Umumiste’mol va chegaralangan leksika. Zamonaviy va yangi leksika - Tilshunoslik - Referatlar

Umumiste’mol va chegaralangan leksika. Zamonaviy va yangi leksika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Umumiste’mol va chegaralangan leksika. Zamonaviy va yangi leksika Reja: 1. Qo’llanilishi chegaralanmagan leksika. 2. Qo’llanilishi chegaralangan leksika. 3. Dialektal leksika. 4. Terminologik leksika. 5. Argo va jargonlar.

Leksik birliklar qo’llanilish chastotasiga ko’ra farqlanadi. Ko’pgina leksemalar cheklanmagan qo’llanishga, ba‘zilari esa tor qo’llanishga ega bo’ladi. Shu jihatdan o’zbek tili leksikasi ikki qatlamga bo’linadi: a) qo’llanilishi chegaralanmagan leksika; b) qo’llanilishi chegaralangan leksika. Qo’llanilishi chegaralanmagan (umumiste‘mol) leksika. O’zbek tili lug’at tarkibining asosini ana shu qatlam tashkil etadi. Qo’llanilishi chegaralanmagan leksemalarni shu tilda so’zlashuvchi kishilar, qanday shevaga, qaysi hududga, qaysi kasb yoki sohaga mansub bo’lishidan qat‘i nazar, cheklanmagan darajada ishlatadilar. Qo’llanilishi chegaralanmagan leksemalar barcha so’z turkumlarida mavjuddir. Fe‘l: ishlamoq, kelmoq, olmoq, ko’rsatmoq, buyurmoq, saylamoq va h. Ot: ota, ona, non, suv, stol, eshik, tog’, yer, shamol, radio. Sifat: shirin, achchiq, qizil, ko’k, katta-kichik, xunuk, go’zal. Son: bir, o’n, yuz, ming, Ravish: hamisha, ba‘zan, ataylab, hozir, ilgari: Olmosh: kim, nima, qanday, nima qilib , qancha, shu, biz, hamma, So’z-gaplar: xo’p, mayli, rahmat. Ko’makchi: uchun, bilan, singari: Bog’lovchi: ham, va bilan, ammo. Yuklama: faqat, xuddi, hatto. Qo’llanilishi chegaralanmagan leksemalarning aksariyati umumturkiy va o’zbekcha so’zlardir. Ammo, shu bilan birgalikda, ular orasida o’zlashmalari ham ko’p. Masalan : Tojikcha: go’sht, non, dard, bobo, dugona, do’st. Arabcha: avlod, bilan, inson, sinf, millat, himoya: Yevropa tillaridan o’zlashgan leksemalar o’z qatlamga oid ham, o’zlashgan ham bo’lishi mumkin. Qo’llanilishi chegaralangan leksemalarni ikki tipga bo’lish mumkin:

