Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari - Tilshunoslik - Referatlar

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.5 KB

Ko'chirib olish

Talaffuz va imlo. Imlo qoidalari Reja: 1. Orfoepiya 2. Orfografika. 3. Imlo qoidalari.

Adabiy tilning og’zaki shakli me’yori talaffuz va nutqiy ohangda namoyon bo’ladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos rivojlangan, o’z yozuviga ega bo’lgan adabiytilda so’zni bir hilda yagona tarzda yo’lga qo’yish uchun imlo to’g’ri sida qonun qabul qilinadi. Adabiy tilning og’zaki shakli me’yori talaffuz va nutqiy ohangda namoyon bo’ladi. Uni tilshunoslikning orfoepiya bo’limi o’rganadi. Orfoepiya – grekcha orphos -to’g’ri, epos – nutq degan ma’noni anglatadi. To’g’ri talaffuz, avvalo, shaxsning madaniy yetukligidan dalolat beradi. Og’zaki nutqda har xil talaffuz qilinadigan tovush, qo’shimcha va adabiy til uchun qabul qilingan bittasi to’g’ri talaffuz me’yori hisoblanadi. Masalan: O’zbek shevasida bir so’z turlicha talaffuz qilinadi: yo’q-jo’q, ko’z-go’z, ota-ata, aka-oka, anor-onar kabi. Hozirgi davom fe’li qo’shimchasi shevada –yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shaklida qo’llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo’q, ko’z, ota, aka, anor, boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan. Orfoepiyaning yuzaga kelishida orfografiya va xalq og’zaki nutqining talaffuzi asos qilib olinadi. Orfoepiya orfografiya bilan zich bog’langan. Biroq talaffuz hamma vaqt ham yozuv bilan teng kelavermaydi. Jumladan, yozuvda bor ayrim tovush sezilar- sezilmas aytilishi, umuman, tushirilishi mumkin yoki aksincha orttirilishi mumkin. Nutqda tovush almashishi ham ko’p uchraydi. Masalan: adabichochi (adabiyotchi), badbax (badbaxt), xursan (xursand),go’sh (go’sht) kabi. Bular yozuv bilan mos kelmasada, adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi. Lekin oshshi (oshni), ishshi (ishni), yuzzi (yuzni), o’tta (u yerda), aqqa (u yoqqa), baqqa (bu yoqqa) kabi so’zda adabiy me’yordan chekinish ro’y bergan. O’zbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalarini unli talaffuzi, undosh talaffuzi,

asos va qo’shimcha talaffuzi hamda boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’z talaffuzi tarzida o’rganish mumkin. Yozuv – fikrning tashqi ifodasi. U orqali kishi o’z fikrini bir-biriga bildiradi, avlodga qoldiradi, yozuv orqali oldin o’tgan voqea, shaxs, ilm va urf-odat to’g’risida ma’lumot olib, madaniyat, fan, ijtimoiy hayotda bo’lgan voqealardan voqif bo’ladi. Dastlabki yozuv, rasm orqali bu xil yozuv piktografik yozuv deyiladi. (piktus – “chizilgan”, graphi – “yozaman” demakdir). Bunda har bir rasm (yoki narsa) biror ma’no ifodalagan (masalan, quyosh kunduzni, oy tunni, toshbaqa baxtni). Yozuvning keying davri id e ografik yozuvdir (grekcha “idea”-“tushuncha”, “graphi”-“yozaman”). Bunda bir yoki bir guruh tushuncha uchun bir xil ramziy shakl olinadi. Masalan, ko’z-O, asir-O, daraxt-Ж, oy-C kabi. Piktografik va id e ografik (uning birinchi bosqichi logografik–“so’zdan yozaman”) yozuv ancha murakkab bo’lib, minglab shaklni chizish va uning mazmunini bilishni talab etgan. Shuning uchun kishilar yozuvning yangi bosqichi fonografik yozuvga avvalo, ayrim bo’g’inni,keyinroq ayrim tovushni biror belgi bilan ifodalash usuliga o’tgan. Xalqlar fonetik yozuvni tiliga moslab, o’ziga xos shaklini yaratibolgan: yunon, lotin, arman, gruzin, slavyan, arab yozuvlari va uning ayrim o’zgargan turi kabi. Qadimgi yozuv tosh, suyak, yog’och, qamish kabi qattiq jismga, so’ngra perment va keyinchalik qog’ozga yozilgan. Yozuv o’ngdan chapga, chapdan o’ngga yoki yuqoridan pastga qarab o’qiladi. O’zbek yozuvi tarixidan. Markaziy Osiyo turkiylari, jumladan, o’zbek xalqi qadimdan yuksak madaniyatli xalq sifatida dunyoga tanilgan. Arab istilosiga qadar, Movarounnahrda run, turkey (uyg’ur), so’g’d, moniy va braxma, surg’oniy yozuvi qo’llangan. Orfografiya grekcha “to’g’ri yozmoq” demakdir. So’z o’zak-negizi va qo’shimchasini yagona tarzda orfografiya deyiladi.

Rivojlangan, o’z yozuviga ega bo’lgan adabiy tilda so’zni bir xilda, yagona tarzda yozishni yo’lga qo’yish uchun imlo to’g’risida qonun qabul qilinadi. “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari” 1995-yil 24-avgustda qabul qilingan. U 82 paragrafdan iborat. Eslatma. O’zbek yozuvi uchun hozirgacha 2 marta imlo qoidasi tasdiqlangan. Birinchisi 1956-yil 4-aprelda kirill yozuviga asoslangan o’zbek tilining imlo qoidasi bo’lib, 72 paragrafdan iborat bo’lgan. Imlo to’g’risidagi qonunni ishlab chiqish murakkab jarayon bo’lib, bir nechta tamoilga tayanadi. Bu orfografik tamoil (prinsip) deyiladi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Alifbo va imlo qoidalari

O'zbek tilining yangi imlo qoidalari

O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi

O‘zbek tilinig imlo, talaffuz, qo‘shma so‘zlar lug‘ati haqida