Undosh tovushlar tasnifi. Talaffuzi va imlosi - Tilshunoslik - Referatlar

Undosh tovushlar tasnifi. Talaffuzi va imlosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37 KB

Ko'chirib olish

Undosh tovushlar tasnifi. Talaffuzi va imlosi Reja: 1. Undosh fonemalar va ularning tasnifi: -Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra; -Hosil bo’lish (artikulatsiya) o’rniga ko’ra. -Hosil bo’lish usuliga ko’ra; 2. Undosh fonemalarning jadvali.

A a harfi. badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past, rasm, talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq, Qahhor kabi so’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi so’zlarda i eshitilsa ham, a yoziladi. O o harfi. obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur, och, oq, og’ir, oh kabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom, morfema, nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor, shon kabi so’zlarda o’zbekcha o’ harfi o’rniga ishlatiladi. I i harfi . ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhim kabi so’zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi. Bir, sira, bilan kabi so’zlarda qisqa eshitilsa ham i yoziladi. U u harfi. Bur, quv, tuz kabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun ishlatiladi. Tovush, qovun so’zlarida v dan keyin i ishlatilsa ham, u yoziladi. O’o’ harfi.Lekin , kel, tejamoq kabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi. Diqqat! a, i, u, o harflariso’z ortasida, a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish mumkin :manfaat, tassurot, tabiiy, shuur, mudoffa. Undoshlar imlosi. Bb harfi.Odob, kitob so’zlarida pkabi, qibla, tobla so’zlarida v tarzida eshitilsa ham f yoziladi. Vv harfi chetdan kirgan avtobus, avtomat kabi so’zlarda f tarzida eshitilsa ham, v kabi yoziladi. Dd harfi. Obod, ozod kabi so’zlardat kabi eshitilsa hamdyoziladi. J j harfi. Jo’ja, jo’ra kabi so’zlardatil oldi qorishiq portlovchini ifodalasa,chetdan kirgan jurnal, gijja,ajdar kabi so’zlarda til oldi sirg’aluvchi tovushni ifodalash uchun qo’llanadi. Zz harfi. Izsiz, yuz ko’rmas kabi so’zlarda s eshitilsa ham z yoziladi. N n harfi. Manba, tanbur kabi so’zlardameshilsa

hamnyoziladi. F f harfi. Fayz,Fotima kabi so’zlarda ba’zan p tarzida aytilsa ham f yoziladi. Q q harfi. To’qson, maqsad, maqtov kabi so’zlarda x eshitilsa ham q yoziladi.Tutuq belgisi ( ‘ ). Quyidagi vazifalarni bajaradi. 1. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ayirish belgisi o’rnida ishlatiladi.Unlilardan keyin ularning cho’ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa, undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini ko’rsatadi: a’lo,me’yor, qat’iy, tal’at. S , h harflari yonma-yon kelganda, ularni sh harfi birikmasidanfarqlash uchunham qo’llanadi: as’hob, is’hoq.Mo’tabar, mo’jiza kabi so’zlarda o’ unlisi cho’zib aytilsa hamtutuq belgisi qo’yilmaydi. Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar ham turlicha harakat qilishi mumkin. Masalan : t,d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa b, p tovushlari hosil bo’lishida lablar ishtirok etadi.Undosh tovushlarning talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar shu tovushning hosil bo’lish o’rni hisoblanadi.Shunga ko’ra, t,d undoshlari til undoshlariga, b,p undoshlari esa lab undoshlariga kiradi. Undosh tovushlar nutq a’zolarining biror yerida to’siqqa uchrab o’tishlari bilan o’ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va holatiga, hovo oqimi og’iz bo’shlig’ining qayerida to’siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko’ra bir-biridanfarqlanadi: 1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra; 2.Hosil bo’lish o’rniga ko’ra; 3.Hosil bo’lish usuliga ko’ra; I . Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra ikkiga bo’linadi: a) shovqinlilar; b) sonorlar. Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko’proq bo’lgan yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, k, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g’, h

kabi undoshlardir. Shovqinli undoshlar ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi: 1) jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, y, j, g’. 2) Jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, ch, k, q, x, h. Undoshlarni janrangli va jarangsizga ajratishda quyidagi sabablar nazarda tutiladi: a) jarangli undoshlarni talaffuz etganda,tovush paychalari qatnashib taranglashadi. Jarangsizlarni talaffuz etganda esa ovozdorlik sezilmaydi, chunki havo oqimi tovush paychalarini titratmaydi va tranglashtirmaydi; b) jarangli undoshlarni talaffuz etganda jaranglashish seziladi. Shovqinli undoshga ovoz qo’shiladi, lekin ovoz miqdori shovqinga nisbatan kam bo’ladi; c) jarangsiz undoshlar faqat shovqindan hosil bo’ladi vaovoz mutlaqo ishtirok etmaydi. Sonor undoshlar tarkibida ovoz miqdori shovqinga qaraganda ko’p bo’ladi. Shuning uchun ham ular undoshlar ichida ovozliroq bo’ladi, unlilarga yaqin turadi. Ammo tarkibida qisman bo’lsa ham, shovqin ishtirok etgani uchun sonorlar undoshlarga kiradi. O’zbek tilida sonorlarbeshta: m,ng,n,l,r . Boshqa undoshlarning hammasi shovqinlilar hisoblanadi. II. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi. 1. Til undoshlari. To’rt xil bo’ladi: a) til oldi: d,j,z,l,n,r,s,t,ch,sh . b) til o’rta: y. c) til orqa: k,g,ng. d) chuqur til orqa. 2. Lab undoshlari. Bevosita lablar ishtirokida hosil qilinuvchi tovushlar bo’lib, ularga b,v,m,p,f undoshlari kiradi. Bular ham o’z navbatida ikki turga bo’linadi. A) lab-lab undoshlari: b,p,m. B) lab-tish undoshlari: v,f. Lab tish undoshlari boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar tarkibida keladi: vagon, vaqt, vafo, fazo, farmon, telefonkabi. 3Bo’g’iz undoshlari: h III. Hosil bo’lish usuliga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi. 1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a’zosining o’zaro jipslashuvi va o’pkadan chiqayotgan havo oqimining ana shu a’zolariga zarb bilan urilib, portlab o’tishidan hosil bo’ladi: b,g,d,j,k,p,t,ch,q. portlovchilar ham o’z xususiyatiga ko’ra ikki turga

bo’linadi: sof portlovchilar : b,g,d,k,p,t,q. Qorishiq portlovchilar: ch,j. 2. Sirg’aluvchi undoshlar ikki nutq a’zosi o’zaro yaqinlashuvi va havo oqimining ana shu ikki a’zo orasida ishqalanib-sirg’alib chiqishi bilan hosil bo’ladi va unga v, j,z,y,s,f,x,h,sh,g’ undoshlari kiradi. Masalan, havo oqimining ikki lab o’rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tishlar orasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi v, f undoshlarini;Til bilan yuqori milk o’rtasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi j,z,s,sh undoshlarini; Tilning o’rta qismi bilan qattiq tanglay o’rta qismi orasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi y undoshini;Tilning o’rta qismi bilan tanglayning orqa qismi o’rtasidagitor oraliqdan sirg’alib o’tishi g’,x undoshlarini;Bo’g’izdagi un paychalari orasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishihundoshini hosil qiladi. 3. Portlovchi-sirg’aluvchi undoshlar portlash va sirg’alish jarayoning bir vaqtda yuz berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m,n,ng,r undoshlari kiradi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz 7. www.nur.uz

O'xshashlar

Unli tovushlar talaffuzi va imlosi

Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar

Fonetika o’qitish metodikasi

“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi

Unli va undosh fonemalar