Nutq tovushlarining tasnifi - Tilshunoslik - Referatlar

Nutq tovushlarining tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172.5 KB

Ko'chirib olish

Nutq tovushlarining tasnifi Reja: 1. Undosh tovushlarning tasnifi. 2. Unli tovushlarning tasnifi.

Odam nutqi har xil tovushlarga juda boydir. Biroq barcha tovushlarni ularning artikulyatsion-akustik xususiyatlarga ko'ra har xil turlarga bo'linadi. Birinchi navbatda, tovushlarni unli va undoshlarga bo'linadi. Arti kulyatsion, akustik va eshitib his etilishi va tildagi funksional xizmati jihatdan unli va undosh tovushlar o'rtasida katta farq bor. Artikulyatsion jihatdan unli tovushlar o'pkadan chiqib kelayotgan havoning hech qanday to'siqqa uchramasdan o'tishi, aksincha, undoshlar talaffuzida havo oqimining biror to'siqqa duch kelishi bilan izohlanadi. Akustik xususiyatlariga ko'ra unlilar talaffuzida havo oqimi kuchsiz tebranishga, aksincha, undoshlar esa, unlilarga qara ganda kuchli tebranish va shovqin yordamida hosil bo'ladi. Eshitib his etilishi jihatdan undoshlar kuchli shovqin bilan unlilardan farq qiladi. Unlilar esa, musiqa ohangiga jo'r bo'la oluvchi mayin ohangga egadir. Ko'pincha jahon tillarida undosh tovushlar unlilardan ko'proq uchraydi va shu tufayli ularning funksional xizmati ham ko'proqdir. Odatda obyektiv borliqdagi mavjud narsa va hodisalarni har xil guruh va tiplarga tasnif qilingandek, nutq tovushlarini ham artikulyatsion-akus tik xususiyatlariga ko'ra bir necha kategoriyalarga bo'li nadi. Yuqorida ko'rsatilgan belgilari asosida nutq tovushlari unli va undoshlarga va o'z navbatida, bular ham ayrim guruhlarga bo'linadi. Quyida unli va undosh tovushlarning tasnifini ko'rib o'tamiz. Undosh tovushlarning tasnifi. Nutq organlarining bir-biriga tegishi natijasida o'pkadan chiquvchi havo oqimi to'siqqa uchrashi undoshlarning hosil bo'lishida xarakterlidir. Undosh tovushlarning sifati nutq organlarining xarakati, og'iz va bo'g'iz bo'sh liq larining shakli va tovush paychalarining holatiga bog'liq. Odatda undosh tovushlarni quyidagicha tasnif qilinadi: 1. Faol nutq a'zolarining ishtiroki va to'siqning hosil bo'lish o'rniga ko'ra: bunday artikulatsiya belgilari bo'yicha undoshlar lab va til undoshlariga bo'linadi. O'z navbatida lab undoshlari lab-lab (p, b, m) va lab-tish (f, v) tovushlariga bo'linadi. Til undoshlari til oldi (to'siq ning o'rniga ko'ra: dorsal, alveolyar, apikal, kakuminal), til o'rta, til orqa, uvulyar (chuqur til orqa), faringal va bo'g'iz tovushlariga bo'linadi. To'siqning hosil bo'lish o'rniga ko'ra til oldi undoshlari

dental yoki dorsal (o'zbek tilidagi /t, d, s, z, l/ kabi), tish o'rta (ingliz va turkman tillaridagi /θ, ð/ kabi), alveolyar (inglizcha / t , d , l / kabi), palata-alveolyar (ruscha /t, d, l/ kabi) va chuqur alveolyar (inglizcha / r/ kabi) bo'ladi. Til o'rta undoshlari to'siqning hosil bo'lish o'rniga ko'ra palatal bo'ladi. 2. Shovqin hosil bo'lish usuliga yoki to'siqning qanday hosil bo'lish turiga ko'ra quyidagi undosh tovushlar farqlanadi: a) portlovchilar – ularning talaffuzida havo oqimi kuchli to'siqqa uchraydi: / p, b, t, d, k, g/ kabi; b) sirg'aluvchilar yoki frikativ undoshlar – ular hova oqimining kuchli to'siqqa uchramay, nutq organlari orasidan sirg'alib o'tishi bilan hosil bo'ladi: /s, z, sh, j, f, v/ kabi; c) afrikatlar – ularning talaffuzi portlovchi elementdan /t, d/ boshlanib, sirg'aluvchi tovush bilan tugallanadi: /tsh (ch), dj/ kabi. Biroq afrikatlarning har ikki elementi hech vaqt ikki bo'g'in va morfemaga ajralib ketmaydi. Artikulyatsion-akustik jihatdan afrikatlar go'yo bir tovushdek talaffuz etiladi. Portlovchi, sirg'aluvchi va afrikatlar shovqinli tovushlar hisoblanadi. Sirg'aluvchi undoshlar ikki xil talaffuz qilinishi mumkin. Masalan, rus tilidagi sirg'a luvchi qattiq undoshlar /f, v, s, z/ bir o'rinda yoki bir fokusli talaffuz etiladi. Sirg'aluvchi yumshoq /f`, v`, s`, z`/ undoshlari esa ikki o'rinda yoki ikki fokusli atrikulyatsiyaga ega. O'zbek tilida bunday xususiyat yo'q. Undoshlar ichida shovqindan ovoz toni ustun keluvchi tovushlar ham borki, ular sonor yoki sonant (lotincha sonorous – ovozli) tovushlar deyiladi. Hosil bo'lishiga ko'ra sonorlar bir yo'la unli va undoshlik xususiyatga ega. Sonorlar tonningishtirokiga ko'ra unlilariga yaqin turadi. Sonorlarning hosil bo'lishida havo oqimining to'siqqa uchrashi jihatdan ular undoshlarga yaqin talaffuz etiladi. O'zbek, rus, ingliz tillaridagi /l/, /l/, /y/, /j/, /r/, /r/ sonor tovushlardir. Bu sonorlar og'iz bo'shlig'ida hosil bo'ladi. Ba'zi sonor tovushlarning talaffuzida yumshoq tanglay pastga tushib, havo burun bo'shlig'i orqali o'tadi (m, n, ng). Bunday tovushlar burun sonorlari deb ataladi. Sonor tovushlar bo'g'in hosil qilishda katta xizmat qiladi.

/l/ sonor tovushining talaffuzida havo oqimi tilning yoni dan sirg'alib o'tadi va shu tufayli /l/ yon sonori deb ataladi. /r/ tovushining talaffuzida havo oqimi til uchini tit ratadi va shu tufayli u titroq sonor tovushi deyiladi. 3. Undosh tovushlarning talaffuzida tovush paychalari titrasa, ular jarangli deyiladi. Artikulatsiya davomida tovush paychalari yaxshi titramasa, jarangsiz undoshlar hosil bo'ladi. Odatda, jarangli va jarangsiz undoshlar o'z juftlariga ega:. / p – b/, /f – v/, /t – d/, /s – z/, /sh – j/, /x – g'/, /tsh – dj/, /k – g/. O'zbek tilida bu sakkiz juft jarangli-jarangsiz undoshlarning jarangsizlari kuchli va jaranglilari kuchsiz talaffuz qilinadi. Ba'zi undosh tovushlarning talaffuzi til pushtining o'rta qis mi qattiq tanglayga (lotincha palatum ) tomon ko'tariladi. Bu xususiyat palatalizatsiya (yumshatish) deyiladi. Rus tilida bunday palatalizatsiya kuchli bo'lib, yumshoq undoshlar mavjud. Eshitilishi jihatdan u /y/ tovushini eslatadi. Shu sababli, rus tilida undoshlar yumshoq va qattiq kategoriyaga bo'linadi. Masalan, пил - “ichdim” – п ыл ь – “chang” so'zlaridagi /l – l/ undoshlari qattiq va yumshoqligi bilan farqlanadi. Nutq a'zolarining kuchsiz harakati bilan havo oqimining tovush paychalari bir-biriga yaqinlashtirib, sirg'alib o'tishi natijasida aspiratsiya (lotincha aspirare – nafas olmoq so'zidan) hosil bo'ladi. Aspiratsiya juda kuchsiz /h/, /h/ nafas tovushini eslatadi. Aspiratsiya lash gan undosh tovushlar odatda unli tovushlardan oldin keladi. Masalan, ingliz tilida pool /phu:l/ basseyn, take /theik/ olmoq, coat /khout/ palto kabi. O'pkadan chiqqan havoning bo'g'iz bo'shlig'idan sir g'a lib o'tishi natijasida hosil bo'lgan (h), (h) undoshi bo'g'iz tovushi deyiladi. Til orqa undoshlari ikki xil hosil bo'lishi mumkin. Sayoz til orqa undoshlari: (k, g, ng) va chuqur til orqa: (q, g', x) tovushlari. Sayoz til orqa undoshlari til orqa qismining yumshoq tanglayga tegishi natijasida hosil bo'ladi. Chuqur til orqa undoshlari (q, g', x) esa, yumshoq tanglayning pastga tushishi bilan kichik til va til orqa qismlarining birg- biriga tegishi natijasida hosil bo'ladi. Bunday tovushlarni uvulyar (lotincha uvular – kichik til) undoshlar deb ham ataladi. Uvulyar undoshlar g'arbiy Yevropa va rus

tillarida uchramaydi. Ular ko'proq sharqiy Osiyo, Kavkaz va turkiy tillarida uchraydi. Jahon tillarida boshqa xil undosh tovushlar ham mav jud bo'lib, ular yuqorida berilgan tasnifdan chetga chiqishi mumkin. Biroq keltirilgan tasnif o'zbek, rus va ingliz tillaridagi undoshlarni tasnif qilish uchun yetar lidir. Unli tovushlarning tasnifi. Unli tovushlarning hosil bo'lishida havo oqimi to'siqqa uchramaydi va tovush paychalari titraydi. Har bir unli tovush o'zining ovoz toni bilan farq qiladi. Unlilarning talaffuzida tilning harakati, labning holati, og'izning ochilishi va hokazolar ahamiyatlidir. Nutq organlarining holatiga ko'ra unlilarning sifati (tembri) va miqdor belgilari (cho'ziqlik va qisqaligi) o'zgaradi. Shu sababli unlilarni artikulyatsion va akustik xususiyatlari, sifat va miqdor belgilariga ko'ra tasnif qilinadi. Unlilarning artikulyatsion tasnifi chet tilining talaffuziga o'rganishda amaliy ahamiyatga egadir. Bunday tas nif tilning harakati, lab va yumshoq tanglayning holati ga asoslanadi. Yumshoq tanglayning pastga tushishi nati ja sida havo burun bo'shlig'i orqali o'tadi va bu holatda burun unlilari yoki nazalizatsiyalashgan (lotincha nasalus – burun bo'shlig'i) unlilar hosil bo'ladi. Bunday nazalizatsiyalashgan unlilar fransuz tilida uchraydi. Til eng faol nutq a'zosi bo'lib, og'iz bo'shlig'ining shakli va katta kichikligi, tilning holatiga bog'liq. Til gorizontal va vertikal harakat qiladi va shunga ko'ra unlilar qator va tilning ko'tarilish darajasiga ko'ra tasnif qilinadi. 1) Tilning gorizontal harakatiga ko'ra unlilar til oldi, til o'rta yoki aralash va til orqa qator tovushlarga bo'linadi. Til oldi unlilarining talaffuzida til oldinga hara kat qiladi: uning uchi pastki tishlarga taqaladi va tilning o'rta qismi qattiq tanglayga tomon yo'naladi. Ba'zi til oldi unlilarining talaffuzida til sal orqaga yo'na ladi va shu tufayli bunday unlilarni orqa yo'na lishdagi til oldi unlisi deb ataladi. Bunday unliga ingliz tilidagi /Ι/ unlisi misol bo'la oladi (Uning rentgenogrammasi 3-rasmda berilgan. O'zbek tilidagi til oldi (i) unlisi ham o'sha rasmda berilgan). O'zbek tilidagi /i/, /e/, a/ rus tilidagi /i/, / e/, ingliz tilidagi /i/, /e/, /æ/ va fransuz tilidagi /i/, /e/, /ε/, /a/ unlilari til oldi unlilaridir. Til oldi unlilarini haqiqiy til oldi va orqa yo'nalishdagi til oldi

qatorlariga bo'li ni shi ma'lum tilda, xususan ingliz tilida unli tovushlar ning soni ko'pligi va ularning farqlarini aniqlash uchun hamda ikki va undan ortiq (masalan, o'zbek, rus, ingliz tillari) tillardagi unlilarni qiyoslash uchun zarurdir. Aralash qator unlilarning talaffuzida tilning beli va uchi biroz yuqoriga ko'tariladi va tilning o'zi yassi holatda bo'ladi. Tilning uchi pastki tishlardan uzoqlasha di . Bunday aralash qator unlilari ingliz tilida mavjud: /ә ׃/, /ə/. Rus tilidagi (ы) va (a) unlilari ning talaf fuzi aralash qator unlilariga yaqinroqdir. Biroq ular ning talaf fuzida til yassi holatda bo'lmaydi. Undan tash qari til o'rta qator unlilarining talaffuzida tilning o'rta qismi qattiq va yumshoq tanglay o'rtasida biroz qayrilgan bo'ladi. Til orqa qator unlilarining artikulatsiyasida til orqaga harakat qiladi; uning orqa qismi yumshoq tanglayga tomon yo'naladi; til uchi pastki tishlardan uzoqlashadi. Til orqa qismining harakati labning holatiga ham ta'sir qilishi mumkin. Shu sababli, til orqa unlilari lablangan bo'ladi. Til orqa unlilarini sayoz va chuqur til orqa unlilariga bo'lish mumkin. Ularni ko'pin cha oldi yo'nalishdagi til orqa va chuqur til orqa unlilari deb ham ataladi. Bunday farq bir tilda soni ko'p bo'lgan unlilarni farqlash va bir necha tillardagi unlilar sistemalarini qiyoslash uchun qulaylik tug'diradi. O'zbek va rus tillarida oldi yo'nalishdagi til orqa va chuqur til orqa unlilarini farqlash uncha zarur emas. Biroq ular ingliz va fransuz tillaridagi unlilarni o'zbek va rus tillaridagi unlilar bilan qiyoslash uchun zarur. O'zbek tilidagi (o), (u), (o') va rus tilidagi (o), (u) til orqa unlilaridir. Ingliz tilidagi /υ/, /Λ / til oldi yo'na lish dagi orqa qator unlilari, /u:/, / ככּ/ ,/: /, /a:/ esa, chuqur til orqa unlilaridir. Fransuz tilidagi /u:/, /o:/, /õ  :/, / o /, /a/ oldi yo'nalishdagi til orqa va /u:/, / u כ :/, /ã:/ chuqur til orqa qator unlilaridir. Tilning yassi holati yoki til o'rta qismining bukilishi aralash yoki o'rta qator unlilarini yuqoridagidek ikki guruhga bo'lishga imkon bermaydi. 2) Tilning vertikal harakati, ya'ni uning ko'tarilish darjasiga ko'ra unlilar yuqori, o'rta va quyi ko'tarilish (yoki yopiq, yarim yopiq, yarim ochiq, ochiq) unlilari farqlanadi. Tilda unlilar soni ko'p bo'lsa va ularni tilning ko'tarilishi bo'yicha farqlash maqsadida hamda bir necha tillardagi unlilarni tilning ko'tarilishiga ko'ra farqlash zarur bo'lsa, har bir ko'tarilish belgisini tor va keng shakllarga

bo'linadi. Masalan, ingliz tilidagi cho'ziq /i:/, /u:/ unlilari yuqori ko'tarilishning tor shakliga va qisqa /Ι, u/ unlilari keng shakliga kiradi. Bunday keng va tor shaklga bo'lish o'zbek va rus tilidagi unlilarning tilning ko'tarilish belgisiga ko'ra alohida qaraganda zarur bo'lmaydi. Biroq ularni ingliz tili unlilari bilan qiyoslaganda foydalidir. 3) Unlilarning talaffuzida lablar ishtirok etsa – lablangan , ishtirok etmasa – lablanmagan unlilar deyiladi. Unlilarning talaffuzida lablar ishtirok etib, ular ilgariga cho'chchayib chiqsa, kuchli lablangan unlilar deb yuritiladi. O'zbek tilidagi (u), (o') va rus tilidagi (o), (u) tovushlari kuchli lablangan unlilardir. Unlilarning talaffuzida lablar ishtirok etib, ular ilgari cho'ch chayib chiqmasligi mumkin. Bunday unlilar kuchsiz lab langan hisoblanadi. Ingliz tilidagi / כ/ ,/כ :/, /υ/, /u:/ to vushlari ana shunday kuchsiz lablangan unlilardir. Ko' pincha til orqa unlilari lablangan bo'ladi. Biroq, ba'zi tillarda, xususan fransuz tilida til oldi unlilari ichida ham lablangan tovushlar mavjud. Lablanmagan unlilarning talaffuzida lablar faol ishtirok etmay, ular chekkaga tortilgan (masalan, ingliz tilida /i:/, /a:/, /æ/ unlilari) yoki bevosita (neytral) holatda bo'ladi (o'zbekcha (i), (e), ruscha (i), (e) va inglizcha /i/, /e/, / Λ / kabi). 4) Yuqorida ko'rsatilgan unlilarning artikulyatsion xususiyatlari ularning sifat belgilari deb yuritiladi. Unli tovushlarning cho'ziq va qisqaligi esa miqdor belgisi deb ataladi va bu belgi talaffuz vaqti bilan o'lchanadi. Akustik jihatdan cho'ziq, yarim cho'ziq, qisqa va juda qisqa unlilarni farqlash mumkin. Cho'ziq va qisqa unlilar ingliz, nemis, fransuz va boshqa tillarda bor. (Cho'ziqlik belgisi tovushning transkripsiya belgisidan keyin (:) bilan beriladi.) O'zbek va rus tillarida tovushlarning cho'ziq va qisqa talaffuzi so'zlarning ma'nolarini o'zgartirmaydi. Biroq tovushlarni cho'ziq talaffuz qilish gapiruvchining ekspressiv (his-hayajon) vositasi sifatida ishlatiladi. Odatda cho'ziq unlilar kuchli va qisqa unlilar kuchsiz talaffuz qilinadi. Unli tovushlarning monoftonglar, diftongoidlar (yoki diftonglashgan unlilar) va diftonglarga bo'linadi. Turg'un talaffuzga ega bo'lgan unlilar monoftonglar (lotincha

monophthong – «bir tovush» ma'nosida) deyiladi. Artikulyatsiyasi davomida turg'un talaffuzga ega bo'lmagan nutq organlari, ayniqsa til va lab bir holatdan ikkinchi holatga ko'chuvchi, lekin talaffuzi yaxlit tovushlar diftongoidlar deb ataladi. Masalan, ingliz tilidagi /i:/, /u:/ unlilari diftongoidlardir. Ikki unli tovushdan tashkil topgan va har ikki elementi bir bo'g'inda yoki bir morfemada bo'luvchi, talaffuzi davomida nutq organlari bir holatdan ikkinchi holatga ko'chuvchi tovushlar diftonglar deyiladi. Diftonglar ingliz, nemis, fransuz, latish va boshqa tillarda mavjud. Diftongning birinchi elementi – uning yadrosi , ikkinchi elementi – glaydi deb yuritiladi. Odatda diftongning yadrosi – aniq, glaydi esa – kuchsiz talaffuz etiladi. Diftonglarni ularning yadrosini tashkil etgan unlining fonetik xususiyatiga ko’ra tasnif qilinadi. Ingliz tilidagi /ei/, /ai/ til oldi diftonglari, /ou/, /oi/ esa, til orqa diftonglaridir. Diftonglarning har ikki elementi ham unli tovushdan iborat bo'lsa, sof diftong deb yuritiladi. Agar diftongning ikkinchi – y (j) – v (w) kabi yarim unli yoki undosh tovushdan iborat bo'lsa, aldamchi diftong deyiladi. Yuqorida berilgan unlilarning artikulyatsion tasnifidan tashqari, ularning akustik tasnifi ham mavjud bo'lib, bu unlilarning maxsus apparatlar yordamida spektral yoki ossillografik tahlil qilishga asoslanadi. Quyida unlilarning artikulyatsion belgilari asosidagi tasniflarni keltiramiz: 1-jadval O'zbek adabiy tili unlilari tasnifi Tilning vertikal holatiga ko'ra Tilning gorizontal holatiga ko'ra til oldi til orqa lablanmagan lablangan Yuqori (yopiq) I u O'rta (yarim yopiq yoki ochiq) E o' Quyi (ochiq) A o 2-jadval Rus adabiy tili unlilari tasnifi

Tilning vertikal holatiga ko'ra Tilning gorizontal holatiga ko'ra til oldi o'rta qator til orqa lablanmagan Lablangan Yuqori (yopiq) i ы U O'rta (yarim yopiq yoki ochiq) e O Quyi (ochiq) a O'zbek, rus va ingliz tillari unlilarining tasnifi Tilning verikal holatiga ko'ra ko'tarilish belgilari Tilning gorizontal holatiga ko'ra qator belgilari Oldi qator Aralash va o'rta qator Orqa qator Til oldi Orqa yo'na- lishi- dagi til oldi Oldi yo'na- lishdagi til orqa Chuqur til orqa Yuqori ko'tarilish Tor shaklii y u: y Keng shakli I υ O'rta ko'tarilish Tor shakli e e e ə: o o Keng shakli ə Λ Quyi ko'tarilish Tor shakli כ כ : Keng shakli æ a a: Shartli belgilar: – o'zbek tili unlilari;  – rus tili unlilari; – ingliz tili unlilari; Eslatma: 1) Til orqa qator unlilari, / Λ /, /a:/ dan tashqari, qolganlari – lablangan. Til oldi, aralash va o'rta qator unlilari –lablanmagan. 2) Rus tilidagi (ы), (a) unlilari – o'rta qatorga, ingliz tilidagi /ə:/, / ə / – aralash qatorga kiradi. 3) Ko'rsatilgan shartli bel gilar shu til unlilar sistema sining geometrik tabiatini hi - sobga oladi. Masalan, o'zbek tili ning unlilar a

sistemasi to'rtbur chak shakliga ega. Rus tili voka lizmi uchburchak shakliga ega. Ingliz tilidagi unlilar (dif- tonglar ko'rsatilma gan) har ikki shaklga ham zid keladi. Ularni ko' pincha Xalqaro Fonetik Assotsia- siyaning jadvaliga asosan trapetsiya shaklida ko'rsati ladi va bu shakl boshqa til lar dagi unlilarni ko'rsa tish uchun ham keng qo'llanadi. O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning artikulatsiya o'rniga (to'siqning hosil bo'lish o'rniga) ko'ra tasnifi Lab undoshlari Til undoshlari Bo'g'iz yoki faringaltil oldi til o'rta til orqa lab-lab lab-til dorsal alveolya r tish o'rta palatal sayoz chuqur (uvulyar) b b p p m m w o’z/ing v v f f s s z z d t s n l t d l n θ – ð y j k k g g k g' x h h

O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning artikulyatsiya usuliga ko'ra tasnifi Sirg'aluvchilar (frikativlar) (to'siq, kuchsiz, nutq organlari jipslashmaydi, shovqin hosil bo'ladi) f, v, z, j, x, f, s, sh, y, h, g' f, v, s, z, ∫, ʒ , θ, ð, hJipslashuvchilar (nutq organlari jipslashadi, zich, kuchli to'siq hosil bo'ladi) Portlovchilar (shovqin kuchli) p, b, t, d, k, g, q p, b, t, d, k, g, . Affrikatlar (shovqin kuchli, portlovchidan boshlanib sirg'aluvchi tovush bilan tamomlanadi) tsh (ch), dj (j), ts (s) t∫ d ʒ Sonorlar (sonantlar) (shovqinga qaraganda ton ustun keladi) burun m, n, ng m, n, ŋ yon L titroq R o'rta w, r, j

Eslatma: Jadvallar rus tilidagi undoshlarning tasnifini ham ko'rsata oladi. Ular deyarli o'zbek tili undoshlarining jadvallarda ko'rsatilgan belgilariga o'xshaydi. Biroq rus tili undoshlarining tasnifida yumshoq va qattiq, bir fokusli va ikki fokusli undoshlarni alohida ko'rsatmoq kerak. Undoshlarning tovush paychalarining holatiga ko'ra tasnifi Jarangli (tovush paycha- lari titraydi) o'zbek tili: b, d, g, v, z, j, y, g', dj, (j) rus tili: б, бь, д, дь, ч, чь, в, вь, з, зь, ж, жь Ingliz tili: b, d, g, v, s, ʒ , ð Jarangsiz (tovush paychalari) o'zbek tili: p, t, k, q, tsh(ch), tc(щ), x, f ,s, sh /h/ rus tili: п, пь, т, ть, к, кь, ч, ц, х, ф, фь, с, сь, ш, щъ ingliz tili: p, t, k, f, θ , s, ∫ , t ∫ , /h/ Eslatma: /h/, /h / undoshlari ko'proq jarangsiz va ba'zan jarangli holatda uchraydi. Shu sababli ularni qavs ichida keltirildi. Undoshlar doim jarangli va jarangsiz juftlariga ega bo'laver maydi. Masalan, o'zbek tilidagi (q), rus tili dagi (ch), (x) o'z juftlariga ega emas. O'zbek tili dagi (x) ning jufti (g') hisoblanadi.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

O'xshashlar

Nutq tovushlarining bioasoslari. Akustika. Transkripsiya

Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar

Hadislarda nutq va nutq odobi haqida

Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi

Morfemalar tasnifi