a) qo’llanilishi davrga ko’ra chegaralangan leksika: b) qo’llanilish doirasi chegaralangan leksika. Qo’llanilish davriga ko’ra chegaralangan leksika. Davr taraqqiyoti, ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlar tilning barcha sohalarida u yoki bu darajada o’zgarishlar bo’lishiga olib keladi. Bunday o’zgarish tilning leksik sathida ancha sezilarli kechadi. Bunda to’rt holat kuzatiladi. Birinchidan, ayrim so’zlarning eskirib, iste‘moldan chiqib ketishi kuzatilsa, ikkinchidan, allaqachonlar iste‘moldan chiqib ketgan so’zlar qayta «jonlanadi», «tiriladi», uchinchidan, yangi-yangi so’zlar paydo bo’ladi, to’rtinchidan, nofaol so’zlar faollashadi, iste‘mol doirasi kengayadi, ma‘noviy tabiatida o’zgarishlar yuz beradi. Bu hodisalarning barchasi ma‘lum bir ob‘ektiv sabablar asosida ro’y beradi. Hozirgi adabiy tildagi eskirgan so’zlar eski leksika, yangi so’zlarning jami yangi leksika, na eskirgan, na yangilik bo’yog’iga ega bo’lgan so’zlar neytral leksika deb yuritiladi. Demak, o’zbek tili leksikasini tarixiylik nuqtai nazaridan uchta asosiy qatlamga bo’lib o’rganish mumkin: 1.Neytral leksika. 2. Eskirgan leksika. 3. Yangi leksika. Neytral leksika. Hozirgi o’zbek adabiy tili leksikasining asosini neytral leksika tashkil etadi. Bu leksika umumiste‘mol leksika, qo’llanilishi chegaralanmagan leksika, faol leksika kabi atamalar bilan ham yuritiladi. Ammo bulardan neytral leksika atamasini ishlatish leksemalarni tarixiylik omili asosida tasniflash nuqtai nazaridan to’g’riroqdir. Zero, na eskilik, na yangilik bo’yog’iga ega bo’lgan so’zlar faol yoki umumiste‘mol bo’lmasligi mumkin. Masalan, sinus, kosinus, zaryad kabi leksemalar neytral leksika tarkibiga kiradi. Biroq ular faol ham, umumiste‘mol so’zlar ham emas. Demak, faol yoki nofaol, umumiste‘mol yoki qo’llanishi chegaralangan bo’lishidan qat‘i nazar, eskilik va yangilik bo’yog’iga ega bo’lmagan adabiy tilimizga mansub barcha leksemalar hozirgi o’zbek adabiy tilining neytral leksikasi deyiladi.

Yangi leksika. Tilda yangi paydo bo’lgan va yangilik bo’yog’i sezilib turgan leksemalardir. Ular ilmiy terminologiyada neologizmlar ham deb yuritiladi. Yangi leksemalar va yangi so’zlarni farqlash lozim. (Masalan, kitobchi, kompyutershunos, zakovatchi birliklari). Yangi leksika esa tilimizdan joy olgan yangi leksemalardan tarkib topadi. Yangi leksikani ikkiga bo’lish mumkin: a) sof yangi leksemalar tilimiz uchun aslida begona, lekin unga endigina kirib kelib o’rnashgan boshqa tilga xos leksik birliklardir. Misollar: lizing, audit, market, test, internet va h. Yangi leksemalar asosan, terminologik birliklardir. Yangi leksemalar davr o’tishi bilan neytral leksika tarkibiga o’tib ketadi. Masalan, yaqin vaqtgacha neologizm sifatida qaralgan kosmos, televidenie leksemalari bugungi kunda yangilik bo’yog’ini yo’qotdi. b) faollashgan leksemalar yangi leksikaning turlaridan bo’lib, ular iste‘moldan chiqib ketgan va bugungi kunda qayta qo’llanila boshlagan birliklardir. Hokim, viloyat, tuman, oqsoqol, sardor kabi leksemalar shular jumlasidandir. Shuningdek, yangi ma‘no kasb etgan birliklar ham yangi leksika tarkibida qaralishga haqli: savdogar, tadbirkor, ishbilarmon, biznes va h. Faollashgan, tirilgan leksemalar sof yangi leksemalardan farqli o’laroq, o’z qatlamga oid ham, o’zlashma qatlamga oid ham bo’lishi mumkin. Tirilgan leksemalarning umumiste‘mol leksemalari sirasiga o’tib ketishi juda tez yuz beradi. Eskirgan leksika. Eski qatlamga oid leksemalar o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) tarixiy leksemalar; 2) arxaik leksemalar: 3) o’lik leksemalar: Tarixiy leksemalar hozirgi o’zbek adabiy tilida qo’llanuvchi o’tmishga oid, iste‘moldan chiqib ketgan narsa-xodisalarni bildiruvchi leksemalardir. Masalan, sovut, qozi, qalqon, dubulg’a, amir, bek, qul, xon, vazir, kashkul kabi.

Tarixiy leksemalar bildiradigan narsa-hodisalar iste‘moldan chiqib, o’tmish voqeligiga aylanganligi sababli, bu leksemalarning ko’pchiligi hozirgi davr kishisi uchun notanish bo’lishi mumkin. Tarixiy leksemalar hozirgi o’zbek adabiy tilida ham zarurat taqozasiga ko’ra qo’llaniladi. Xususan, tarixga oid ilmiy asarlar va darsliklarda, o’tmish voqealarini aks ettiruvchi badiiy asarlarda bunday leksemalar cheklanmagan darajada ishlatilishi mumkin. Misollar: 1.Dehqonlarning so’nggi hisoblariga ko’ra, bug’doylari besh botmon chiqishi kerak edi (S.A) 2.Bir chekkada bizning chilimga o’xshagan, lekin nay o’rniga uzun rezinka o’rnatilgan bir balo (M.Ismoiliy). 3. U qishloqlarda faqat qiz cho’rilardan qirq nafar bo’lib, ularga egalari ko’p zulm qilar ekanlar (Ayniy). 4.Xo’jayin podshoga o’lpon to’laganda biz to’lamaymizmi? (N.Safarov). 5. Said Abdullaxon to’ra ot ustida turgan holda o’zining ingichka ovozi bilan biyga savol qildi. (Mirmuhsin).6 Choyxonada uzun bo’yli, uzun quloqli qalandar ko’zlarini yumib... Mashrabdan g’azallar o’qiydi. (O). Ayrim polisemantik leksemalarning ba‘zi ma‘nolari tarixiylashib, boshqa ma‘nosi umumiste‘molda saqlanib qolishi mumkin. Masalan, millat leksemasining quyidagi gaplardagi ma‘nolariga diqqat qiling: 1. Yoshlar, keksalar, qizlar, juvonlar orasida turli millat vakillari-qozoq, qirg’iz, arman va yahudiylar ham ko’rinar edilar (L.Tursun) 2. Millatingni ayt: Ibrohim Xalilulloh millati («Diniy rivoyatlar»dan). Birinchi gapda millat leksemasining «tarixan tashkil topgan madaniyati, tili, xuquqi, iqtisodiy hayoti va ruhiy xususiyatlarining umumiyligi asosida vujudga kelgan kishilar guruhi» sememasi voqelangan bo’lib, leksema neytral leksika tarkibida ushbu sememasi bilan yashasa, ikkinchi gapda uning «biror dinga mansublik» tarixiy sememasi voqelanganligi kuzatiladi. Demak, ko’p sememali leksemalarning ayrim sememalari eskirib, boshqasi yashovchan bo’lishi mumkin. Arxaizmlar o’z o’rnini boshqa leksemalarga bo’shatib bergan leksik birliklardir. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida ayrim narsa-hodisalar boshqa leksemalar bilan atalib, avvalgilari iste‘moldan chiqib ketadi. Misollar: ulus (xalq), lang (cho’loq), tilmoch (tarjimon), Arxaik leksemalar o’zlarining neytral leksika

tarkibidagi «o’rinbosar»larining «tarixiylik bo’yog’i» ifoda semasi bilan farqlanuvchi sinonimlaridir. Ular atash va vazifa semalari mushtarak birliklar hisoblanadi. Tilda bo’ladigan o’zgarishlar uzoq davom etadigan tadrijiy jarayondir. Shu boisdan yangi leksemalar tilga birdan kirib kelmaganligi kabi leksemalarning tarixiylashuvi va arxaiklashuvi asta-sekinlik bilan yuz beradi. Shu boisdan tarixiylashish va arxaiklashish hodisasini ham darajalash mumkin. Tarixiylashish yoki arxaiklashishning quyi darajasidagi leksemalar adabiy tilning bugungi bosqichida kam bo’lsa ham iste‘molda bo’lsa, yuqori darajadagi eskirish natijasida leksema butkul iste‘moldan chiqib ketadi. O’lik leksemalar ana shunday birliklardir. Tilimizning qadimgi davrida iste‘molda bo’lib, bugun mutlaqo iste‘moldan chiqib ketgan leksemalar o’sha davr yozma manbalarida va ularga doir tadqiqotlarda ilmiy dalil sifatida ishlatiladi. Budun (xalq), ardam (yutuq), o’klalim (maqtanaylik), o’miz (ko’krak), bilga (dono), emgak (mehnat), qag’an (hoqon), tabg’ach (etnonim) va boshqa leksemalarni o’lik lisoniy birliklar sifatida baholash mumkin. O’lik leksik birliklar bugungi kunda iste‘molda bo’lgan muqobillari uchun sinonim bo’la olmaydi. Chunki ular bugungi o’zbek tili egalarining ijtimoiy ongida mavjud emas. Qo’llanilish doirasi chegaralangan leksikani uchga bo’lib o’rganish mumkin: Dialektal leksika. Terminologik leksika. Argo va jargonlar. Dialektal leksika. Ma‘lum bir hududda yashovchi kishilar tiliga xos leksemalar dialektal leksika deyiladi. Ular ilmiy terminologiyada dialektizmlar ham deb yuritiladi. Misollar: kalapush (Buxoro)-do’ppi, g’o’z (Xorazm)-yong’oq, tishiq (Farg’ona)-tushun, poku (Samarqand)-ustara. Badiiy adabiyotda va kinofilmlarda mahalliy koloritni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. (Lekin bu bilan dialektal leksema adabiy tilda o’rnashdi degani emas, albatta. Badiiy

adabiyot va kinofilmlarda shevaga xos unsurlarni ishlatishda quyushqondan chiqib ketish yaxshi emas. Ularni qo’llash me‘yor doirasida bo’lmog’i lozim). Ayrim leksemalar adabiy tilda boshqa, shevada boshqa ma‘noda ishlatiladi. Masalan, [pashsha] leksemasi sememasi lug’atda «yozgi qo’sh parda qanotli hashorat» deb berilgan. Biroq ayrim shevalarda u [chivin] leksemasi o’rnida ishlatiladi. «Ikki qanotli, uzun mo’ylovli qon so’ruvchi mayda hashorat» sememasiga ega bo’lgan [chivin] leksemasi esa [pashsha] leksemasi o’rnida ishlatiladi. Masalan: Ajal yetmay o’lmas Boysunning xoni, Besabab chiqmaydi chivinning joni [«Alpomish»] gapidagi [chivin] leksemasi kunduzi uchadigan qo’ng’ir-qora tusli mayda hashoratni ifodalasa, atrofda g’uv-g’uv pashsha: oyoqlarga yetishadi, burun kataklariga suqiladi, quloqni uzadi (Oybek) gapidan [pashsha] leksemasi mazkur hashoratning atamasidir. Yoki irkit leksemasi abadiy tilda «kir, iflos» degan ma‘no bilan qo’llansa, ayrim shevalarda «ayron xalta», boshqasida esa «beo’xshov, qo’pol ko’rinishli» ma‘nosiga ega. Demak, ba‘zan leksemalar umumiste‘mol birlik bo’lsa, uning ayrim ma‘nosi shevaga xos hisoblanadi. Dialektal leksemani ham uning adabiy tildagi muqobiliga sinonim sanamaslik lozim. Chunki ular ham adabiy tilda so’zlashuvchi barcha kishilar uchun ijtimoiy qiymat kasb etmagan. Terminalogik leksika. Terminologik leksikani ikkiga ajratish mumkin. adabiy tilga mansub terminologik leksika: dialektal terminologik leksika Fan-texnika, qishloq xo’jaligi, san‘at va madaniyat soxalariga xos leksik birliklar va so’z birikmalari termin deyiladi. Maxsus leksika deganda ma‘lum bir soxaga tegishli lug’aviy birliklar va ularga tenglashgan birikmalar tushuniladi. Bunday maxsus leksika terminologiya ham deb yuritiladi: lingvistik terminologiya, fizik terminologiya. Terminlarning chegaralangan qo’llanishga egaligi ularning boshqa soha vakillari uchun tushunarsiz bo’lishi degani emas. Masalan, to’g’ri chiziq, gap, so’z

