Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Узбек тилидаги атов гаплар
Узбек тилидаги атов гаплар
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
175 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Узбек тилидаги содда суз морфонологик таркибининг урганилиши
Кесимлик категорияси
Бўлакларга ажралмайдиган гаплар. Тўлиқ ва тўлиқсиз гаплар
Қўшма гаплар услубияти
Мураккаб кушма гаплар
![www.arxiv.uz Кесим булишли-булишсизлик (тасдиқ-инкор), майл-замон модаллик, шахс-сон (яъни кесимлик категорияси) маъноси ва шаклларига эга булган суз булиб, гап марказини ташкил қилувчи булакдир. Нутқимизда кесимсиз гап булиши мумкин эмас. Гапда кесим булмаса, у узбек тили (нутқи) учун тулиқсиз гапдир. Кесим гапнинг шундай конструктив булагики, у узини шакллантирувчи грамматик категорияга – кесимлик категорияга эга. Шу сабабдан гапда кесим ҳамма вақт таркибан мураккабдир. У луғавий – атов бирлиги - [УН] ва гапнинг грамматик формаси – [ P m ] қисмлардан иборат. [ P m ] маъноси кесимда мужассамлашган тасдиқ-инкор, модаллик-майл, шахс-сон маъноларининг яхлитлигидан иборат. Шу боис [ P m ] нинг меъёрий маъноси ушбу тўртта грамматик маъноларнинг мажмуи сифатида ажратилади. Исталган гап таркибида бу мажмуа бутунлик сифатида бўлиши шарт, лекин муайян нутқий воқеланишларда мажмуа таркиби қисмларининг ҳиссаси ҳамма вақт бир хил бўлавермайди. Масалан, модаллик маънолари бўрттирилганда замон маъноси заифлашади ва аксинча, замон маъноси бўрттирилганда модаллик-майл маъноси пасаяди. Шунга ўхшаш бошқа грамматик маъноларнинг ифодаланиш даражаси ҳам хилма - хил бўлиши мумкин. Бу маънолар ифодаланиш даражаси қанчалик кучли бўлмасин у [ P m ]да мутлақ ёки ягона бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, ўта заифлашиб келиши ёки тамоман йўқолган бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки кесимлик категорияси таркибидаги ҳар бир маъно тизим ҳосил қилувчи маънодир ва улардан бирортаси тамоман йўқолса, кесимлик категориясининг ўзи ҳам йўқолади ёки тамоман бошқа моҳият касб этади. Шаклий ифодаланишга кўра [ P m ] ўзбек тилида ўта ранг - барангдир. У ноль морфема ( отам ўқитувчи) дан бошлаб морфемалар тизмаси билан ( айтмасайдингиз ), турли хил боғламалар билан ифодаланиши мумкин. Кесимнинг луғавий асоси ҳам нутқда туб сўз, содда сўз, ясама сўз, қўшма сўз, қисқартма сўз, эркин сўз бирикмаси, турғун сўзлар бирикмаси, парафразалар, фраземалар, кенгайган бирикмалар, трансформация-лашган](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-2.png)
![www.arxiv.uz Таркибли кесим етакчи ва ёрдамчи компонентдан тузилиб, етакчи компонент луғавий маънога эга бўлади, ёрдамчи компонент эса грамматик маъно ташийди. Мисоллар: 1. Анжир кулчадай йирик ва ҳолвайтардай юмшоқ эди. (О.): юмшоқ - етакчи компонент, эди - ёрдамчи компонент . 2. Ҳаммаси сен учун, диловар учун . (А.Ҳ.): сенҚ етакчи компонент, учун - ёрдамчи компонент , диловар - етакчи компонент, у чун - ёрдамчи компонент . 3. Бундай одамларни нодон ҳисоблашади. («Калила ва Димна»): нодон - етакчи компонент, ҳисоблашади - ёрдамчи компонент . 4. Ҳамма ҳам халқига хизмат қилгиси келади. (Н. Сафаров.) - хизмат қилгисиҚ етакчи компонент, келади - ёрдамчи компонент . Эга Эга гап кесимини шакллантирувчи [ Pm ] - кесимлик категориясида мужассамлашган шахс-сон (Ш) маъносини муайянлаштирувчи гап кенгайтирувчисидир: 1. Элчибек аста ўрнидан турди. (А.М). 2. Бири - сенсан, бири - мен. (О) 3. Шундай ўлка доим бор бўлсин. (Ҳ,О) 4. ( Сен ) Айтар сўзни айт, ( сен ) айтмас сўздан қайт (Мақол). Биринчи гапда Элчибек сўзи кесимдаги учинчи шахс бирлик (ноль) кесимлик қўшимчасининг, иккинчи гапдаги бири сўзлари сенсан кесимининг иккинчи шахс бирлик (- сан ) ва мен сўзидаги биринчи шахс бирлик ( -ман ), учинчи гапдаги ўлка сўзи бор бўлсин кесимидаги учинчи шахс ( -син ), тўртинчи гапдаги ифодаланмаган ( сен, сен ) айт, қайт сўзлари билан ифодаланган кесимдаги иккинчи шахс бирлик ( ноль ) кесимлик маъноларининг муайянлаштирувчиси, кенгайтирувчиси-дир. Эга гапдаги фикр ўзи ҳақида бораётган, белгиси кесим томонидан кўрсатилаётган бўлакдир. Кесимдан ахборот (коммуникация) англашилса, эга ана шу коммуникация предметидир. Эга бевосита кесимлик шакли - [ Pm ] га боғланаётганлиги туфайли, ҳол ва кесим билан биргаликда, гапнинг конструктив бўлаклари қаторига киради.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-4.png)
![www.arxiv.uz Эгали ва эгасиз гаплар. Гапнинг лисоний қурилишида эганинг ифодаланган ёки ифодаланмаганлигига кўра икки кўриниши бўлади: 1.Эгали гаплар. 2.Эгасиз гаплар. Эгали ва эгасиз гаплар гапларнинг лисоний синтактик қолипи билан эмас, балки гап кесимининг луғавий (УН) ва кесимлик қўшимчалари ( Pm ) қисмларининг баъзи бир ифодаланиш хусусиятлари билан боғлиқ. 1. Эгасиз гаплар. Бундай гапларда кесим таркибидаги [ Pm ] нинг шахс- сон маъноси ўта кучсизланиб, гап таркибидаги эганинг мутлақо бўлмаслигини келтириб чиқаради. Эгасиз гапларнинг мавжудлигига олиб келувчи омиллар кесимдаги [УН] ва [ Pm ] га боғлиқ икки гуруҳга бўлинади. I .[УН]га боғлиқ равишда эгасиз гапларнинг вужудга келиши. 1.Ўтимсиз феъллар (масалан, бормоқ, юрмоқ, югурмоқ, қолмоқ, эришмоқ ) воситасиз тўлдирувчига эга бўлганлиги туфайли мажҳул нисбат шаклини олганда, гап эгасиз қўлланади. 1.Бугун стадионга борилади. 2.Ўн минут қадар йўл юрилди. (О) 3.Институтнинг ўттиз йили давомида улкан ютуқларга эришилди. 4.Катта трассага чиқиш учун ўнг томонга юрилади. 5.Жиззахга бориш учун Самарқанддан ўтилади. Бу гаплардан биттасининг лисоний қолипини кузатамиз: Е Н УН Pm - ўттиз йили давомида эришил -ди институтнинг ютуқларга улкан Маълум бўладики, гапнинг максимал лисоний қолипидаги эганинг ўрни бўшдир. Бунинг боиси, айтилганидек, ўтимсиз феъл ( эришмоқ ) мажҳул нисбатга ўтганда эга ўз-ўзидан тушиб қолади. Агар феъл ўтимли бўлганда](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-5.png)
![www.arxiv.uz эди (масалан, ўқимоқ ), унинг воситасиз тўлдирувчиси эга мавқеини эгаллар эди: Нилуфар китобни ўқиди -Китоб Нилуфар томонидан ўқилди тарзида . 2. тўғри келмоқ қўшма феъли «Ўзбек тили»нинг изоҳли луғатидаги 8-маъносида жўналиш келишигидаги ҳаракат номи билан зич алоқага киришиб, эгасиз гаплар ҳосил бўлишига олиб келади: 1.Наргизага оғир бўлди, кўп қийинчиликларни енгишга тўғри келади. 2.Бунинг учун Тошкентга ўз вакилларимизни юбориб, корхонадан зарур ёрдамни сурашимизга тўғри келади. Бу гапларнинг лисоний структураси қуйидаги кўринишда бўлади. Е Н УН Pm Бугун Тошкентга юбориб ўз вакилларимизни сўрашимизга тўғри кел -ади ёрдамни зарур корхонадан II .Эгасиз гапларнинг иккинчи тури кесимдаги [ Pm ] нинг хусусиятлари билан боғлиқ. 1. Қерак, лозим, мумкин, зарур, даркор, муҳим, шарт, жоиз, фарз каби кесимлик сўзлари ҳаракат номлари билан кесим мавқеида келганда, эгасиз гаплар вужудга келади. Бунда [ Pm ) таркибидаги учта - майл, замон, инкор, тасдиқ турли шакл ва маъноларда бўлиб, уларнинг шахс-сон шакли III шахс бирликда бўлади. 1.Мазкур масалада ҳаммани қизиқтираётган барча саволларга Республика марказий банкида ва унинг ҳудудий Бош](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-6.png)
![www.arxiv.uz бошқармаларида ташкил этилган «Ишонч телефонлари» орқали батафсил жавоб олиш мумкин. 2.Бу топшириқни бажариш шарт. 3.Устозлар ишини ҳар доим давом эттирмоқ ва ривожлантирмоқ керак. Бу гаплар кесимидаги мумкин, шарт, керак кесимлик сўзлари [ Pm ] даги майл маъноси ифодаловчилари бўлиб, улардан кейин замон ва тасдиқ, инкор маъноларини ифодаловчи воситалар келади. Юқоридаги гаплардан бирининг лисоний структур схемасини келтирамиз: E Н [ УН ] [ Pm ] ҳар доим ривожлантирмоқ, давом эттирмоқ керак эди ишини устозлар 2.Кесими «феълнинг III шахс шарт майлиҚбўлади» қурилмаси асосида ифодаланган гаплар ҳам ўзбек тилида эгасиз гапларни ҳосил қилади. 1. Ҳосилни ўн-ўн беш кунда йиғиб олса бўлади.3.Бу иғвонинг сабабларини таҳлил қилса бўлади. Бунда кесимларнинг йиғиб ол, таҳлил қил қисмлари УН (лугавий бирлик) ва -са бўлади қисмлари эса [ Pm ] воқеланишларидир. 3.Кесим равишдошнинг -(и)б шакли ва бўлмоқ феълининг турли кўринишлари билан ифодаланганда ҳам эгасиз гаплар вужудга келади. 1. Бу хатнинг мазмунини бировга айтиб бўлмайди.(А.Қ) 2.Фалакка қўл узатиб, шамсу - анбарни олиб бўлмас. (Машраб). Бу кесимларда айтиб бўл, олиб бўл қисмлари [УН] ва - майди, -мас қисмлари [ Pm ] воқеланишидир.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-7.png)
![www.arxiv.uz Эгали гаплар. Эгасиз гаплар тилимизда чегараланган бўлиб, улар эгали гапларга нисбатан жуда кам миқдорни ташкил этади. Эгали гаплар эса тилимизнинг меъёрий хусусиятларидан биридир. Чунки гап марказини ташкил этувчи кесимнинг таркибидаги [ Pm ] (кесимлик категорияси)нинг қисмларидан бири шахс-сон маъноси бўлиб, у ҳамиша ўзининг тўлдирилишини, муайянлаштирилишини талаб қилади. Бу эса гапларнинг эгали бўлишини тақоза қилади. Юқорида айтилганидек, ўзбек тилидаги гапларнинг лисоний структураси уч узв (эга, ҳол, кесим) дан иборат бўлиб, эгали гапларда эга позицияси бўш бўлмайди, тўлдирилган бўлади. У нутқда эса юзага чиққан ҳол, юзага чиққан кесим бўлиши мумкин. Қуйидаги икки гапни қиёсланг: 1. Мен китобни ўқидим. 