган. Чунки ўзбек тили ул олмошига - ар кўпликни билдирувчи қўшимчаси қўшилиши мумкин эмас. Далиллар асос билан аффикснинг қўшилиши натижасида қайта бўлиниш содир бўлиб, шу асосда сўз таркибида (ясама сўз) соддалашиш юз беришини тасдиқлайди. Масалан, терма команда сўз бирикмаси таркибидаги терма сўзи тер+им = терим+а морфемаларидан иборат бўлиши керак. Чунки тер ўзагига жараён оти ясовчи -им қўшимчаси қўшилишидан терим сўзи ҳосил бўлган. Кейинчалик, иккинчи ясалишда терим ясовчи асосига -а қўшимчаси қўшилган. Бу ерда терим қисмининг иккинчи бўғинидаги и унлиси тушиб қолади. Натижада терма (терим+а) нинг қисқарган, соддалашган шакли юзага келган. Энди бу ҳосилани морфемаларга ажратсак, тер+ма кўриниши ҳосил бўлганини 40 Ўша манба. – Б.7. 41 Бердалиев Б. (манба номи йўқ)

www.arxiv.uz кўрамиз: -им аффикси таркибидаги - м элементи а қўшимчаси (алоҳида морфема) билан қўшилиб бошқа бир аффикснинг шаклланишини таъминлаган: тер+им+а> терма қайта бўлиниши вужудга келган. Бизнингча, бу ҳолатда ҳам соддалашиш содир бўлди. Шуни таъкидлаш жоизки, баъзи бир мунозарали фикрлар, ҳолатлар кузатилишдан қатъий назар, ўзбек тилшунослигида соддалашиш ҳодисаси, А.Ғуломов томонидан анча жиддий ўрганилган, бу ҳодисани монографик планда янада чуқурроқ тадқиқ этишга бу олимнинг илмий ишлари асосий манба бўлиб хизмат қилади. Ўзбек тилшунослигида соддаланиш ҳодисасига жиддий эътибор берган олимлардан яна бири С.Усмоновдир. У ўзининг илмий тадқиқотларида сўзнинг морфематик анализига жиддий эътибор қаратади. 42 У морфема тушунчасининг тилшуносликка кириб келиши, унинг моҳияти, хусусиятларини ёритар экан, ўзак, асос ва сўз муносабатларига ҳам алоҳида эътибор беради, ўзига хос қарашларини баён қилади. Мазкур тадқиқотининг ўзак деб номланувчи қисмида шундай фикр билдиради: “Хотирада сақланувчи ўзак ва аффикс ўртасида грамматик алоқанинг йўқолиши улар ўртасида семантик алоқанинг кучсизланиши натижасидир. Семантик муносабатнинг йўқолиши оқибатида улар ўртасида грамматик муносабат ҳам бўлмайди: хўжалик, ўдағай+ла, қишлоқ ва ҳоказо. 43 С.Усмонов бу борадаги фикрларини бошқа олимлар фикрлари билан уйғунликда давом эттирар экан, содда сўз биттадан ортиқ ўзак бўлиши мумкинлигига ўз муносабатини билдириб, суғориш ва суюқла сўзларини таҳлил қилиш асосида тарихий жиҳатдан ёндашгандагина бу сўзлар таркибида иккита ўзакни ажратиш мумкинлигини айтади. Ҳозирги кунда бу сўзлар таркибида суғор ва суюқ ўзаклари ажратилиб, этимологик таҳлил орқали эса суғ-суй-(сув-) тарихий ўзаклари борлигини белгилаш мумкин деб 42 Усмонов С. Морфологические особенности слова в современном узбекском языке . – Ташкент: Фан, 1964. – С. 3-146. 43 Ўша манба. – Б. 42.

www.arxiv.uz кўрсатади. 44 Олим ўзбек тилида сўзларни морфемаларга ажратишнинг хусусиятларига тўхталиб, доимий равишда морфемаларга ажралмайдиган сўзларни 3 гуруҳга ажратади: а) ҳар, жуда, обдон, асло, сира, ҳеч, ҳамон кабилар б) аслида морфемаларнинг бирикишидан ҳосил бўлганлигига қарамай, ҳозир маълум бир шаклда қўлланувчи сўзлар, яъни яхлитлашган ва энди морфемаларга ажратилмайдиган сўзлар: зўрға, базўр, олға, жўртага, дастлаб, атайлаб, орқали, яраша, қиттак, демак кабилар: в) айрим сўзларнинг ўзгариши парадигмасида бўлинмас ҳолга келиб қолган сўзлар: менинг, сенинг, мени, мени, сени кабилар 45 . Худди шу ўринда олим менга, менда, мендан, сенга, сенда, сендан сўзларини морфемаларга ажратиш мумкинлиги ҳақида фикр юритар экан, бу икки ҳолатнинг сабабини ҳам айтиб ўтиши лозим эди. Афсуски, ҳаммаси келишик қўшимчалардан иборат бўлган бу сўз шаклларининг айримлари морфемаларга ажратилади-ю, айримлари ажралмаслигининг сабаблари айтилмайди. Сабаби эса бизнингча, шундаки, менинг, сенинг, мени, сени сўз шакллари таркибида фонетик ўзгариш содир бўлган, яъни мен, сен олмошларига -н билан бошланувчи қўшимчалар қўшилганда битта - н иштирок этмай қолади. Бу нарса шу сўз шаклларини морфемаларга эркин ажратишга имкон бермайди. Умуман олганда, зукко олим С.Усмоновнинг тарихан морфемаларга ажратилган сўзнинг, ҳозирги кунда, унинг таркибидаги морфемаларга ўзаро сингишиб кетиши натижасида бўлинмас ҳолга келиб қолиши мумкинлиги ҳақидаги фикрлари, ана шу сўзлар таркибида соддалашиш ҳодисаси турли сабабларга кўра содир бўлишини тўла тасдиқлайди. Ўзбек тилшунослигида соддалашиш ҳодисасини алоҳида қайд этган олимлардан бири академик А.Ҳожиев бўлиб, 46 у ҳам ҳозирги (синхрон) сўз ясалишида компонентлар камида иккита бўлишини таъкидлайди. Сўз 44 Ўша манба. – Б. 43. 45 Ўша манба. – Б. 47. 46 Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. Педагогика институтларининг филология факультети студентлари учун дарслик / Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. –Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – Б. 167–207.

www.arxiv.uz ясалишининг тамойиллари ҳақидаги илмий фикрларни нисбатан кейинги даврлардаги тадқиқот ишларида янада мустаҳкамлайди. 47 Яъни агар сўз таркибида, юқорида айтилганидек, икки ясовчи компонент қатнашмаса, гарчи бу сўз таркибида ясовчи аффикс ёки мустақил маъноли қисм бўлса ҳам, шунингдек, сўзнинг маъноси билан сўз ясалишининг маълум типи ўртасида алоқадорлик сезилса, бу ясама сўз бўла олмайди. Масалан, қаттиқ, юмшоқ, силлиқ сўзларига эътибор беринг. 48 А.Ҳожиев юқоридаги каби сўзларни таҳлил қилар экан, ҳозирги сўз ясалиши нуқтаи назаридан юмшоқ, илиқ, ўсиқ сўзларини ясама сўзга киритгани ҳолда қаттиқ, силлиқ, суюқ, қуюқ каби сўзларни ясамалигини тан олмайди. Шу тарзда тирик, тирил сўзлари, қуйироқда эса ғовла, эмакла, ўдағайла, тарашла; машинист, эгоист, моддий; пўстлоқ, белдамча, зарурат, шахсият, қўналға, шодиёна, кўчманчи каби сўзларга ўз муносабатини билдириб, шунингдек, безори, безор, оқлиқ, шолча, қишлоқ каби сўзларни ҳам ҳозирги кунда ясама сўз деб баҳолаб бўлмаслигини таъкидлайди. Бундай сўзлар қисмларга бўлинмаслигини асослаб беради ва ана шу сўзлар морфем таркибида соддалашиш содир бўлганлигини таъкидлайди, исботлаб беради. А.Ҳожиев ўзбек тилшунослари ичида биринчи бўлиб, “соддалашиш” жуда оддий ва жуда мураккаб кўринишларда бўлишини алоҳида қайд этади. У бошлиқ сўзи таркибидаги ўзгаришлар асосида вужудга келган соддалашишни биринчи типга киритса, қизғин, чиркин сўзлари соддалашишини иккинчи типга киритади. 49 Кўринадики, олим ҳодиса моҳиятини тўғри баҳолайди. Албатта, у бошқа олимлар томонидан айтилган фикрларни ўзига хос тарзда айнан сўз ясалиши тизими доираси хусусиятлари ва қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда асослайди, ҳодисанинг “соддалашиш” термини билан аталишини маъқуллайди. Аввал таъкидланганидек, ўзбек тилшунослигида соддалашиш ҳодисаси XX асрнинг 50-йилларидан бошлаб олимларнинг диққат-эътиборида бўлган. 47 Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши тизими. – Тошкент: Ўқитувчи, 2007. – Б. 17. 48 Ўша манба. – Б. 169. 49 Ўша манба. – Б. 170.

