Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi - Tilshunoslik - Referatlar

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44 KB

Ko'chirib olish

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi R E J A: 1. Imlo qoidalarining qisqacha mazmuni. 2. Unlilar imlosi. 3. Y o nma-yon keladigan unlilar imlosi. 4. Undoshlar imlosi. 5. Y o nma-yon keladigan undoshlar imlosi. 6. Tutuq belgisining ishlatilish o`rinlari.

Tayanch tushunchalar : tovush va harf, ochiq bo`g`in va yopiq bo`g`in, old qator unli va orqa qator unli, tor unli va keng unli, jarangli undosh, jarangsiz undosh, portlovchi undosh, sirg`aluvchi undosh, ovozdor undosh, til oldi undoshi, qorishiq undosh, burun undoshi, tutuq belgisi. Imlo qoidalari – savodxonligimiz asosidir. Darhaqiqat imlo qoidalarini yaxshi o`zlashtirmasdan turib savodxonlikka erishib bo`lmaydi. So`z va morfemalarni to`g`ri yozish uchun ma`lum bir qonun-qoidalarga tayaniladi. Shu maqsadda imlo qoidalari yaratiladi. Davr talablari asosida imlo qoidalari takomillashib, o`zgarib boradi. 1930 yilda lotin yozuvi, 1940 yilda kirill yozuvi uchun imlo qoidalari ishlab chiqilgan. 1956 yil 4 aprelda “O`zbek orfografiyasining asosiy qoidalari” tasdiqlanib, amalda qo`llanishga joriy qilingan. S h undan beri o`tgan vaqt davomida ushbu imlo qoidalariga rioya qilib kelindi. Harflarning imlo qoidalarini tuzishda tovushning fonetik tavsifi hamda uning ayrim imloviy xususiyatlari e`tiborga olinadi. Masalan, a,o,i,u unlilarining imlo qoidalarida yuqoridagi har ikki xususiyat o`z ifodasini topgan bo`lsa, o` va e unlilarining imlo qoidalarida faqat tovushlarning fonetik tavsifi tamoyiliga asoslanilagan. Harflar imlosi 1-qoidadan 32-qoidagacha davom etadi. Bunda 1-6-qoidalar unlilar imlosi, 7-qoida yonma-yon kelgan unlilar imlosi, 8-30-qoidalar undoshlar imlosi, 31-qoida yonma-yon kelgan undoshlar imlosi va 32-qoida tutuq belgisining qo`llanishi qoidalaridan iborat. UNLILAR IMLOSI 1. Aa harfi: 1) aka, alanga, aloqa, og`a; sentabr, noyabr kabi so`zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so`zlarning oldingi bo`g`inida, vaqt, vahm kabi so`zlarda a aytiladi va yoziladi. 2. Oo harfi:

1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi so`zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direktor, termos kabi o`zlashma so`zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi. 3. Ii harfi: 1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi so`zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) o`tin, o`rik, bo`lim kabi oldingi bo`g`inida o` unlisi keladigan so`zlarning keyingi bo`g`inida i aytiladi va yoziladi. 4. Uu harfi: 1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; ko`zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi so`zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg`ovul, chirmovuq kabi so`zlarning oldingi bo`g`inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bo`g`in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi. 5. O`o` harfi o`t, o`q, o`zbek, o`simlik, do`ppi; bo`tako`z, semizo`t, gulko`rpa, noo`rin kabi so`zlarda orqa qator o`rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e`lon, ne`mat, she`r kabi so`zlarda old qator o`rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi: 1) unlilar orasiga ba`zan y undoshi qo`shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; f) ea: teatr, okean, laureat kabi;

2) ae, oe unlilar so`z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi. Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar. UNDOSHLAR IMLOSI 8. Bb harfi: 1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi so`zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) kitob, yuzlab, kelib kabi so`zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3) qibla, tobla kabi so`zlarda ba`zan v aytilsa ham, b yoziladi. 9. Pp harfi paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yop kabi so`zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 10. Vv harfi: 1) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi so`zlarda ovozdor sirg`aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) avtobus, avtomat kabi o`zlashma so`zlarda v ba`zan f aytilsa ham, v yoziladi. 11. Ff harfi: 1) fan, fe`l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof, isrof kabi so`zlarda jarangsiz sirg`aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi so`zlarda f tovushi ba`zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi. 12. Mm harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi so`zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi. 13. Dd harfi: 1) dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi so`zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;

2) odob, savod, marvarid; zavod, pud, sud; badqovoq, badxo`r kabi so`zlarda t aytilsa ham, d yoziladi. 14. Tt harfi tong, tun; butun, o`tin, o`t, kut kabi so`zlarda ti1 oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 15. Zz harfi: 1) zar, zamon; toza, o`zbek; yoz, g`oz kabi so`zlarda til oldi jarangli sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) iztirob, izquvar, bo`zchi, tuzsiz kabi so`zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi. 16. Ss harfi sog`, somon, oson, asos, olmos kabi so`zlarda til oldi jarangsiz sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi so`zlarda til oldi jarangsiz sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq (`) belgisi qo`yiladi: Is`hoq, as`hob kabi. 18. Jj harfi: 1) jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi so`zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi o`zlashma so`zlarda til oldi jarangli sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq, uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi so`zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 20. Rr harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi so`zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 21. Ll harfi lola, loyiq, la`l; iloj, mahal kabi so`zlarda sirg`aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi. 22. Nn harfi: 1) non, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi so`zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, ko`rinmaslik kabi so`zlarda n tovushi ba`zan m aytilsa ham, n yoziladi. 23. Gg harfi gul, go`zal; ega, gugurt; teg, eg kabi so`zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 24. Kk harfi ko`l, ko`ylak; uka, moki; tok, bilak kabi so`zlarda ti1 orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 25. Yy harfi yo`l, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi so`zlarda til o`rta sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 26. Ng ng harflar birikmasi yangi, ko`ngil, dengiz, singil, keling, bordingiz; tong, ming, teng kabi so`zlarda ti1 orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi. 27. Qq harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi so`zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 28. G`g` harfi g`oz, bag`ir , tog` kabi so`zlarda chuqur til orqa jarangli sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 29. Xx harfi xabar, xo`roz, xohish, xushnud, baxt, axborot, mix kabi so`zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg`aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 30. Hh harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi so`zlarda jarangsiz sirg`aluvchi bo`g`iz undoshini ifodalash uchun yoziladi. 31. Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi: 1) baland, Samarqand, poyezd; do`st, artist, g`isht kabi so`zlarda d, t tovushi ba`zan aytilmasa ham, yoziladi; 2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi o`zlashma so`zlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so`zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo`shilsa, so`z oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall+lar= metallar, kilogramm+mi=kilogrammi kabi. 32. ` – tutuq belgisi: 1) a`lo, ba`zan, ma`yus, ta`zim; ra`y, ta`b; e`lon, e`tibor, e`tiqod, me`mor, ne`mat, she`r, fe`l; Nu`mon, shu`la kabi o`zlashma so`zlarda unlidan keyin shu unli

tovushning cho`ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi; mo`jiza, mo`tadil, mo`tabar kabi so`zlarda o` unlisi cho`ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo`yilmaydi; 2) in`om, san`at, qat`iy, mas`ul kabi o`zlashma so`zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo`yiladi.

A D A B I YO T L A R 1. O`zbek orfografiyasining asosiy qoidalari. Toshkent, 1956. 2. O`zbek orfografiyasi va punktuatsiyasisining asosiy qoidalari (loyiha). Toshkent, 1988. 3. O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari. Toshkent, 1995. 4. O`zbek tilining imlo lug`ati. Toshkent, 1976. 5. O`zbek tilining imlo lug`ati (tuzuvchilar: Rahmatullaev Sh., Hojiev A.), Toshkent, 1995. 6. O`zbek tilining kirill va lotin yozuvlaridagi imlo lug`ati. Toshkent, 1999. 7. Rahmatullaev Sh. Orfografiya qoidalari –savodxonligimiz asosi. Toshkent, 1980. 8. Rahmatullaev Sh. O`zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent, 1999. 9. Begmatov E., Ismatullaev N. O`zbek imlosi. Toshkent, 1979. 10. Jamolxonov H. Grafika va orfografiya. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 1999. 11. Jamolxonov H. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 2005.

O'xshashlar

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari

Unli tovushlar talaffuzi va imlosi

Alifbo va imlo qoidalari

Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar

O'zbek tilining yangi imlo qoidalari