2. Китобни ўқидим. Ҳар иккала гап ҳам [Е-Н- Pm ] қолипи ҳосиласи бўлиб, уларнинг кесимидаги [ Pm ] га хос шахс-сон қўшимчалари эга, унинг табиати (қайси шахс, сон) ҳақида тўлиқ ахборот бериб турибди. Ҳар иккала гап учун ҳам эга I шахс бирликдаги кишилик олмошидир. Бироқ, улардан биринчисида бу лисоний тўлиқлик (эга позициясининг бўш эмаслиги) нутқда намоён бўлган, иккинчисида эса нутқий эҳтиёж бўлмаганлиги туфайли юзага чиқмаган. Кўринадики, ҳар иккала гап ҳам лисоний эгали, эга позицияси тўлдирилган гап қисмининг ҳосиласидир. Эгали гапларнинг узи қуйидаги турларга ажратилиши мумкин: 1. Эгаси ифодаланган (нутқда намоён бўлган) гаплар. 2. Эгаси ифодаланмаган (нутқда намоён бўлмаган) гаплар. Эгаси ифодаланган гаплар. Кесимдаги [УН], [ Pm ] хусусиятлари ва уларнинг ўзаро муносабати туфайли нутқда эганинг тушириб қолдирилиши мумкин бўлмайди. Бунда эганинг нутқий воқеланишини зарур қилиб қўядиган: I. [УН]га боғлиқ омиллар.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-9.png)
![www.arxiv.uz II. [Pm] га боғлиқ омиллар мавжуд. I . Кесимдаги [УН] га боғлиқ ҳолда эга ифодаланишининг зарурлиги. 1.Кесимнинг [УН] қисми вазифасида фразема (ибора) келганда, эгани тушириб қолдиришнинг иложи йўқ. 1.Бу воқеадан Жамшиднинг капалаги учиб кетди.(Газетадан.) 2.Марказга келиб, бўлиб ўтган воқеаларнинг бутун тафсилотини эшитган Қаландаровнинг фиғони фалакка чиқди. Бунда эга ифодаланишининг зарурлиги, кўриниб турибдики, гапнинг қолипига эмас, балки ибораларда эга билан кесим алоқасининг ўта зичлиги, ибораларнинг барқарор ҳодиса эканлиги билан боғлиқдир. 2.Маълумки, айрим холларда ўтимли феълларнинг семантикаси уларнинг воситасиз тўлдирувчи билан комплетив (ўта зич) алоқада бўлишини тақозо қилади (масалан, кузатмоқ, кўрмоқ, айтмоқ ). Бу сўзларнинг объект валентлиги (тушум келишигидаги кенгайтирувчиси) зарурийдир. Шу боисдан феъл мажҳул нисбатга ўтгач, уларнинг воситасиз тўлдирувчиси эгага айланади, шунингдек, мазкур комплетив алоқа ҳам сақланиб қолади, аввал тўлдирувчи, энди эса эганинг ифодаланиши зарур бўлиб қолади. 1 . Оқибат, ҳозиргача ҳам айрим фуқоралар, айниқса, ёшлар орасида иккиланишлар, ҳатто мухолифат томонига оғиб кетиш каби ачинарли ҳоллар кузатилмоқда. (Газетадан) 2.Натижада кўплаб фуқаролар учун бузғунчи мухолифатнинг асл башараси, унинг мақсад ва вазифалари, моҳияти, кирдикорлари тўлақонли баён этиб берилмади. (Газетадан.) 3.Йиғинда фермер хўжаликлари тараққиёти учун маҳаллий фермерлар томонидан қўйилаётган сунъий ғовларнинг сабаблари ҳам айтилди. (Газетадан.) 3.Кесимнинг [УН] қисми тақлид сўзлардан ясалган феъллар билан ифодаланиши ҳам эганинг воқеланишини тақозо этади. 1.Эшик тақ-тақ қилди. 2.Юрагим шувиллаб кетди. 3.Қарға қағиллайди.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-10.png)
