Unli tovushlar talaffuzi va imlosi - Tilshunoslik - Referatlar

Unli tovushlar talaffuzi va imlosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.5 KB

Ko'chirib olish

Unli tovushlar talaffuzi va imlosi Reja: 1. Unli tovushi talaffuzi. 2. Unli fonemalar tasnifi. 3. Unli fonemalar tavsifi.

Tayanch tushunchalar: Nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladigan tovushlar nutq tovushlaridir. Ovozdangina hosil bo’lib, og’iz boshlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli fonemalar deyiladi. Nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlari, birinchidan, bo’g’iz boshlig’ida tovush paychalarining tebranishidan hosil bo’ladigan ovozdan, ikkinchidan, og’iz boshlig’ida nutq organlarida hosil bo’ladigan shovqindan iborat. Demak, nutq a’zolarining ishtiroki hamda ovoz va shovqin o’rniga ko’ra nutq tovushlari ikki turga bo’linadi. 1.Unli tovushlar. 2.Undosh tovushlar. Ovozdangina hosil bo’lib, og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida unli fonemelar soni oltita: a, i , e, o’, o. Unli fonemalar uch tomondan tasnif etiladi: 1.Tilning to’g’ri (gorizontal) harakatiga ko’ra:  Tili oldi (old qator) unlilar:a,e,I;  Til orqa ( orqa qator) unlilar:o,o’,u. 2. Tilning tanglay tomon ko’tarilishi (vertikal) harakatiga ko’ra:  Yuqori ko’tarilish (tor) unlilar: i , u.  O’rta ko’tarilish (o’rta keng) unlilar: e, o’.  Quyi ko’tarilish (keng) unlilar: a, o. 3.Lablarning ishtirokiga ko’ra:  Lablangan unlilar: u, o’, o.  Lablanmagan unlilar: a, e, i. Unli fonemalar o’zining quyidagi muhim belgilari bilan undoshlardan farq qiladi.Unlilar faqat un (ovoz)dan hosil bo’ladi; Og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydi; Un paychalari tebranadi; Og’iz

ochilishi darajasi har xil bo’ladi. Ohangdor bo’ladi; Unlilar cho’zib talaffuz qilish mumkin va boshqalar. Har bir til o’ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lot. vokalis – ovoz) deyiladi. Unli va undosh tovushlar o’zaro munosabatda bo’ladi, ammo ularning qaysi biri yetakchi hisoblanadi?Aslida til uchun ularning har ikkalasi ham teng qimmatga ega, ular tilning asosiy birligi- so’zlarni hosil qilishda bir xil xizmat qiladi. Lekin nutq jarayonida unlilar undoshlarga nisbatan salmoqli o’rin tutadi. Bu esa unlilarning ovozdorligi bilan belgilanadi.Unli fonemalar tavsifi: A unlisi til oldi, keng, lablanmagan fonemadir.bu unli so’zdagi o’rniga qarab ikki xil talaffuz etiladi. Masalan, qala, dala, ana, mana kabi so’zlarda til oldi, q, g’,x kabi til orqa tovushlar bilan yonma- yon kelgan qars,qalin,g’araz, xari kabi so’zlarda orqa qator unli tusini oladi. I unlisi til oldi, tor, lablanmagan fonema,so’zning turli o’rinlarida turlicha aytiladi. Masalan: siz, biz, idish, ildiz kabi so’zlarda i old qator tovushdir; qiz, qimiz, qilich, qing’ir, g’isht kabi so’zlarda til orqa tovush tarzida aytiladi. E unlisi o’rta keng, til oldi, lablangan tovushdir. Bu unli ayrim so’zlar tarkibida i tovushi bilan almashib turadi. Masalan: elektr-iliktr, mehmon-mihmon, deyman-diyman. O unlisi keng til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli ham urg’usiz bo’g’inlarda, ko’pincha, ruscha so’zlar tarkibida i tovushiga aylanadi. Masalan: traktor-traktir, rector-rektir kabi. O’ unlisi o’rta keng, til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli soda so’zlarning birinchi bo’g’inida keladi. Masalan: o’g’ri, to’g’ri, o’rin, o’g’il, o’qish . U unlisi orqa qator, tor va lablangan tovushdir, bu unlini talaffuz qilganda, tilning to’g’ri gorizontal harakati tanglay orqasiga qaratilgan bo’ladi. O’zbek tilidagi unli tovushlarni jadvalda quyidagicha tasvirlash mumkin. Tilning to’g’ri (gorozontal) harakatiga ko’ra. Tilning ko’tarilishi (vertikal) harakatiga ko’ra Lablarning ishtirokiga ko’ra Til oldi (old qator) a,i,e Tor unlilar i ,u lablanga n o, u, o’ Til orqa o,y,u Orqa e,o’, a, o lablanma a ,i ,e

(orqa qator) keng gan Adabiyotlar:

1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Undosh tovushlar tasnifi. Talaffuzi va imlosi

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi

Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar

Fonetika o’qitish metodikasi

“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi