Leksika o’qitish metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Leksika o’qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35 KB

Ko'chirib olish

Leksika o’qitish metodikasi Reja: 1. Maktab ona tili kursida “Leksika” bo’limining tutgan o’rni va uning vazifalari 2. “Leksikologiya” bo’limini o’qitishda o’quvchilarning so’z boyligini oshirish va nutqini rivojlantirish imkoniyatlari 3.“Leksikologiya” bo’limini o’qitishda qiziqarli topshiriqlardan va test texnologiyasidan foydalanish 4. “Leksikologiya” bo’limini o’rgatishda o’quvchilarni nutq uslublari bilan tanishtirish

Tayanch tushunchalar Leksikologiya, izchil kurs, so’zning atash ma’nosi, so’zning o’z va ko’chma ma’nosi, ma’nodosh va shakldosh so’zlar, amaliy-stilistik malakalar, o’quvchilarning so’z boyligi. Leksikologiya so’z haqidagi fan bo’lib, muayyan tilda ishlatiladigan barcha so’zlar shu tilning lug’at boyligini tashkil qiladi.Tilshunoslikning bu bo’limi so’z va uning ma’nolarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Shu sababli bu bo’lim o’quvchi so’z boyligini oshirish va boyitishda katta imkoniyatga ega. Bu bo’lim 5-sinfda izchil kurs sifatida o’rgatiladi. Leksikologiyani o’rganish jarayonida so’zning atash ma’nosi, o’z va ko’chma ma’nosi, ma’nodosh, uyadosh, shakldosh, zid ma’noli so’zlar, paronimlar, tarixiy va arxaik so’zlar, yangi paydo bo’lgan so’zlar, shevaga xos so’zlar, atamalar, tasviriy ifoda va iboralar kabi hodisalar bilan tanishiladi. Maktabda leksikologiya bo’limini o’tishda ko’zlanadigan asosiy maqsad o’quvchilarni o’zbek adabiy tilining so’z xazinasiga olib kirish, ularning so’z boyligini oshirish va so’zdan to’g’ri ham o’rinli foydalanish malakalarini rivojlantirishdan iboratdir. Bu bo’limni o’rganishda quyidagi vazifalar hal qilinadi: - so’zning shakl va ma’no qirralarini tushunish; - o’quvchilarning lug’at zahirasini yangi so’zlar bilan boyitish; - o’quvchilarda amaliy-sitilistik malakalarini takomillashtirish; - nutq uslublarini farqlashga, ayni bir narsa, voqea-hodisani oddiy, badiiy va ilmiy uslublarda bayon qilishga o’rgatish;

- nutq sharoitiga mos ravishda so’z tanlash malakalarini hosil qilish; - turli lug’atlar bilan ishlash malakalarini hosil qildirish. “Leksikologiya” bo’limini o’qitishda o’quvchilarning so’z boyligini oshirish va nutqi ustida ishlashga alohida e’tibor bilan qaraladi. O’quvchilar duch keladigan dastlabki muammo so’zning o’z va ko’chma ma’nosidir.Darslikda berilgan ko’z, oltin, temir, quloq, og’iz singari so’zlarning birikma tarkidida (derazaning ko’zi, buloq ko’zi, oltin bosh, oltin kuz, yoki temir intizom) o’z yoki ko’chma ma’noda qo’llanayotganligini aniqlash, ularning ma’nosini qiyoslash, berilgan so’zlarni o’z va ko’chma ma’nolarda qo’llab gaplar tuzish, ular aosida matnlar yaratish kabi amaliy-ijodiy ishlar o’quvchilarning so’z boyligini oshirishda, nutqini o’stirishda muhim ahamiyatga ega. Shakldosh so’zlar, mo’nodosh so’zlar, paronimlar, zid ma’noli so’zlar va uyadosh so’zlar mavzularini o’rganish ham o’quvchilar so’z boyligini oshirishga yaxshi yordam beradi. “Ma’nodosh so’zlar” mavzusini o’rganishda berilgan gaplar yoki matnda ajratilgan so’zlarni ularning ma’nodoshi bilan almashtirish, gapdagi so’zlarni ma’nodoshi bilan almashtirib, ular o’rtasidagi ma’no farqlarini izohlash, ma’nodosh so’zlarni ijobiy va salbiy bo’yoqli so’zlarga ajratish, ma’nodosh so’zlar ishtirokida matnlar tuzish kabi amaliy – ijodiy ishlardan foydalanish orqali o’quvchilar so’z boyligini oshirishga, nutqning rivojlantirishga erishish mumkin. Masalan, darslikda berilgan 506-mashqda mavjud so’zlarning ma’nodoshlarini topish vazifasi topshirilgan: bahs, sovg’a, gunoh, tanqis, g’alaba, hadya, ayb, munozara, pinhon, tortiq, kamchil, jinoyat, tortishuv, armug’on, izchil, zafar, mahfiy.

Mashq quyidagicha bajariladi: bahs, munozara, tortishuv; sovg’a, hadya, tuhfa, armug’on: tanqis, kamchil, taqchil: gunoh, ayb, jinoyat: g’alaba, zafar; pinhon, maxfiy. Shu singari mashqlar miqdori 10 ta bo’lib, ularni bajarish orqali o’quvchilarda ma’nodosh so’zlarga oid nazariy bilimlar mustahkamlanadi hamda ularning so’z boyligi oshadi. Ona tuli mashg’ulotlarida uyadosh so’zlar bilan ishlash o’quvchilar so’z boyligini oshirishda muhim o’rin tutadi. Uyadosh so’zlar deganda bir mavzuga oid so’zlar guruhi tushuniladi. O’quvchilar nutqini uyadosh so’zlar bilan boyitishda quyidagi ish turlaridan foydalanish mumkin: 1.Gapda yoki matda ajratilgan umumiy ma’noli so’zlarga xususiy ma’noli so’zlar topish 2.Ma’lum bir uyadosh so’zlarning izohli lug’atini tuzish 3.Bir so’zning o’z va ko’chma ma’nolarini, ma’nodoshlarini, uyadoshlarini topish 4.Matnda ajratilgan so’zlarni ularning uyadoshlari bilan almashtirish Bu kabi ishlarning bajarilishi o’quvchilarning nutqiy taraqqiyotida muhim ro’l o’ynaydi, ularning uyadosh so’zlardan nutqiy faoliyatda foydalanish malakalarini kengaytiradi. O’quvchilar so’z boyligini aniqlashda shakldosh so’zlar bilan ishlashning ham ahamiyati katta. Matnda ajratilgan so’zlarning ma’nolari ustida ishlash, ularning har biriga ma’ndosh yoki uyadoshlar topish, shakldosh so’zlar ishtirokida gaplar tuzish, so’z o’yinlari tashkil etish, tuyuqlar ustida ishlash va ularda ishtirok etgan shakldosh

so’zlarning ma’nolarini sharhlash o’quvchilarning nutqini oshirishda muhim omil sanaladi. O’quvchilar nutqida uchraydigan xatolarning ko’p qismini paronim so’zlar tashkil etadi: masalan, tanbur-tambir, tire-teri, azim- azm, dakki-daqqi, zirak-ziyrak, juda-judo kabi. Shu singari so’zlarning ma’nolarini farqlashga o’rgatish, ularni nutqda to’g’ri qo’llay bilishiga ko’niktirish o’quvchilar savodxonligini yaxshilashda ham, ularning nutqini boyitishda ham muhimdir. Paronim so’zlar vositasida turli so’z o’yinlari hosil qilish esa o’quvchilarga so’z ma’nosini teran idrok qilishlariga, nozik ma’nolarni ilg’ay olishlariga o’rgatadi. Shevaga xos so’zlar, tasviriy ifoda, atamalar, iboralar kabi so’zlarni o’rganish jarayonida o’quvchilarning so’z boyligini oshirish, nutqini o’stirish imkoniyatlari katta. Bu ish o’qituvchining mahoratiga, darsni to’g’ri tashkil qilishiga bog’liq. “Leksikologiya” bo’limini o’qitishda qiziqarli topshiriqlardan foydalanish ham yaxshi samara beradi. Shunday qiziqarli topshiriqlardan, ya’ni didaktik o’yinlardan biri “So’zdan so’z” o’yinidir. Bu o’yindan leksikologiya bo’limini o’qitishda ham foydalanish mumkin. Masalan, shakldosh so’zlar mavzusi o’rganilganda shunday topshiriq berish mumkin. O’quvchilarga o’qiladi so’zi berilib, undan shakldosh so’zni keltirib chiqarish topshiriladi. O’quvchilar harflarning turli kombinatsiyalaridan foydalanib, qil (sochning qili, qilmoq fe’li), o’qi (o’qimoq fe’li, miltiqning o’qi) kabi shakldosh so’zlarni keltirib chiqazadilar. Bu topshiriq o’quvchini fikrlashga o’rgatadi. Yana shunday topshiriqlardan biri. “Juftini topish” deb nomlanadi. Bu

o’yindan zid ma’noli so’zlar hamda paronimlar mavzusi o’tilganda foydalanish mumkin. Zid ma’noli so’zlar mavzusi o’tilgach o’quvchilarga shirin, foyda, ko’rkam, egri, tez, ko’p kabi so’zlar beriladi. Ular bu so’zlarning juftlarini topadilar, yani zid ma’noli so’z hosil qiladilar shirin-achchiq, foyda-ziyon, ko’rkam-xunuk, egri-to’g’ri tez-sekin, ko’p-oz kabi. “Leksikologiya” bo’limini o’qitishda yana “Kim chaqqon?”, “Kim tez?”, “Xatosini toping”, “Adashgan so’zlar”, “O’rningni top” kabi ko’plab qiziqarli topshiriqlardan ham foydalanish mumkin. Bunday topshiriqlar o’quvchini tez fikrlashga, ijodiy tafakkurini o’stirishga yordam beradi. Test texnologiyasi ta’lim jarayonida keng qo’llanmodqa. Leksikologiya o’qitishda ham test savollaridan foydalanish mumkin. Test topshirig’i turli mavzuda bo’lishi mumkin. Bu bo’limda foydalanish lozim bo’lgan testlarni quyidagicha tasnif qilish joyiz: 1.O’rganilgan til hodisasiga oid birliklarni aniqlash. Masalan: Berilgan qatordan ma’nodosh so’zlarni (yoki shakldosh, uyadosh, paronim so’zlar bo’lishi mumkin) toping. A) katta, ulkan, buyuk B) achchiq, nordon, sho’r C) sekin, asta, tez D) egri, qiyshiq, to’g’ri 2.O’rganilgan tushuncha yoki hodisaga oid noto’g’ri berilgan qatorni aniqlash. Namuna: Qaysi qatorda paronim so’zlar berilmagan? A) jodi-jodu

B) godo-gadoy C) kofe-kafe D) devon-dovon 3.Berilgan so’zlarning ma’nosini to’g’ri topish. Namuna: Qaysi qatorda inflatsiya so’zining ma’nosi to’g’ri berilgan? A) reklamaning kuchayishi B) qog’oz pulning qadrsizlanishi C) hisob-kitob meyori D) hisob-kitob o’lgani 4.O’rganilgan til hodisasiga mos qoida yoki ta’rifni aniqlash. Namuna: Qaysi qatorda iboralarning ta’rifi to’g’ri berilgan? A) Aytilishi va yozilishi bir xil, turli atash ma’nolarini bildirgan so’zlar B) Bir mazmuniy uyaga mansub bo’lgan so’zlar C) Bir umumiy ma’noni ifodalovchi ikki va undan ortiq so’zlar D) Ma’nosi bir so’zga teng keladigan so’zlar birikmasi yoki gaplar 5.Uslubiy jihatdan noto’g’ri qo’llangan so’zni aniqlash. A) Uning afti chiroyli edi B) Shamol tez esmoqda C) Osmonni bulut qopladi D) Mening fikrim unga ma’qul keladi

Test savollaridan foydalanish o’rgatilgan mavzuni mustahkamlashga, xotirada uzoq saqlashga, o’quvchi fikrini o’stirishga, darsda ularning faolligini oshirishga yaxshi yordam beradi. “So’zshunoslik” bo’limi o’quvchilarning nutq uslublari bilan tanishtirishini ham ko’zda tutadi. O’quvchilar maktab darsliklaridan olingan matinlarni badiiy matnlar bilan taqqoslashi ayni bir narsaning badiiy va ilmiy tasviri orqali nutq uslublari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’ladi. Buning uchun oddiy nutqda qo’llaniladigan so’zlar bilan almashtirish, hosil bo’lgan matnlarni o’zaro qiyoslash, turli uslubdosh matnlarni tahlil qilish, ularning o’xshash va farqli tomonlarini aniqlash singari ijodiy-amaliy topshiriqlardan foydalanish mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, yaxshi, ravon, aniq va ta’sirchan ifoda uslubini hech bir shaxs uslubshunoslik fanini o’rganish natijasida o’zgartira olmagan va o’zgartira olmaydi. Bu ona tili o’qituvchisining xamisha diqqat markazida turishi lozim. Shuning uchun fikrni nutq sharoitiga mos ravishda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish ona tili ta’limining talabi sanaladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi . Ona tili . Adabiyot . O’zbek tili (ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun) . Toshkent . “Sharq” nashriyot – matbaa konserni . 1999- yil ,1- maxsus son . 2.O’zbekiston Pespublikasining “Ta’lim to’g’risidagi Qonuni”. 1997-y 29-avgust. 3.B.To’xliyev, M.Shamsiyeva, T.Ziyadova. “O’zbek tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “Yangi asr avlodi” nashriyoti. 2006-y. 4.A.G’ulomov, M.Qodirov “Ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “Universitet” nashriyoti. 2001-y. 5. “O’zbek tilining asosiy imlo qoydalari” Toshkent. “O’qituvchi” nashriyoti 1995-y. 6.Y.G’ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov, B.Mirzaahmedov. “O’zbek tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “O’qituvchi” nashriyoti 1975-y. 7.O.Roziqov, M.Mahmudov, B.Adizov, A.Hamroyev “Ona tili didaktikasi” Toshkent. “Yangi asr avlodi nashriyoti” 2005-y.

O'xshashlar

Fonetika o’qitish metodikasi

Punktuatsiya o’qitish metodikasi

“Morfologiya” bo’limini o’qitish metodikasi

“Sintaksis” bo’limini o’qitish metodikasi

“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi