Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar
Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
63 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Unli va undosh fonemalar
Unli va undosh fonemalar paradigmasi
Unli tovushlar talaffuzi va imlosi
Undosh tovushlar tasnifi. Talaffuzi va imlosi
Nutq tovushlarining tasnifi
![Chunki bu belgilar ularda nutqiy yondosh tovushlar ta’sirida o`zgarib turadi. Masalan, [ q ] undoshi bilan qo`shnichilik munosabatida [ a ] unlisi til orqalik xossasiga ega bo`lsa, [ k ] undoshi qurshovida o`z holatini saqlaydi: qarg`a, qurbaqa, kamalak, katta, kassa, katastrof kabi. Unli fonemalarning asosiy belgilariga ko`ra tasnifi quyidagicha: Unli fonemalar A s o s i y b e l g i l a r i Tilning ko`tarilish darajasi Lablanish belgisiga ko`ra yuqori o`rta quyi lablangan lablanmagan [i] + + [u] + + [o’] + + [o] + + [e] + + [a] + + Demak, chizmadan ko`rinib turganidek, unli fonemalar tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra uch pog`onali, lablanish belgisiga ko`ra ikki pog`onali sistemani hosil qiladi. Jadvalda berilganidek, unli fonemalar o`zaro o`xshash va farqli belgilari bilan ziddiyatni hosil qiladi. Masalan, [ a ] va [ e ] fonemalarining birlashtiruvchi (farqlanmovchi) tomoni ularning lablanmaganligi bo`lsa, tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra [ a ] quyi keng, [ e ] o`rta keng fonema ekanligi bilan ziddiyatni hosil qiladi. Demak, o`zbek tilidagi unli fonemalarning oppozitsiyalari tilning ko`tarilish darajasi va lablarning ishtiroki bilan belgilanadi. Qator belgisi (til oldi, til orqa) o`zbek tili unlilari uchun fonologik farqlanish belgisi](/data/documents/51177203-e496-437f-8739-aef3cc6ff738/page-3.png)
![emas, chunki u yondosh undoshlarning ta`sirida o`zgarishi mumkin [2, 52;]. Rus adabiy tilida esa unli fonemalarning asosiy belgilariga ko`ra tasnifi quyidagi chizmada o`z aksini topgan: Tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra Tilning gorizontal holatiga ko’ra til oldi til o’rta til orqa lablanmagan lablangan Yuqori (yopiq) и ы у O`rta (yarim yopiq yoki ochiq) e( э ) o quyi (ochiq) a Ushbu jadvalda ko`rsatilganidek, unli fonemalar tilning oldinga, orqaga harakati ko`rsatkichi belgisi bilan ham ziddiyat hosil qilgan. Ushbu holatda “oraliq uchinchi” tabiatiga ega bo`lgan til o`rta yoki aralash qator unlilari mavjudki, ularning talaffuzida tilning “bel”i va uchi bir oz yuqori ko`tariladi va tilning o`zi yassi holatda bo`ladi. Bunday aralash qator unlilar ingliz tiliga xos: [ə] [з:]. Rus tilidagi [ ы ] va [ a ] unlilarining artikulyatsiyasi ham aralash qator unlilariga yaqindir. O`zbek tilidagi [ i ], [ e ], [ a ] rus tilidagi [u], [ э ] , ingliz tilidagi [i], [e], [æ] unlilari til oldi unlilari sanalsa, o’zbek tilidagi [o], [o`], [u], rus tilidagi [o], [y] va ingliz tilidagi [u], [^] orqa qator unlilari hisoblanadi. O`zbek tilida bo`lgani kabi rus tilida ham lablarning ishtirokiga ko`ra, tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra unlilar ziddiyat hosil qiladi. Chunonchi, [i],](/data/documents/51177203-e496-437f-8739-aef3cc6ff738/page-4.png)
![[e] unlilari “lablanmagan, til oldi” belgilari bilan “lablangan, til orqa” [u], [o] unlilariga qarama-qarshi qo`yiladi. Bu unlilarning yana o`zi ichki ziddiyatda turadi, ya’ni [i], [u] tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra yuqori (yopiq) unli sanalsa, [e], [o] o`rta (yarim yopiq yoki ochiq) unli sanaladi. Unli fonemalar nutqda ayrim hollarda cho`ziq, ayrim holda qisqa, qattiq va yumshoq talaffuz qilinadi. Turkiy tillar oilasiga mansub bo`lgan turkman tilida cho`ziq va qisqa unlilar ko`p uchraydi. Turkman tilida cho`ziq va qisqa unlilarning har qaysisi mustaqil fonema bo`lib, ular so`z ma’nolarini ajratib boradi: at (aat – nom, ism) – at (at - ot), ot (oot - olov)-ot (ot – o’t , giyoh) . O`zbek tilida esa so`zlarni ajratib beruvchi maxsus cho`ziq unli fonemalar mavjud emas. Ammo o`zbek tili tarkibiga kirgan da’vo, va’da, ra’no kabi so`zlarda “ayn” tovushdan oldin kelgan unlilar cho`ziq talaffuz qilinadi yoki yopiq bo`g`inli til, bir, qiziq kabi so`zlarda [ i ] fonemasi nutqda qisqa talaffuz etiladi: til, bir qeleq kabi. Rus tilida urg`u tushgan unli cho`ziq talaffuz qilinadi: parta, doska, direktor [1,22;]. Undosh fonemalar tasnifi. O`zbek tilida 25 ta undosh bo`lib, ularni farqlovchi asosiy belgilar quyidagilar sanaladi: a) hosil bo`lish o`rniga ko`ra; b) hosil bo`lish usuliga ko`ra; d) ovoz va shovqin ishtirokiga ko`ra. Undosh tovushlarning hosil bo`lishida bo`g`iz bo`shlig`i, og`iz bo`shlig`i va til muhim ahamiyatga ega. O`pkadan chiqadigan havo xuddi mana shu joylarda turli xil to`siqlarga duch keladi. Undoshlar hosil bo ` lish o ` rniga ko ` ra:](/data/documents/51177203-e496-437f-8739-aef3cc6ff738/page-5.png)
![turadi. Jumladan 8 ta undosh fonema “jarangli – jarangsizlik ” belgisi bilan korrelyativ (ziddiyatda turgan fonemalarning birida bor, ammo ikkinchisida mavjud bo`lmagan belgi) munosabatga kirishadi. Ular quyidagilar: [b]-[p], [d]-[t] , [k] –[g], [s] –[z], [j]-[ch], [dj]-[sh], [g’]- [q], [v]-[f]. Yuqorida ko`rsatilgan tasnif asosida undosh fonemalar hosil bo`lish o`rniga ko’ra quyidagi binar ziddiyatli munosabatlarga kirisha oladi: a) “lab-lab – til oldi”: [p]-[t]; [m]-[n]; [v]-[z]; [v]-[r]…. b) “lab-lab – til o`rta”: [b]-[y]; [v]-[y]; d) “lab-lab – til orqa”: [p]-[k]; [b]- [k]; [m]-[x]; [v]-[g]; e) “lab-lab – bo`g`iz”: [p]-[h]; [v]-[h]; f) “til oldi- til orqa”: [t]-[k];[t]-[q]; [d]-[g]; [s]-[x]; [z]-[g]; [n]-[g] . Hosil bo’lish usuliga ko’ra undosh fonemalar quyidagi ziddiyatli munosabatlarda bo`ladi: a) “portlovchi – sirg’aluvchi”: [p]-[f]; [b]- [v]; [t]-[s]; [d]-[z]; [t]-[sh]; [k]- [x]… b) “portlovchi – affrikat (qorishiq)”: [t]-[ch]; [d]- [dj]; d) “sirg’aluvchi - affrikat”: [sh]-[ch]; [j]- [dj]; Demak, o`zbek tilida undosh fonemalarning soni ko`pligi tufayli oppozitsiyalar ham anchadir. Unli fonemalar esa bir belgi asosida uch (tor unlilar, o`rta unlilar, keng unlilar) va ikki a’zoli ziddiyatni (lablangan va lablanmagan unlilar), ikki belgi (“tilning ko`tarilish darajasi va lablangan - lablanmaganlik ”) asosida olti a’zoli ziddiyatni hosil qiladi. Bunday xususiyatlar rus, ingliz, nemis, fransuz kabi qator tillar uchun ham xos.](/data/documents/51177203-e496-437f-8739-aef3cc6ff738/page-7.png)