www.arxiv.uz Ўзбек олимларидан О.Қосимхўжаева 50 , Ё.Тожиев, 51 2 К.Усмонов 52 каби олимлар ишларида ҳам соддалашиш масаласига маълум даражада эътибор қаратилганлиги кузатилади. Бироқ шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бу борада жуда кўп ишлар қилинганлиги, йўл-йўлакай фикрлар билдирилганлиги, мисоллар тўғри танланиб, улар асосли таҳлил қилинганлигига қарамай, бу ҳодиса ўзбек тилшунослигида яхлит ҳолда, тизимли тарзда тадқиқ этилмаган. Албатта, ҳамма олимлар томонидан бу ҳодисанинг моҳияти тўғри белгиланган, бироқ уни юзага келтирувчи сабаблар изчил тарзда изоҳланиб, асослаб берилмаган. Бу борада энг кўп тадқиқот олиб борган, кўп материал тўплаган, сўзларнинг келиб чиқиши, таркибий қисмларини тўғри аниқлашга эришган ва, айтиш мумкинки, ўзбек тили морфонологиясига асос солган А.Ғуломовнинг аффиксация жараёнида содир бўладиган ёндаш ҳодисаларга бағишланган ишларида умуман товуш ўзгаришлари жуда кенг изоҳланса-да, соддалашишнинг содир бўлишида қайси тип товуш ўзгаришлари қай даражада аҳамият касб этиши аниқ белгиланмаган. Бундай ҳолат барча туркий тиллардаги ўзак-аффикс соддалашуви масаласига тўхталиб ўтилган барча илмий тадқиқот ишларига тааллуқлидир. Боб бўйича хулосалар 1. Ўзбек тилидаги (умуман туркий тиллардаги) ҳозирги кунда бир бўғинли туб ўзакларнинг аксарияти тарихан морфемаларга ажраладиган бирликлардан иборат бўлган. Одатда, сўз охиридаги (туб сўз) қўшимчанинг ўзак морфема билан турли сабабларга кўра сингишиб кетиши натижасида ажралмас яхлитлашган бир морфемага айланиб қолган. Бу ҳодиса туркологияда ҳам, ўзбек тилшунослигида ҳам анча олимларнинг эътиборини ўзига жалб этган – йўл-йўлакай тарзда бўлса-да ўрганилган. 50 Қосимхўжаева О. Сўзнинг морфологик таркиби. – Тошкент, 1963. – б. 51 Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. – Тошкент,, 1992. – б. 52 Усмонов К. Ўзбек тилида тарихий ўзак масаласи. – Тошкент: Ўқитувчи. 1994. – б .

www.arxiv.uz 2. Ўзбек тилидаги (туркий тиллардаги) худди шу каби ҳолат, яъни ўзак морфеманинг аффикс морфемалар билан сингишиб кетиши – соддалашиши икки ва ундан ортиқ бўғинли сўзлар доирасида ҳам юз бериши тилшуносликда янада жиддийроқ тадқиқ этилганлиги кузатилади. Бунинг сабаби, аввало, икки ва ундан ортиқ бўғинли, ҳозирда туб сўз сифатида баҳоланаётган бирликларнинг миқдоран кўплиги ва одатда, этимологик таҳлилда бунга эътибор бериш эҳтиёжи мавжудлигидадир. 3. Соддалашиш ҳодисаси бўйича туркий тилшунослигида қилинган ишлар кўлами анча кенг бўлишига қарамай, улардаги асосий қарашлар бир- бирига мос ва бир-бирини тўлдиради. 4. Соддалашишни юзага келтирувчи сабаблар йўл-йўлакай изоҳлашлар орқали тизимсиз тарзда баён қилинган бўлса-да, ҳодисани юзага келтирувчи асосий сабаблар изчил баён этилмаганлиги кузатилади

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10 Т., Ўзбекистон, 247-282 бетлар, 387-393 бетлар. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. Ўзбекистон, 1997, 279-297-326 бетлар. 3. Каримов И.А. Миллий Давлатчилик, истиқлол мафкураси ва ҳуқуқий маданият тўғрисида. Т. 199, 14-29, 29-30, 39-45, 110-115, 497-50, 543 бетлар. 4. Ўзбекистонда политология. Т, 2002, 155-161 бетлар, 168-171 бетлар. 5. Америкага ташриф. Т. Ўзбекистон. 2002, 5-205 бетлар. 6. Жўраев С., Маҳкамов Х., Рустамов С. Америка Қўшма Штатлари. Т. 2003, 4-23 бетлар. 7. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т. Ўзбекистон.2000, 328-377 бетлар. 8. Жўраев С. Фуқаролик жамияти: назария ва амалиёт (илмий-таҳлилий мақолалар тўплами). Т., 2003. 9. Нуриддинов З. Международное сотрудничество Республики Узбекистан со странами Европў. Т.2002, 20 бет. 10. Юнусов Х. Ўзбекистон: сиёсий ислоҳотлар ва жаҳон тажрибаси. 11.Ислом Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч». Т. 2008.

O'xshashlar

Узбек тилидаги атов гаплар

Узбек тилида суз ясалиши ва суз ясаш усуллари

Чегара сигналлари

Киёсий-типологик тилшунослик ва таржимашунослик натижа ва истикболлар

Туркий тилларнинг Россияда урганилиши