![www.arxiv.uz 4.Табиат ҳодисаларини ифодаловчи айрим феъллар ҳам эганинг мазмуни билан ўта зичлашиб кетганлиги боис нутқда эганинг тушиб қолишига йўл қўймайди: Тонг отди. Кун ботди. Чақмоқ чақди. Қоронғи тушди. Ҳол Ҳолнинг гап қурилишидаги ўрни. Ҳол эга каби гап кесимидаги кесимлик шакллари - [ Pm ] нинг маъновий хусусиятларини муайянлаштирувчи, ойдинлаштирувчи бўлак, яъни гап кенгайтирувчиси саналади. Қуйидаги гапларни қиёслайлик: 1. Жамшид ишлади. 2. Жамшид кеча ишлади. 3. Жамшид эртага ишлайди. Келтирилган гаплардаги ишлади ва ишлайди сўзшакллари гап кесими вазифаларида келган бўлиб, бошқа бўлаклар ана шу марказий бўлакнинг муайянлаштирувчиларидир. 1 .ишлади Жамшид 2.ишлади Жамшид кеча 3 . ишлайди](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-11.png)
![www.arxiv.uz Жамшид эртага Жамшид лексемаси ҳар учала гапда ҳам кесимдаги [ Pm ] нинг шахс-сон, кеча, эртага сўзлари эса пайт маъноларини муайянлаштирган. Эга ва гап марказидаги шахс-сон маънолари каби, ҳол ва кесимлик категорияси ( Pm ) воқеланишидаги замон маънолари ҳам бир-бирига мувофиқлашган. Аниқроғи, кесимликда ўтган замон маъноси воқеланганда, ҳол ҳозирги ёки келаси замон маъносида бўлмайди. Демак, маълум бўладики, гап қурилишида гап марказидаги кесимлик категорияси маъноси билан узвий боғланган гап кенгайтирувчиси пайт ҳолидир. Пайт ҳоли кесимга боғланар экан, ундаги луғавий қисм маъноси билан эмас, балки кесимлик категорияси таркибидаги замон маъноси билан боғлиқ эканлиги от кесимли гапларда янада яқкол кўзга ташланади. Масалан, от лексема ўз семантик валентлигини тўлдирувчи ҳар хил аниқловчилар билан эркин бирикувлар ҳосил қила олади: аълочи талаба, шаҳарлик талаба, ўнта талаба ва ҳ. Бунда бирикув ҳосил қилиш учун талаба сўзининг гап ҳосил қилиши, гап таркибидан ўрин эгаллаши шарт эмас. Қиёсланг: аълочи талаба, Жамшид аълочи талаба. Ҳар иккала ҳолатда ҳам ҳосил бўлган бирикув меъёрийдир.Чунки аниқловчи сўз кенгайтирувчисидир. Бироқ бугун талаба, эртага талаба, кеча талаба каби сўз бирикмалари ғайримеъёрийдир. Лекин улар гап таркибига киритилганда ва талаба сўзи кесим мавқеини эгаллаганда, бу ғайриоддийлик йўқолади. 1.Мен бугун талабаман. Сен кеча талаба эдинг. Демак, бугун, кеча сўзлари гап кенгайтирувчилари бўлганлиги ва гап марказидаги [ Pm ] га тортилганлиги, боғланганлиги сабабли сўз бирикмасидаги номеъёрийлик гап таркибида барҳам топади. Ўрин ҳоллари ҳам сўз кенгайтирувчиси эмас, балки гап кенгайтирувчиси эканлиги бундай вазифада келувчи сўзларни гапда ва гапдан ташқарида СБ ҳосил қилиш учун от лексемаларга тобелаб кўриш](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-12.png)
![www.arxiv.uz асосида амин бўлиш мумкин. Қиёсланг: 1.Қишлоқда муаллим, заводда ишчи. 2.Ҳалим шаҳарда ўқитувчи, -афур заводда ишчи. Кўринадики, биринчи гуруҳ бирикувлар ғайримеъёрий, иккинчи гуруҳ бирикувлар эса ўзбек нутқига хос меъёрий қурилма эканлиги ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди. Демак, ўрин ҳоллари пайт ҳоллари каби гап кенгайтирувчиларидир. Энди ҳолнинг бошқа турларига диққат қиламиз: 1. Илгари иккаламиз бирга талаба эдик. 2. Бу пайт сен каби ўқитувчиман. 3. Шу боисдан дадам ишчи эди. Биринчи гапда бирга сўзи равиш, иккинчи гапда сен каби ўхшатиш, учинчи гапдаги шу боисдан сўз шакли сабаб ҳолларидир. Улар гап кенгайтирувчиларими ёки сўз кенгайтирувчилари эканлигини аниқлаш учун бирикувларни гап таркибидан чиқариб, зикр этилган сўзшакллар талаба, ўқитувчи, ишчи сўзшаклларининг маъновий валентлигини тўлдираётган-тўлдирмаётганлигини текширамиз: 1. бирга талаба. 2. сен каби ўқитувчи. 3. шу боисдан ишчи. Кўринадики, бирикувлар номеъёрий ва тобе сўзшакллар ҳокимларнинг луғавий-маъновий бирикувчилари эмас, балки уларнинг кесимлик вазифаси, мавқеи билан боғлангандир. Демак, ҳолнинг мазкур турлари ҳам гап кенгайтирувчиларидир. Биз ҳолнинг гап кенгайтирувчиси эканлигини асослаш учун от- кесимли гаплардан фойдаландик. Чунки ҳоллар отга улар кесим вазифасида келгандагина боғланади. Феъллар билан эса кесим вазифасида келганда ҳам, бошқа ҳолларда ҳам боғланаверади. Ҳол гап марказини шакллантирувчи [ Pm ] билан боғланар экан, у, умуман, гап конструктив тизимида қандай мавқега эга бўлади?](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-13.png)
![www.arxiv.uz Ҳол гапнинг мутлақ конструктив узви эмас. Чунки ҳолсиз ҳам гап ташкил топаверади. Демак, ҳол кесимдан қуйи мавқени эгаллайди. Кўпинча ҳолнинг гап таркибига киритилиши [ P m ] маънолари билан зич боғланмайди. Шу боисдан ҳол эгадан ҳам қуйи мавқени эгаллайди. Чунки нутқий гапларда кесим орқали эгани тиклаш ҳолни тиклашдан анча ўнғайдир. Ифодаланмаган ҳолни тиклаш қийин. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, баъзан кесимнинг [УН] си мақомида ўрин, пайт, сабаб, мақсад ва бошқа маъноли актантлар билан кучли алоқада бўладиган лексемалар юзага чиққанда, гапнинг юза қолипида ҳол эгадан кўра зарурроқ ф a олиятга эга бўлади. Масалан, юриш феъллари ( бормоқ, келмоқ, етмоқ, кетмоқ ) кесим вазифасида келганда гапда ўрин ҳолларининг иштирок этиши зарурияти кучаяди: Уйга борди. Шаҳардан келди. Мактабга кетди. Манзилга етди. Бу албатта, кесимлик категорияси бирикувчанлиги билан эмас, балки кесим вазифасида келаётган феълнинг маъновий хусусиятлари билан белгиланади. Демак, ҳолнинг гап қурилишидаги зарурий бўлак даражасига кўтарилиши кесимдаги [УН]нинг муайянлашиш эҳтиёжи билан белгиланади. Ҳол гапнинг конструктив бўлаклари сифатидаги кесим ва эгадан кейин учинчи ўринни эгаллайди. Ҳолнинг маъновий турлари ҳақида. Ҳоллар нутқда гапдан англашилган мазмуннинг, кесим ифодалаган иш-ҳаракат, ҳолат, воқеа- ҳодисанинг ўрни, пайти, тарзи, миқдор-даражаси, сабаби, мақсади, натижаси, шарти (қаторни яна давом эттириш мумкин) каби маъноларни ифодалайди. Бошқа гап бўлакларига нисбатан ҳолнинг маъновий турлари нисбатан кўпроқ ажратилади. Лекин, олайлик, аниқловчининг ранг-тус аниқловчилари, хусусият аниқловчилари, ҳажм-шакл аниқловчилари каби турларини ажратиш грамматик, синтактик қурилиш нуқтаи назаридан мантиқсиз бўлгани каби, ҳолнинг маъновий турлари ҳам гап синтактик қурилиши учун дахлсиздир. Шунингдек, кўп ҳолларда ўрин-пайт ҳолларини ( Ботир урушда билинади ), сабаб ва мақсад ҳолини ( Ўқиш учун Тошкентга келди ), равиш ва миқдор ҳолини ( Исроил қайта-қайта ўқиди ) фарқлаш](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-14.png)
![www.arxiv.uz 3. -унғир-ғунғир суҳбатлашди (тақлид). 4. Бир гапириб, ўн кулар (сон). 5. Кун ботгунча келмади (феъл) От, феъл, олмош ҳол вазифасида кесимга бошқарув усули да боғланади. Бунинг учун от келишик шакллари ва кўмакчи, ўхшатиш, феъл эса равишдош ва ўхшатиш шаклларига эга бўлади: 1.Шаҳардан қайтди. 2.Шошилиб гапирди. 3.Одамдек яшади. 4.Ухлагандек ётарди. Ҳолнинг кесимга бирикишида боғланиш омиллари муносабати қуйидагича бўлади: 1.[ШМЖ-МШЖ]: 1. Уйдан келди. 2. Гўдакдай кулди. 3. Шошилиб гапирди. 2.[МЖШ-МШЖ]: 1.Тез ўқирди. 2.Қўққисдан кулиб юборди. 3.Чиндан қийналди. Демак, ҳол ва кесимнинг боғланишида бирикувчи унсурларда боғланиш омиллари муносабати икки хил комбинацияли бўлади: [ШМЖ-МШЖ] ва [МЖШ-МШЖ]. Бу ҳол ва кесим бирикувида ЛСҚлардан бири [УН m ш -УН P m ] ва иккинчиси [УН-УН P m ] эканлигини кўрсатади. Тўлдирувчи Айтилганидек, сўз кенгайтирувчилари гапнинг конструктив бўлаклари сирасига кирмайди, балки сўзларнинг луғавий маъноларини муайянлаштирувчи восита саналади. Тўлдирувчи ҳам нутқий гап қурилишида сўз кенгайтирувчиси сифатида иштирок этади ва феъл билан ифодаланган ҳар қандай бўлак ёки бўлак қисмининг маъновий валентлигини тўлдиради. Тўлдирувчи фақат кесимга боғланади деб тушуниш ярамайди. Қуйидаги гапларга диққат қилинг: 1. Китобни олиб кел. 2 .Китобни олиб келишни унутма. 3. Китобни келтириш сенинг вазифанг. 4. Китобни тушунишнинг яхши томонлари кўп.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-16.png)
![www.arxiv.uz Кўринадики, тўлдирувчи биринчи гапда кесимга ( олиб кел ), иккинчи гапда тўлдирувчига ( олиб келишни ), учинчи гапда эгага ( келтириш ), тўртинчи гапда аниқловчига ( тушунишнинг ) боғланган. Кесимга боғланганда ҳам ундаги [ P m ] маъноларига эмас, балки [УН] га тортилади - унинг маъносини ойдинлаштиришга хизмат қилади. Тўлдирувчи қайси гап бўлагига айланишидан қатъий назар, шу бўлак ифодаланаётган феълнинг маъносини муайянлаштиради. Тўлдирувчи сўз кенгайтирувчиси бўлганлиги боис у кенгайтираётган маъноси муайянлашаётган сўз гап бўлаги мақомига эга бўлмаслиги ҳам мумкин. Юқорида айтилганидек, кесим, эга, ҳол гапнинг конструктив бўлаклари бўлиб, тўлдирувчи ва аниқловчи бўлакнинг бўлаклари сифатида келади. Бу, айниқса, кенгайган равишдош, сифатдош, ҳаракат номи гап бўлаклари моделига эга бўлганда, яққол кўзга ташланади. Эътибор беринг: 1. Шалола китобни келтирди. 2. Кеча китобни келтирган Шалола бугун келмади. Биринчи гапда китобни тўлдирувчиси кесимга боғланган. Иккинчи гапда эса аниқловчига ( келтирган ) тобеланган. Биринчи гапда тўлдирувчи кесим ( келтирди ) нинг эмас, балки унинг таркибий қисми бўлган келтир феъли маъносини изоҳлаган ва гап бўлагининг бўлагига дахлдордир. Иккинчи гапда эса аниқловчи (сўз кенгайтирувчиси) нинг кенгайтирувчиси вазифасида келган. Тўлдирувчи ўзи боғланаётган феълнинг объект валентлигини тўлдиради ва, шунга мувофиқ равишда, унинг мазмунидан шахс-предметлик маъноси англашилиб туради. Харакатни бажариш воситасини ифодаловчи гап бўлагини унинг предмет ёки нопредметлик маъносидан қатъи назар, тўлдирувчи ёки феъл деб аташнинг ўзи ҳам муаммолидир. Чунки улар бир вақтнинг ўзида нимада сўроғига ҳам, қандай, қай ҳолда, қай йўсинда сўроқларига ҳам жавоб бўлиши табиийликка яқин ҳамда уларнинг моҳиятини тўлароқ очишга хизмат қилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мисоллардаги сўзларнинг бундай сўроқларни олишида ўрин-пайт келишиги кўрсаткичининг роли муҳимдир. Ўрин маъносини ифодаловчи -да келишик шакли гап пропозициясининг таянч бўлаги бўлган маконни ифодалашда алоҳида мавқега эга. Маълумки,](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-17.png)
![www.arxiv.uz макон ва замон маъносидаги ҳоллар гап кесимини шакллантирувчи [ P m ] нинг ўрин ва пайт кўрсаткичларига мос келади. Хусусан, қуйидаги кўринишли: яшайман Мен ҳозир Қуқонда ўқитувчиман хурсандман иккинчиман гапларида ўрин маъноли Қуқон сўзи билан яша феъли орасида, Қўқон сўзи билан ўқитувчи сўзи орасида, шунингдек, сифатга хос хурсанд , сонга хос иккинчи сўзларининг бир-бирига боғланиш хусусиятлари йўқ эди. Кейин келувчи ҳоким узвга кесимлик қўшимчаларининг қўшилиши унга кенгайиш имкониятини берди ва натижада [УН P m ] ҳосиласи бўлган гап шахс кенгайтирувчиси қаторида ўрин ва пайт кенгайтирувчиларига ҳам эга бўлди. Демак, зикр этилган гапларда қатнашган ҳавода, денгизда сўз шаклларидаги ўрин-пайт шакли [ P m ] таъсирига берилган бўлиб, бу уларнинг гап кенгайтирувчилари эканлигидан далолат беради. Тўлдирувчи эса сўз кенгайтирувчиси бўлиб, [ P m ] га бефарқдир. Тўлдирувчининг маъно турлари. Тўлдирувчи ўзи бирикаётган феълнинг табиатига кўра воситали ва воситасиз турларга ажралади. Воситасиз тўлдирувчи билан бирикиш фақат ўтимли феълларга хос. Шу боисдан воситасиз тўлдирувчи ўтимли феълнинг объект валентлигини тўлдирувчи сўз кенгайтирувчисидир. Воситасиз тўлдирувчи вазифасида бош ёки тушум келишигидаги сўз келади. 1.Бош келишикдаги воситасиз тўлдирувчи: Бунда булбул китоб ўқийди. Бунда қуртлар ипак тўқийди. Бунда ари келтиради бол, Бунда қушлар топади иқбол. 2.Тушум келишигидаги воситасиз тўлдирувчи: 1.Сен баҳорни соғинмадингми?.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-18.png)
![www.arxiv.uz Бу маъноларнинг барчаси [Исм қ.к. Қ Исм э.қ. қ қаратувчи ва қаралмиш] қолипи эмас, балки сўзларнинг маъновий муносабатлари ҳосиласидир. Қаралмишдаги эгалик аффикси қаратувчининг қайси шахсда эканлигини билдириб туради. Шу боисдан кўп ҳолларда қаратувчи қўлланилмаслиги ҳам мумкин: у канг, китобинг каби. Бунда таъкид муҳим роль ўйнайди. Қаратувчини таъкидлаш лозим бўлганда, у, албатта, қўлланади. Бошқа ҳолларда қаратувчининг қўлланиши нутқий ортиқчаликни келтириб чиқаради. Умуман, қаратувчининг қўлланмаслиги қуйидаги ҳолларда юз беради: 1.Қаратувчи вазифасида ўзлик олмоши қўлланиши лозим бўлганда: Салим ўртоқларига хат жўнатди. 2.Қаратувчидан англашилган маъно олдинги гаплардан маълум бўлиб турган бўлса, услубий ортиқчаликдан қочиш мақсадида: 1 . Мен севган қизимга уйландим. (Менинг) Хотинимнинг отаси савдогар эди. 3.Таъкидлаш лозим кўрилмаганда: Боғимда анорим бор.](/data/documents/6912b079-afd9-4aaf-9a18-09a1acb0fbf9/page-25.png)