turkumi, tezlik atamalari ko’pchilik uchun tushunarli. Ammo ular boshqalar nutqida kam iste‘mollidir. Terminlar ko’pincha umumiste‘mol leksikadan ma‘lum bir ma‘nolarining maxsuslashuvi asosida hosil bo’ladi. Masalan, fojia, ega, ot, termik, qo’nish, ayirish leksemalari umum-iste‘mol birliklardir. Ammo ilmiy terminologiyada ham shunday leksemalar mavjud. Xo’sh, ko’p sememali leksemaning ma‘lum bir ma‘nosida qo’llanishi deyish kerakmi yoki alohidami? Agar atamalar alohida leksemalar deb qaraladigan bo’lsa, ular umumiste‘moldagi leksemalar bilan omonimik munosabatdami? Ma‘lumki, ko’pgina omonim leksemalar aslida ko’p ma‘noli leksemalar ma‘nolaridan birining boshqalaridan uzilishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan, yoz (fasl), yoz (tasvirlamoq) va yoz (yoymoq) leksemalari aslida bir polisemantik leksemaning turli ma‘nolari asosida hosil bo’lgan omonimik birliklardir. Ularning etimologik ildizlari bittadir. Bunga Qoshg’ariy lug’atidan olingan «Yoy qish bila qarishti» misrasini keltirish asosida amin bo’lish mumkin. Xat yozmoq birikuvidagi yozmoq fe‘lining asl etimologik ma‘nosi «fikrni qog’ozga yoymoq»dir. SHunday ekan, terminlarni ham asl zotidan uzilgan mustaqil leksemalar sifatida qarash lozim. Bunga terminlarga quyiladigan bir ma‘nolilik talabi ham asos bo’ladi. Demak, termin va umumiste‘mol leksema bir narsaning ikki qirrasi, bir leksemaning ikki ma‘noda qo’llanilishi emas. Kasb -hunar terminlari turli kasb-hunar egalari nutqida qo’llanuvchi leksemalardir. Kasb-hunar atamalari shu xunar egasi qaysi sheva vakili bo’lsa, shu sheva leksikasi tarkibiga kiradi. Masalan, Shahrisabz shevasiga mansub xunarmand ishlatadigan atama Buxoro shevasida bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun kasb-hunar leksemalari ikki hissa chegaralangan leksikani tashkil etadi. Bu leksika, birinchidan, ma‘lum bir sheva doirasida bo’lsa, ikkinchidan, shu shevada so’zlashuvchi ayrim kishilar nutqiga xosdir.

Ilmiy terminlar ko’p hollarda tarjimasiz bo’lganligi tufayli dunyo oromining bir butunlik sifatida ushlab turadi. Masalan, fonetika, morfologiya, sintaksis kabi terminlar dunyo tilshunosligi uchun mushtarakdir. Turli soha terminlari o’xshash bo’lishi mumkin. Masalan, morfologiya atamasi tilshunoslikda ham, zoologiyada ham ishlatiladi. Ammo ularni omonim leksemalar sifatida qarash maqsadga muvofiq. Terminlar ma‘lum bir tilga xos yoki baynalmilal bo’lishi mumkin. Masalan, tilshunosligimizdagi gap kengaytiruvchisi, gap markazi atamalari faqat o’zbek tiliga xosdir, atom, vodorod, natriy, leksema, semema atamalari baynalmilaldir. Baynalmilal atamalarni tarjima qilishga, ularga muqobil variant qidirishga urinish yaramaydi. Jargon ham qo’llanishi chegaralangan leksika tarkibiga kiradi. (frants. jargon) Kasbi, jamiyatdagi o’rni, qiziqishlari, yoshiga ko’ra alohida sotsial guruhni tashkil etgan kishilarning, asosan, og’zaki nutqida ishlatiladigan va ma‘nosini boshqalar ko’p hollarda anglab yetavermaydigan birliklar jargon deyiladi. Masalan, programmistlar jargoni, talabalar jargoni, aslzodalar jargoni, o’g’rilar jargoni, artistlar jargoni va h. Jargon umumxalq tilidan maxsus leksikasi va frazeologiyasi hamda yasovchi vositalarining o’ziga xos tarzda qo’llanishi bilan farqlanadi: otarchilar jargoni: yakan (pul),hasut (non); o’g’rilar jargoni: xurmo (buxoro tillo tangasi); mahbuslar jargoni: maymun (oyna), timsoh (qaychi), oq kaptar (geroin), yashil (militsioner); talabalar jargoni: yopmoq (sessiyani tugatmoq), vozdux (stipendiya), yaxlamoq (imtihondan qaytmoq), stukach (chaqimchi); 5) yoshlar jargoni: g’isht (xunuk), sindirmoq (lol qilmoq), krutoy (ketvorgan), risovka (ko’z-ko’z qilmoq), uxlatib ketmoq (aldamoq). Jargonlarning tarkibi boshqa tillarda olingan o’zlashma birliklar bilan boyib boradi. Jargonga xos leksemalar tez-tez yangilari bilan almashib turadi.

Jargonlar ochiq va yopiq turga bo’linadi. Agar sotsial guruh o’z xatti- harakati, qarashlari va maqsadini yashirish uchun jargon ishlatsa, bunday jargonlar yopiq jargon deyiladi. Bunga o’g’rilar, mahbuslar va bezorilarning jargonlari misol bo’ladi. Ayrim soha vakillari va soha guruhlari nutqiy tejamkorlik uchun, ba‘zan o’zlarini ajratib ko’rsatish uchun jargon qo’llaydilar. Adabiy tilga jargonlar badiiy adabiyot orqali kirib boradi. Jargonlarning kelib chiqishi, qo’llanilishi, turlari kabi masalalar sotsiolingvistikaning o’rganish manbaidir. «Nutq madaniyati» fani adabiy tilga jargonlarning kirib kelishiga yo’l qo’ymaslik uchun kurash olib boradi. Argo (frantsuz. argot) ayrim professional yoki sotsial guruhning o’ziga xos tilidir. Argo bir necha til unsurlaridan iborat qorishiq va ko’p hollarda, boshqalarga tushunarsiz nutq turida namoyon bo’ladi. Argo tili o’z grammatikasiga ega emas. Unda umumxalq tili grammatikasiga tayaniladi. Argo nutqda ikki maqsadning biri uchun qo’llaniladi: 1)kommunikatsiya predmetini sir tutish; 2)o’zini boshqalardan ajratib ko’rsatish. Misollar: 1.Bizga ziyofat malhuz emas. Ne‘mati jannatni keltir (Hamza.) Malhuz emas - o’ylangan emas, ne‘mati jannat - yor, mahbuba. 2.Tanzil deng, taqsir.(Hamza.) Tanzil - foyda. 3.Tavajjuh aylang. Shovaqqu‘ qiling. Argolar ham jargonlar kabi so’zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda sotsial- ramziy vazifa bajarish uchun ishlatiladi.

Adabiyotlar: 1. B.Mengliev. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Qarshi. 2004. 2. SH.SHoabdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1980. 3. U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1975. 4. Kollektiv mualliflar. O’zbek tili leksikologiyasi. Toshkent, 1981. 5. Hojiev A. Lingvistik terminlarning izohli lug’ati. Toshkent, 1985. 6. Tursunov U. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1992. 7. Rahmatullaev Sh. O’zbek tili omonimlari izohli lug’ati. Toshkent, 1984. 8. Ma‘rufov A. Paronimlar lug’ati. Toshkent, 1974. 9. Rahmatullaev Sh. O’zbek tilining izohli frazeoligik lug’ati. Toshkent, 1978. 10. Mirtojiev. M. O’zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi, Toshkent, 2000. 11. Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik, 151 bet, Toshkent, 1972. 12. Ne‘matov H, Rasulov. R, O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari, Toshkent, 1995.

O'xshashlar

Leksika o’qitish metodikasi

Leksika. Leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha

Leksika haqida umumiy ma`lumot

Lug’at sathi haqida. Frazeologiya

Lug’at sathidagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlam