“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.5927734375 KB

Ko'chirib olish

“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi Reja: 1. ”Fonetika” o’qitishning maqsadi, vazifalari va tamoyillari. 2.Nutq tovushlarini o’qitish metodlari. 3. “Fonetika” o’qitishning grafika, orfoepiya va orfografiya bo’limlari bilan uzviy bog’liqligi. 4.”Fonetika” o’qitish asosida o’quvchilarda til sezgirligini shakllantirish usullari.

O’rta umumta’lim maktablari ona tili mashg’ulotlarida ”Fon е tika” bo’limini o’qitish orqali o’quvchilarda must а qil fikrl а y о lish, ijodiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish ishlari 5-sinfda amalga oshiriladi. (5-sinfda o’quv yili davomida ”Ona tili” dasturi asosida 204 soat ona tili mashg’uloti o’tish rejalashtirilgan. Shundan 39 soati kirish va takrorlash, 46 soati sintaksis va punktuatsiya, 40 soati morfologiya, 46 soati fonetika, grafika, 33 soati leksikologiya o’qitishga ajratilgan va shu orqali o’quvchilarni ijodiy tafakkur sohiblari darajasiga yetkazish maqsadi belgilangan.) 5-sinf o’quvchil а rining ”Fonetika” bo’limi ta’limi (46 soat+4 soat bo’lim yuzasidan takrorlash) jarayonida o’zl а shtirishi k е r а k bo’lg а n z а ruriy bilim, malaka va ko’nikmalar quyidagilar: –to’g’ri t а l а ffuz ( о rf о epiya) me’yorlarini o’zlashtirish; –gr а fik а , iml о qoidalari (harflarning shaklidan tortib toki har bir nutqiy shakl(qo’shimcha, bo’g’in, so’z, birikmava h.)ni xatosiz yozishgacha erishish; –nutq а ’z о l а ri va ularning faoliyati(ularning faoliyati bilan bog’liq muammolar va nutq a’zolarini asrashning nutq madaniyati bilan uzviy bog’liqligi va b.)ni o’rganish; –nutq t о vushl а ri v а h а rfl а r, h а rf birikm а l а ri talaffuzi va imlosini o’zlashtirish; –unli v а und о sh t о vushl а rni farqlash, ularning so’z tarkibidagi o’rni va shu o’rni bilan bog’liq talaffuzidagi o’zgarishlar va shu o’zgarishlarning (yozuvda) imloga ta’sirini amaliy o’zlashtirish; –j а r а ngli v а j а r а ngsiz und о shl а r talaffuzi va imlosini o’zlashtirish, ular bilan bog’liq ravishda so’z tarkibid а yuz beradigan t о vushl а rning а lm а shinishinibilish; –ochiq v а yopiq bo’g’inlar, ularning nutqqa ta’sirini amaliy o’rganish; –bo’g’in ko’chirish q о id а l а rida xatoga yo’l qo’ymaslikka erishish; –nutqda so’z urg’usini o’z o’rnida to’g’ri qo’llashga odatlanish. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarga unli va undosh tovushlar, unlilar va undoshlarning grafikasi, imlosi, ularning alifboda joylashish tartibi; jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi hamda imlosi; bo’g’in va bo’g’in ko’chirish tartibi; so’z urg’usi kabilar bilan bog’liq amaliy ko’nikmalar singdiriladi. 5-sinf

”Fon е tika” bo’limi ta’limida esa o’quvchilarning boshlang’ich sinflarda o’rganganlari izchil tarzda chuqurlashtiriladi va ularning yosh xususiyatlariga mos tarzda kengaytiriladi. 5- sinfda ”Fon е tika” bo’limi ta’limi ” Fonetika va grafika ”, ” Nutq tovishi va harf ”,” Talaffuz va imlo ”,” Unli tovushlar va ularni ifodalovchi harflar sharhi ”,” Undosh tovushlar va ularning yozilishi ”,” Nutq a’zolarining tuzilishi ”, ” Nutq tovushlari va harflar ”,” Nutq tovushlarining hosil qilinishi yuzasidan tushuncha ”,” Hozirgi o’zbek alifbosi ”,” Alifbo tartibi haqida ma’lumot ”, ” Adabiy talaffuzning o’ziga xos me’yorlari ”, “ Og’zaki nutq ” va ―yozma nutq ” tushunchalarining sharhi ”, ” Talaffuz me’yorlari va imlo me’yorlari haqida. Imlo lug’atidan foydalanish qoidalari ” kabi mavzularni qamrab oladi. ”Fonetika” – tilshunoslikda nutq tovushlarini o’rganuvchi bo’lim. Shuning uchun mazkur bo’lim bilan bog’liq soatlarni o’tishda asosiy e’tibor nutq tovushlarining hosil bo’lishi, yozma ifodasi, ularning ma’no farqlash xususiyati, bo’g’in hosil qilishi yoki urg’u qabul qilish/qilmasligi bilan bog’liq amaliy ishlarga qaratiladi. ”Fon е tika” ta’limi o’quvchiga grafika, orfografiya, orfoepiya me’yorlarini yahshi o’zlashtirib olishiga; adabiy talaffuz bilan sh е valar talaffuzi o’rtasidagi farqni anglashga katta yordam b е radi. Aslida, fon е tika tilshunoslikning barcha bo’limlari bilan b е vosita aloqador. Jumladan, ” Fonetika va grafika ” mavzusi ta’limida o’quvchining boshlang’ich sinflarda o’rgangan nutq tovushlarining yozma ifodasi bilan bog’liq uquvi takomillashtiriladi. ”Fonetika” ta’limida o’quvchi uchun so’zning tovush tomonini bilish, uning ma’nosini tushunish, nutq(og’zaki/ yozma)da ongli qo’llash uchun muhim. ” Fonetika va grafika ” mavzusi ta’limida quyidagi amaliy ishlardan foydalanish mumkin: 1-topshiriq . Berilgan so’zlarni o’qing va ularni quyidagi jadvalga to’g’ri imlosi va talaffuziga ko’ra joylashtiring. Oila-oyila, blan-bilan, traktr-traktor, odob-adab, muomala- muomila, okean- okeyan, kitop-kitob, o’tdi-o’tti, avtobus-aftobus... yozuvda talaffuzda

oila,... oyila,... 2- topshiriq . Odob - adab so ’ zlari asosida yasalgan qanday so ’ zlarni bilasiz ? Sizga ular bilan bog’liq qanday darslar o’tilishini eslang. Ular ishtirokida og’zaki gaplar tuzing. 3- topshiriq . Berilgan so’zlarni o’qing va tavush hamda harf soni bir-biriga muvofiq keladigan/kelmaydigan so’zlarni ajratib ikki ustunda yozing. Insof, shijoat, mardona, barkamol, ingliz, achchiq, kumush, tong, baralla, pud, toshloq, maysazor, zanglamoq, oshqovoq, an’anaviy... tavush va harf soni bir-biriga muvofiq so’zlar tavush va harf soni bir-biriga nomuvofiq so’zlar insof,... shijoat,... 4- topshiriq . Yuqorida berilgan so’zlar ishtirokida og’zaki gaplar tuzing va notanish bo’lgan so’zlarma’nosini lug’atdan topib o’qing. (Bu borada sizga qaysi lug’at yordam berishini ayting.) Bu kabi topshiriqlarni bajartirishda o’qituvchi o’quvchilarning to’g’ri talaffuzi, imlo savodxonligi va husnixatiga alohida e’tbor qaratadi. ”Talaffuz va imlo” mavzusini o’rganishda asosiy e’tibor nutq tovushlarining ma’no farqlashdagi ahamiyatiga qaratiladi. Masalan, 1- topshiriq . Berilgan matnni o ’ qing . Matn tarkibidagi so ’ zlarning talaffuzi va imlosiga diqqat qiling . Talaffuzi va imlosi farqlanuvchi so’zlarni ajratib daftaringizga yozing. Non hurmati Mirzo Ulug’bek mulozimlari bilan ketayotganida yo’l yoqasida yotgan bir burda nonni ko’rib qolibdi va darrov otdan tushib, uni qo’yniga solibdi. Mulozimlaridan biri : –- Sultonim , nega bizga buyurmay , o ’ zingiz otdan tushdingiz ? – deb so ’ raganida , u shunday javob beribdi : –-Nonni birinchi bo’lib men ko’rdim. Shunday ekan, uni yerdan olishni boshqa birovga buyirish mening nonga nisbatan hurmatsizligim bo’lar edi. Nonning ulug’ligi oldida mening podsholigim nima bo’libdi?

2- topshiriq . Yuqoridagi matn tarkibida ishlatilgan mulozim, sulton so’zlarining ma’nosini lug’at yordamida toping. 3- topshiriq . Berilgan talaffuzi bir-biriga yaqin so’zlardan qaysi biri qavs ichidagi birliklar bilan aloqadorligini aniqlang. Abzal, afzal (egar, jabduq, uzangi, qayish, yugan); adib, adip (to’n, chopon, yaktak, dasturxon, yoqa, etak); bolali, bolalik (farzandi bor, ota, ona); amir, amr (buyruq, farmon, qaror, farmoyish); asir, asr (davr, zamon, yuz yil); alo, a’lo (ustiga, tepasiga, yuqorisiga) Bu kabi topshiriqlar o’quvchining til sezgirligini oshirishga, lug’at boyligini kengaytirishga xizmat qiladi. ” Unli tovushlar va ularni ifodalovchi harflar sharhi ” mavzusi muhokamasida o’quvchi o’zbek tilida unlilar qatnashmagan so’zning uchramasligini bilsa, ba’zan shakli yaqin so’zlar tarkibida unlilarni almashtirish yangi ma’noli so’zlarni hosil qilishini bilsa, ulardan amaliy foydalana olsa, mazkur mavzu ta’limi mohiyatan ko’zlagan maqsadini ro’yobga chiqaradi. Bunda quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1-topshiriq . Berilgan so’zlar tarkibidagi unlini qolgan 5ta unli o’rtog’i bilan almashtiring. Hosil bo’lgan so’z ma’nolarini tushuntiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Al, as, on, bar, tor, chat, chal, soz... Topshiriq berilganda o’quvchining ko’z o’ngiga 6ta unli harfni ko’zrgazmada ildirib qo’yish yoki doskaga yozib qo’yish zarur. O’quvchilar tomonidan topshiriq bajarilganda qariyib ellikka yaqin quyidagi so’zlar topiladi: a l, o l, u l, o’ l, i l, e l; a s, o s, u s, o’ s, e s, i s; o n, a n, u n, o’ n, i n, e n; b a r, b o r, b u r, b o’ r, b i l, b e l; t o r, t a r, t u r, t o’ r, t i r, t e r; ch a t, ch o t, ch u t, ch o’ t, ch i t, ch e t; ch a l, ch o l, ch u l, ch o’ l, ch i l, ch e l; s o z, s a z(a), s u z, s o’ z, s i z, s e z... Agar bu so’zlarning ol, ul, un, en, bar, bor, bo’r, bel, tor, tar, tur, ter, soz, suz, siz ko’rinishlari ikki yoki uch mazmunga ko’ra omonimik munosabat (ya’ni har bir omonimik shakl alohida, masalan, un (ovoz), un(moq), un (bug’doy mahsuloti) kabi) hosil qilshini inobatga olsak, topilgan so’zlar miqdori yetmishdan oshadi. Tabiiyki, ular orasida 5- sinf o’quvchisi uchun lug’aviy ma’nosi notanish bo’lgan

qator so’zlar (masalan, al, as, us, an, bar, bor, tar, chut, chul 1 va h.) uchraydi. O’qituvchi imkoniyatga qarab bu so’zlarning ma’nosini bolaga lug’atdan toptirishi ham yoki shu so’zlar ishtirok etgan badiiy matn parchalarini ularga taqdim etib, lug’aviy ma’noni izohlatishi ham mumkin. (Albatta, bu o’qituvchi-muallimning mahorati, shijoatiga bog’liq.) ” Undosh tovushlar va ularning yozilishi ” mavzusi ta’limida ham o’quvchilarning so’z boyligini oshirish imkoniyatlari nihoyatda ko’p va rang- barang. Ulardan ba’zilarini namuna siftida keltirib o’tamiz. 1-topshiriq . Berilgan so’zlar tarkibidagi birinchi undoshni muqobillari bilan almashtiring. Hosil bo’lgan so’z ma’nolarini tushuntiring. Bog’, loy, ko’l, jo’ra, karam, til, poda, qor, varrak, kim Agar berilgan so’zlarga e’tibor bersak, o’nta so’z ham o’quvchi uchun tushunarli bo’lgan oddiy so’zlar ekanligini ko’ramiz. Shu o’rinda o’quvchilarga mazkur topshiriqni bajartirish uchun ularni 4-5 o’quvchdan iborat kichik guruhlarga bo’lish ham samara beradi. Kichik guruhlar shu 10ta so’z boshidagi undoshni boshqa undoshlarga almashtirish natijasida qariyb 85ta yangi so’z topishadi, berilganlar bilan qo’shsak, ular miqdori 95ta bo’ladi. (Bular quyidagilar: bog’, dog’, sog’, tog’, yog’, zog’, chog’, loy, boy, hoy, joy, moy, soy, toy, voy, yoy, choy; ko’l, bo’l, go’l, ho’l, mo’l, qo’l, so’l, yo’l, g’o’l, cho’l; jo’ra, ko’ra, qo’ra, so’ra, to’ra, g’o’ra, sho’ra; karam, haram, qaram, taram, g’aram; til, bil, dil, fil, gil, hil, mil, Nil, qil, sil, xil, yil, zil; poda, boda, loda, moda, soda, xoda, zoda, shoda; qor, bor, dor, kor, lor, mor, nor, sor, tor, xor, yor, zor, g’or; varrak, karrak, narrak, parrak, tarrak, xarrak; kim, dim, him, jim, lim, mim, nim, Rim, sim, tim, zim, shim, chim...) 1 Bu o„rinda us, chut, chul so„zlari tuyani boshqarishda ishlatiladigan haydash-chaqirish undovlari sirasiga kiradi.

Berilgan tovushdosh so’zlar ichida shakldoshlar ( bog’, sog’, yog’, chog’, toy, voy, choy, bo’l, ko’ra, to’ra, karam, taram, til, fil, qil, hil, zil, moda, soda, qor, bor, tor, yor, parrak, xarrak, sim, tim, chim ); zid ma’nolilar ( nim-lim, bog’-cho’l, boy-xor, hil-g’o’ra, bog’-tog’ ); uyadoshlar borligini inobatga olsak, so’zlar miqdori, taxminan, 120tadan oshadi . Yuqorida ko’rsatilgan o’rtacha 30-35 foiz so’zlarning lug’aviy ma’nosi o’quvchi uchun tushunarli emas. Chunonchi, o’quvchi ”karam– poliz ekini” ekanligini yaxshi biladi. Ammo karam so’zining mavhum ot sifatidagi ma’nosini hamisha ham bilavermaydi. Zero, Karam [arabcha so’z]– muruvvat, marhamat, himmat, saxovat, yaxshilik kabi ma’nolarni ifodalaydi. Yoki xarrak so’zini olaylik: Xarrak I – qishloq sharoitida devorning balandroq (bo’y yetmas) joylarini loysuvoq qilishda oyoq ostiga qo’yiladigan taxta buyum. Xarrak II – milliy sozlarimizdan rubob, tanbur, qo’shtor kabilarning simini ko’tarib turuvchi (yog’ochdan yasalgan) kichik buyumcha. 2-topshiriq . Hosil bo’lgan so’zlar ishtirokida o’zingiz bilgan maqol, topishmoq, tez aytish yoki she’riy misralarni eslang. Yaxshidan bog’ qoladi, yomondan dog’ . (Maqol) Pak-pakana bo’yi bor, yetti qavat to’ni bor . ( karam ) (Topishmoq) Daryodan oqib keladi shoda -shoda marvarid ... (Qo’shiqdan) Qoziq ustida qor turmas. (tuxum) (Topishmoq) Bor boricha, yo’q holicha. (Maqol) Intilganga tole yor . (Maqol) 3-topshiriq . ” So’zdan so’z yasaymiz ” o’yin-topshirig’i asosida yangi so’zlar hosil qiling. Gultojixo’roz, yaxmalak, qo’ni-qo’shnichilik Bunda o’quvchilarga (kichik guruhlarga) ikki yoki uchta so’z taqdim etiladi. So’zdan so’z chiqarish topshiriladi. Eng ko’p so’z hosil qila olganlar g’olib sanaladi. O’uvchilar birgina gultojixo’roz so’zining tarkibidan kamida ellikta so’z hosil qiladilar. Masalan, gultojixo’roz –gul, gil, guli, go’r, gol, goj, ul, ur, uz, lot,

lox, lor, toj, tol, tul, tug, tor, tozi, tur, to’r, tuz, to’l, ol, ot, or, oro, oz, jiz, jol, jo’r, il, it, iz, xol, xoj, xor, o’l, o’t, o’r, o’z, rux, roz, rol, olu, xo’roz, zor, zot, zol, zo’r, toji, gultoj, tojigul, tojli... O’qituvchi ayrim so’zlarni o’quvchilar diqqatiga havola etib, bu so’zlardagi tovushlarning talaffuzini qiyoslash, unlilar va undoshlarning xususiyatlarini aniqlash, ularning talaffuzida ishtirok etadigan nutq a’zolarini b е lgilashni topshirishi mumkin. Kuzatishlar asosida o’quvchilar nutq tovushlarini hosil qilishda o’pka, tovush paychalari, bo’g’iz, og’iz bo’shlig’i, til, lablar, tishlar, pastki va yuqori jag’lar, burun ishtirok etishini aniqlaydilar. Shu o’rinda tovushlarning hosil bo’lish o’rinlari aks ettirilgan rasmlar yordamida yuqorida tilga olingan nutq uzvlarining qay е rda joylashganligi va tovushlarning qay е rda hosil bo’layotganligi aniqlanadi. O’quvchilar nutq tovushlari xususida zaruriy bilim, malaka, ko’nikmalar bilan qurollantirilgach, tovushning yozuvdagi aksi – harf haqida ma’lumotga ega bo’ladilar va “Alifbo” mavzusiga o’tiladi. Bu mavzuni o’rganishda boshlang’ich sinflarda egallangan bilimlar takrorlanadi; alifboni yoddan bilishning ahamiyati xususida savol- javob o’tkaziladi va b е rilgan so’zlarni alifbo tartibida t е z joylashtirish bo’yicha musobaqalar tashkil etiladi. Mazkur mavzuni o’rganishda, ayniqsa, lug’atlar bilan ishlashga alohida e’tibor b е rish zarur bo’ladi. Z е ro, “Imlo lug’ati” 5-sinf o’quvchisining tez-tez murojaat etib turadigan ta’limiy manbasi bo’lishi lozim. Dars mashg’ulotini “Alifboni yoddan bilish shart(mi?)” mavzusida ijodiy matn yaratish bilan yakunlash ham foydali. ” Nutq a’zolarining tuzilishi ” mavzusi ta’limida o’quvchilar har bir nutq organining nutq tovushlarini hosil qilish bilan bog’liq jihatlarini bilishi zarur. “ Nutq tovushlari nutq a’zolari orqali hosil bo’ladi ” degan ma’lumotning o’ziyoq o’quvchidan “Anatomiya” yoki “Inson fiziologiyasi” o’quv predmetlaridan xabardorlikni talab etadi. O’quvchi, avvalo, qaysi nutq a’zosi o’z tanasining qaysi o’rnida joylashganligini, u nutq jarayonida qay darajada ishtirok etishi-yu, qanday vazifani

bajarishini bilishi muhim. Chunki insonga nutq jarayonining qaysi o’rinlarida, qanday sharoitda ovozi tekis chiqishi yoki bo’g’ilib qolishini, ba’zan ovoz xirillab tomoq qirilishi sabablarini bilish umrining oxirigacha kerak bo’ladigan ma’lumotlardir. Telefon ixtirochisi bo’lgan fizik olim Bell tovush tezligi-yu, uning ko’tarilish darajasini aniqlagan, shuning uchun tovush tezligining o’lchov birligi uning nomi (detsibell) bilan bog’liq. Ammo muhimi bu emas. Asosiysi, shu mashhur fizik olim tomonidan taklif etigan tovush balandligi me’yorini inson yoshligidanoq bilishi va unga amal qilishi lozim. Ya’ni– suhbat jarayoni (me’yor)–40 db (detsibell) =madaniyatlilik belgisi; shovqinli holat (me’yordan oshish) – 80 db (detsibell)= madaniyatlilikdan chekinish belgisi; og’riqli holat (me’yorning buzilishi) – 130 db (detsibell)= madaniyatsizlik belgisi. Bil’aks, boshqalar bilan muloqot, suhbat jarayonida tomoq pardasini yirtgudek holatda qichqirib gapirish kommunikantlar(ham so’zlovchi, ham tinglovchi)ning eshitish a’zolariga og’riq yetkazadi va bu so’zlovchining un paychalarini tiklanmas holatda zararlaydi yoki “o’ldiradi”. Demak, bola ona tili mashg’ulotida o’tiladigan shu birgina mavzuni chuqur o’zlashtirishi uchun ona tili~anatomiya~fiziologiya~fizika~ axloqshunoslikdan xabardor bo’lmog’i talab etilar ekan. Fanlararo aloqadorlik zanjiri shu o’rinda to’xtab qolmaydi. Istalgan nutq tovushi axborot yetkazish uchun mo’ljallangan. Xo’sh, nutq tovushlari bajarishi lozim bo’lgan vazifani yana nima “eplashi” mumkin. Albatta, telefon, internet, telegram, istagram va h. Demak, yuqoridagi fanlararo bog’liqlik zanjiriga “Informatika” o’quv predmeti ham qo’shiladi. Vaholanki, bu zanjirni yana davom ettirish mumkin. Maktabda o’quvchi ayni “yoshlikda olgan bilimini toshga o’yilgan nash kabi” bezashga fiziologik, psixologik, pedagogik jihatdan tayyor bo’lgan davrda ularga singdirilayotgan har bir bilim- malaka-ko’nikmani fanlararo bog’lash, o’quv

predmetlari mohiyatini ijtimoiy hayotning yoki tabiatni, uning bir bo’lagi bo’lgan inson zotini o’rganishning turli qirralari deb tushuntirish kelajak avlod ongida olamni bir butun holatda “hazm qilinishi”ni ta’minlaydi. Shuningdek, maktabda o’qitiladigan o’quv predmetlarini bir-biriga yaqinlashtiradi, ularning bir-birini to’ldirishiga keng yo’l ochadi. ” Talaffuz me’yorlari va imlo me’yorlari haqida ” mavzusi ta’limida quyidagi kabi topshiriqlardan foydalanish o’rinli: 1- topshiriq . To’g’ri talaffuzi berilgan so’zlarni imlo qoidalariga asosan yozing. Shamba, Istambul, toqqa, maktap, go’sh, milyon, gram, burin, urush(moq), tovla(moq), istirob, yombosh, yomma-yon, reyting, masxaravoz, darvozavon. Demak, shu o’rinda o’quvchilar talaffuz me’yorlari hamisha ham imlo me’yorlariga mos kelavermasligini yana bir bor esga oladilar va ularning daftarlarida talaffuz me’yorlariga mos so’zlar imlo me’yorlariga ko’ra quyidagicha yozadilar: Shanba, Istanbul, tog’ga, maktab, go’sht, million, gramm, burun, urish(moq), tobla(moq), iztirob, yonbosh, yonma-yon, reyting, masxaraboz, darvozabon. 2- topshiriq . Berilgan so’zlar tarkibidagi qaysi tovushlar talaffuz va imloda moslashmadi. Sha m ba, Ista m bul, to qq a, makta p , go’sh - , mil y on, gram - , bur i n, ur u sh(moq), to v la(moq), i s tirob, yo m bosh, yo m ma-yon, reyti ng , masxara v oz, darvoza v on. 3- topshiriq . Berilgan so’zlar ishtirokida og’zaki gaplar tuzing. Ko’p bo’g’inli so’zlarning oldingi satrga sig’may qolgan qismi yozuvda keyingi satrga bo’g’inlab ko’chirilishi o’quvchiga boshlang’ich sinf ta’limidanoq ma’lum. Biroq o’quvchilarga ”Bo’g’in ko’chirilishi” mavzusi ta’limida singdirilishi muhim bo’lgan jihatlar bor: –tarkibida tutuq belgisi ishlatilgan so’zlar bo’g’in ko’chirilganda mazkur belgi oldingi bo’g’inda qoldiriladi: ma’-na-vi-yat, mash ’- al, me’-mor, ne’-mat kabi; –so’zning bosh yoki oxirgi bo’g’ini bir harfdan iborat bo’lsa, ular alohida oldingi satrda qoldirilmaydi yoki bir harfdan iborat bo’g’in yolg’iz o’zi keyingi

satrga ko’chirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan; mudofa- a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi; –o’zlashma so’zlarning bo’g’inlari chegarasida, odatda, unlidan keyin ikki undosh kelsa, har ikkala undosh ham keyingi bo’g’inga ko’chadi, mabodo, uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko’chiriladi. Masalan, lek-si-ko-gra-fi-ya, tipo-gra-fiya, mono-grafiya, ste-no-gram-ma, exo-grafiya; te-le-sent-trik, elek-tron, ma-gis- trant, silin-drik va b.; –ba’zan o’z qatlamga tegishli yasama so’zlar tarkibida ham uch undosh yonma-yon kelishi mumkin. Bunday hollarda ikki undosh oldingi bo’g’in tarkibida qoladi: baxt-li, rahm-dil, ali-ment-chi, dot- sent-lik… –o’zbek tilida bir tovushni ko’rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) mavjud, ular birgalikda ko’chiriladi: qa-mish-li, ya-ra-shish, pe- shayvon, pe-shona, mai- shat, qo-choq, pi-choq, bal-chiq, si-ngil, de- ngiz, ta-nga, teng-dosh, bo-ri-ngiz- lar kabi. 1- topshiriq . Lug’at diktant tarkibidan bo’g’in soni birdan ortiq bo’lsa-da, bo’g’in ko’chirilmaydigan so’zlarni ajratib yozing. O’qituvchi tomonidan o’rtacha 20-25 so’zdan iborat lug’at diktant o’qib beriladi. O’quvchi ular orasidan topshiriq shartiga mos so’zlarni tanlab, ajratib daftariga yozishi zarur. Lug’at diktant quyidagi so’zlardan iborat bo’lishi mumkin: Tabiat, akajon, onasiga, mudofaa, egalik, samimiyat, ichida, sabzavot, jizza, amaki, xomaki, akademik, ko’klam, ulama, uxlamoq, ola, sababiyat, oliyjanob, burj, aziz, ovozdor, uvada, egik, ozoda, urug’ 2- topshiriq . Lug’at diktant tarkibidan daftaringizga ajratib yozilgan so’zlardan qatnashtirib kichik bog’lanishli matn tuzishga harakat qiling va tuzgan matningizga sarlavha toping. Ko’klam Ko’klam da tabiat yashnaydi. Oliyjanob bobodehqon yerga sabzavot urug’ larini qadaydi. Gullar ochiladi. Bolalar aziz onasiga gul taqdim etishga oshiqishadi.

Aslida, o’uvchiga tarqoq so’zlardan bog’lanishli matn tuzdirish orqali ularning so’z ma’nosini tushunish darajasi, bir-biriga mazmunan ko’pam yaqin bo’lmagan so’zlarni bir ma’no ipiga tizib, kichik matn yarata olish qobiliyati sinovdan o’tkaziladi. 3- topshiriq . Lug’at diktant tarkibidagi har bir so’zning muqobili(ma’nodoshi)ni toping. Tabiat, borliq, atrof-muhit..... Bu kabi ijodiy-amaliy topshiriqlar o’quvchilarni qiziqtiradi, asosiysi, ularning so’z zahirasiga yangi-yangi so’zlarni qo’shadi.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1.“Fonetika” bo’limi ta’limi orqali o’quvchilarda ijodiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish mumkinmi? 2. Maktabda “Fonetika” bo’limi ta’limining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 3. Maktabda “Fonetika” bo’limi ta’limining mazmuni nimalardan iborat? 4. Maktabda “Fonetika” bo’limi ta’limi uchun belgilangan mavzularga, sizningcha, yana nimalarni qo’shimcha qilish zarur? 5. Maktabda “Fonetika” bo’limi ta’limida o’quvchilar so’z boyligi ustida ishlash imkoniyatlari nimalarda ko’rinadi? 6. Maktabda “Fonetika” bo’limi ta’limida integrativ yondashuv zarurmi? Nega? 7. Maktabda “ Fonetika ” bo ’ limi ta ’ limida o ’ quvchiga nima uchun anatomiyadan xabardorlik zarur ? 8. Maktabda “ Fonetika ” bo ’ limi ta ’ limida o ’ quvchiga nima uchun fizikadan xabardorlik zarur ? 9. Maktabda “ Fonetika ” bo ’ limi ta ’ limida o ’ quvchiga nima uchun informatikadan xabardorlik zarur ? 10. Maktabda “ Fonetika ” bo ’ limi ta ’ limida yana qanday ijodiy - amaliy topshiriqlardan foydalanish mumkin ? 11. “ Fonetika ” o ’ qitishning grafika bo ’ limi bilan uzviy bog ’ liqligini dalillang . 12. “ Fonetika ” o ’ qitishning orfoepiya bo ’ limi bilan uzviy bog ’ liqligi qachon ko ’ proq seziladi ?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Fonetika o’qitish metodikasi

“Morfologiya” bo’limini o’qitish metodikasi

“Sintaksis” bo’limini o’qitish metodikasi

Lеksikоlоgiya bo’limini o’qitish

Mоrfоlоgiya bo’limini o’qitish