Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Unli va undosh fonemalar paradigmasi
Unli va undosh fonemalar paradigmasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
42.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Unli va undosh fonemalar
Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar
Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi
Nutqdagi fonemalar
Unli tovushlar talaffuzi va imlosi
![Unli fonemalar paradigmasi. Tilning ko‘tarilishi darajasi (yuqori, o‘rta quyi) va lablanish-lablanmaslik belgilari kuchli pozitsiyadagi unli fonemalarning asosiy belgilari bo‘lib, bu ularning sistema hosil qiluvchi belgilari sanaladi. Unlilarning til gorizontal holatiga ko‘ra (old qator, o‘rta qator va orqa qator) belgilari asosiy hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar ularga nutqiy yondosh tovushlar ta’sirida o‘zgarib turadi. Masalan, [ q ] undoshi bilan qo‘shnichilik munosabatida [ a ] unlisi til orqalik xossasiga ega bo‘lsa, [ k ] undoshi qurshovida o‘z holatini saqlaydi. Unli fonemalar yaxlit tizimni tashkil etib, bu tizim ham o‘z navbatida tizimchalarga bo‘linadi. [ i ] va [ u ] fonemalari «yuqori tor» belgisi ostida birlashib, bunday belgiga ega bo‘lmagan fonemalardan ajraladi. Biroq [ i ] va [ u ] kichik paradigmasi a’zolari farqlovchi belgilari ([ i ]-lablanmaganlik va [ u ] - lablanganlik belgilari) asosida o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi va ziddiyatda turadi. [ e ]-[ o‘ ] tizimchasi «o‘rta keng» belgisiga ko‘ra [ i ]-[ u ] tizimchasidan ham, [ e ]-[ o ] tizimchasidan ham farqlanadi. Demak, unli fonemalarning har biri ikki belgidan iboratdir: [ i ]-yuqori, lablanmagan [ u ]-yuqori, lablangan [ e ]-o‘rta, lablanmagan [ o‘ ]-o‘rta, lablangan [ a ]-quyi, lablanmagan [ o ]-quyi lablangan. Tilning ko‘tarilish darajasi birlashtiruvchi belgi bo‘lganda (masalan, [ i ], [ u ] unlilari «torlik» belgisi ostida birlashadi) lablanganlik-lablanmaganlik farqlovchi belgi sanaladi: [ i ]-lanlanmagan, [ u ]-lablangan. «Lablanganlik» birlashtiruvchi belgi bo‘lganda, tilning ko‘tarilish darajasi farqlovchi belgi sanaladi. Masalan, [ i ], [ e ], [ a ] unlilari «lablanmaganlik» umumiy birlashtiruvchi belgisiga ega, biroq «yuqori» ([ i ]), «o‘rta» ([ e ]), «quyi» ([ a ]) lik belgilari fonemalarning farqlovchi belgilari sanaladi. Ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek tilida unli fonemalar bir belgi asosida uch (tor unlilar, o‘rta unlilar, keng unlilar) va ikki a’zoli ziddiyatni (lablangan unlilar,](/data/documents/e2d78dcc-1cef-45a1-bdbb-2ad051ac695b/page-2.png)
![lablanmagan unlilar), ikki belgi («tilning ko‘tarilish darajasi va lablanganli- lablanmaganlik birga olinadi») asosida olti a’zoli ziddiyatni hosil qiladi. Undosh fonemalar paradigmasi. Kuchli ziddiyatdagi undosh fonemalarni farqlovchi asosiy belgilar quyidagilar hisoblanadi: a)hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra; b)hosil bo‘lish usuliga ko‘ra; v)ovoz va shovqin ishtirokiga ko‘ra; Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 24 ta undosh fonema bor. Boshqa sath birliklarida bo ‘ lgani kabi , fonemalarning ham asosiy belgilari korrelyativ va korrelyativ bo ‘ lmagan belgilarga ajraladi . Ziddiyatda turgan fonemalarning birida bor, ammo ikkinchisida mavjud bo‘lmagan belgi korrelyativ belgi deyiladi. Masalan, [b]-[p] zidlanishbda jarangli-jarangsizlik korrelyativ belgidir. Ammo til oldi va portlovchilik belgisi har ikkala fonema uchun ham xos bo‘lganligi sababli korrelyativ bo‘lmagan belgi deyiladi. Shuningdek, [x] undoshida jarangsizlik belgisi mavjud. Ammo shu belgi asosida uni boshqa fonema bilan zid qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki [p] fonemasining jarangli jufti [b] fonemasidir. [x] fonemasining esa jarangli jufti o‘zbek tili fonologik tizimida mavjud emas. O‘zbek tilidagi 8 ta fonema uchun «jarangli-jarangsizlik» korrelyativ belgi hisoblanadi: [b]-[p], [d]-[t], [k]-[g], [s]-[z] [j]-[ch], [j]-[sh], [g‘]-[q], [v]-[f] «Jarangli-jarangsizlik» belgisi asosida korrelyativ munosabatga kirishmaydigan fonemalarning jarangli yoki jarangsiz jufti bo‘lmaydi. Masalan: [s], [l], [k], [m], [y], [x], [n], [r], [ng]. Qulay vaziyat tug‘ilishi bilan nutqda jarangli fonemalar jarangsizlanib, jarangli-jaranglilik ziddiyati mo‘’tadillashadi. Fonemalarning asosiy korrelyativ belgilari farqlovchi belgi hisoblanadi. Masalan, [s] fonemasining jarangsizlik, [z] fonemasining jaranglilik belgisi farqlovchi belgidir. Undosh fonemalarda ham asosiy belgi farqlovchilik darajasida bo‘lmasligi mumkin. Masalan, [m] fonemasining jaranglilik belgisi farqlovchi belgi sanaladi.](/data/documents/e2d78dcc-1cef-45a1-bdbb-2ad051ac695b/page-3.png)
![Chunki fonema xuddi shu belgisi asosida boshqa fonema bilan ziddiyatli juftlik hosil qila olmaydi. Undosh fonemalar artikulyatsion o‘rniga ko‘ra quyidagi binar ziddiyatli munosabatlarga kirishadi: a)«lab-lab - til oldi»: [p]-[t]; [e]-[d]; [m]-[n]; [f]-[s]; [v]-[z]; [f]-[sh]; [v]-[l]; [v]- [r]; b)«lab-lab - til o‘rta» [f]-[y]; [v]-[y]; v)«lab-lab - til orqa» [p]-[k]; [b]-[k]; [f]-[x]; [v]-[g]; g)«lab-lab - bo‘g‘iz» [f]-[h]; [v]- [h]; d)«til oldi - til orqa» [t]-[k];[t]-[q]; [d]-[g];[s-x]; [z]-[g]; [n]-[g]; Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undosh fonemalar quyidagi ziddiyatli munosabatlarda bo‘ladi: a)«portlovchi-sirg‘aluvchi»: [p]-[f]; [b]-[v]; [t]-[s]; [d]-[z]; [t]-[sh];[k]-[x]; [d]-[j]; [g]-[g‘];[k-][x]; [x]-[q][g]-[x]; Ayrim fonemalar affikat fonemalar bilan teng qiymatli ziddiyatda bo‘ladi: [t]-[ng], [d]-[dj]; Sirg‘aluvchi fonemalar ham affrikat fonemalar bilan teng qiymatli ziddiyat hosil qiladi: [sh]-[ch], [j]-[dj]. Yana quyidagi ziddiyatli juftliklar mavjud: a)«portlovchi-shovqinli - burun sononti»: [b]-[m]; [d]-[n]; [g]-[n]; b)«sirg‘aluvchi - sonant»: [z]-[l]; [j]-[r]; v)«shovqinli sonant - burun sonant»: [v]-[t]; [l]-[n]; [r]-[n]; g)«yon sonant-titroq sonant»: [l]-[r]; «titroq sonant -til o‘rta sonant»: [f]-[y].](/data/documents/e2d78dcc-1cef-45a1-bdbb-2ad051ac695b/page-4.png)
