Lug’at sathidagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlam - Tilshunoslik - Referatlar

Lug’at sathidagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlam

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.5 KB

Ko'chirib olish

Lug’at sathidagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlam Reja: 1. Lug’at sathining qo’llanish doirasiga ko’ra tasnifi 2. Frazeologiya 3. Uslubiyat ( stilistika) 4. Leksikografiya 5. Etimologiya 6. Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. so’z yasalishi 7. Morfemika 8. Morfemalarning agglyutinativ tabiati 9. Grammatika

LUG’AT SATHIDAGI O’Z QATLAM VA O’ZLASHGAN QATLAM Tildagi barcha so’zlar uning lug’at boyligini tashkil etadi. Tilning lug’at boyligi ikki manba-ichki va tashqi manba orqali ortib boradi. Tilning ichki imkoniyatlari orqali so’z yasash (qo’shimcha qo’shish va so’zlarni qo’shish orqali); shevalardan so’z olish ichki manba, boshqa tildan so’z olish tashqi manba hisoblanadi. Boshqa tillardan so’z olish natijasida o’z qatlam va o’zlashgan qatlam farqlanadi. O’zbekcha, turkiycha so’zlar o’z qatlam nomi bilan, boshqa tildan olingan so’zlar o’zlashgan qatlam atamasi bilan yuritiladi. O’z qatlam O’z qatlamga o’zbek tiliga oid bo’lgan, shuningdek, turkiy tillar uchun umumiy bo’lgan so’zlar kiradi. O’zbek tili lug’at tarkibida turkiy tillar uchun umumiy bo’lgan so’zlar anchagina: tosh, tog’, er, bosh, suv, til, qo’l, kishi, bola; oq, qora, qizil, ko’k, sariq, yashil, yaxshi, yomon; bir, ikki, uch, besh, olti, etti, yuz, ming: men, sen, u, biz, siz, bu, shu; kel, ol, bor, tur, qara; ildam, erta, indin, ilgari. O’zbek tilining bevosita o’ziniki bo’lgan so’zlar tilning ichki imkoniyatlari asosida hosil bo’lgan so’zlardan iborat. Bunda uch holat kuzatiladi: 1) asli o’zbekcha so’zlardan shu tildagi affiks (qo’shimcha)lar yordamida yasalgan so’zlar: qatnashchi, terimchi, og’machi, birlashma ; 2) boshqa tildan o’zlashgan so’zlarga o’zbekcha qo’shimcha qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan so’zlar o’zbekcha hisoblanadi; a) arabcha so’zlardan: rahbarlik, mehrli ; b) tojikcha so’zlardan: mardlik, go’shtli; v) ruscha so’zlardan: limonli, sportchi; 3) boshqa tildan o’zlashgan so’zga o’zlashgan qo’shimchani qo’shish natijasida hosil bo’lgan so’z o’zbekcha hisoblanadi: kitobxon, doimiy, adabiyotshunos . Demak, yasama so’zlar asosan o’zbekcha (o’z qatlam so’zlari) hisoblanadi. O’z qatlam so’zlari (o’zbekcha so’zlar) quyidagi xususiyatlarga ega. 1) v,z,l,g, tovushlari bilan boshlanadigan so’zlar o’zbekcha emas: lab. 2) f, h, ‘ ishtirok etgan so’zlar o’zbekcha hisoblanmaydi: bahor, fikr. 3) o’zbekcha so’zlarda unlilar yonma-yon kelmaydi: (soat). 4) o’zbekcha so’zlar omonim xarakterda bo’ladi: soch-soch, tut-tut. 5) o’zbekcha so’zlarda tarixiy tovush o’zgarishlari sezilib turadi: yig’och-og’och, jil-yil: jilon-yilon-ilon. 6) o’zbekcha (turkiy) so’zlarda bir bo’g’in tarkibida undoshlar yonma- yon kelmaydi; g’isht, daraxt. O’zlashgan qatlam Arabcha, forscha-tojikcha, xitoycha, mo’g’ulcha, grekcha, ruscha so’zlar o’zlashgan qatlamni tashkil etadi. O’zbek tilidagi o’zlashgan qatlamning asosini arab, fors-tojik, rus tillaridan o’tgan so’zlar tashkil etadi.

Arabcha so’zlar: kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, san’at, tanqid, madaniyat, kashf, a’lo, odob, xat, savod, amal, oila, inson, husn, nutq, soat, avlod, savol, sinf, millat, hikoya, maqol, hayot, shamol, qadr, dohiy, mag’rur, xafa. Arabcha so’zlar diniy atamalar va turli soha nomlaridir. O’zbek xalqi vakillariga qo’yiladigan ismlarning ko’pi arabcha. Arabcha so’zlar quyidagi xususiyatlarga ega. 1. (v) f,h,’ harflari ishtirok etgan so’zlar,asosan, arabcha: ma’no, ta’limot, na’ra, sinf 2. Arabcha so’zlar siniq ko’pligiga ega, ya’ni ko’plik so’z tarkibini o’zgartirish bilan hosil qilinadi: hol-ahvol, xabar-axbor,ruh-arvoh, xulq- axloq,she’r-ash’or. 3. Arabcha so’zlarda o’zakdosh so’z tarkibidagi undoshlar yordamida hosil qilinadi : hukm- hokim,-hakam-mahkama-hokimiyat-mahkuma; fikr-tafakkur- mutafakkir; kitob-maktab-kutubxona-maktub; sinf-tasnif; hurmat-ehtirom- marhamat-muhtaram; Forscha-tojikcha so’zlar Forscha-tojikcha so’zlar quyidagi xususiyatlarga ega. a) tojikcha so’zlar o’zbek tili lug’ati tarkibida qadimdan mavjud bo’lib kelgan. b) toj ch,l,g,z undoshlari bilan boshlanadigan so’zlar asosan tojikcha hisoblanadi: lola, gul,chaman. v) -xo’r,-noma,-do’z,-xon,-namo,-shunos,-boz,-bon,-dor, no-, ser- qo’shimchalari forscha-tojikchadir. Tojikcha so’zlar: osmon,oftob, bahor, baho, barg, daraxt,gul, xona, mirob, dasta, bemor, g’isht, dasht, xonadon,shogird, xaridor, serob, shirin, mard, mehribon, jonajon, kamtar, kam, chala, balki, agar, ham, go’sht, non, sozanda, sabzavot, reja, dard, ombur, tesha, bobo, dugona, do’st, xonadon, peshona, kaft. LUG’AT SATHINING QO’LLANISH DOIRASIGA KO’RA TASNIFI Til-umumiy, nutq esa xususiy hodisadir. Nutq ikki shaklda bo’ladi: og’zaki va yozma. Og’zaki nutq bevosita, yozma nutq bavosita amalga oshiriladi. Xalq tili o’zbek xalqining so’zlashuv nutqidir. Xalq tili tarkibiga adabiy til ham kiradi. Xalqning asosiy til boyligi adabiy til hisoblanadi. Adabiy til xalq tilining fonetik, talaffuz, lug’aviy va grammatik jihatidan me’yorlashtirilgan eng yuqori shaklidir. Adabiy til me’yorlari va qoidalari shu xalq tilida so’zlovchilar uchun umumiy bo’ladi. Adabiy tilning ham ikki ko’rinishi mavjud: og’zaki adabiy til (radio, televideniye); yozma adabiy til (matbuot tili) . O’zbek tiliga oid dastlabki yozma yodnomalar (O’rxun-Enasoy yozuvlari) V- VIII asrlarga oiddir. Tildagi so’zlarning qo’llanishi bir xil darajada emas. Qo’llanish doirasi jihatidan o’zbek tili leksikasi ikki xil bo’ladi: 1.Umumiste’mol leksikasi ( iste’mol doirasi chegaralanmagan leksika) 2. Iste’mol doirasi chegaralangan leksika.

I. Umumiste‘mol leksikasi O’zbek tili lug’at tarkibini asosan shu tilda so’zlashuvchilar uchun tushunarli bo’lgan va barcha o’rinlarda qo’llanadigan so’zlar tashkil etadi. Bunday so’zlar umumiste’mol leksikasi yoki qo’llanish doirasi chegaralanmagan leksika deyiladi. Masalan: ota,ona, shirin, uch, to’rt, men, kelmoq, bormoq, aytmoq, son, kun, ish, payt, tun, bugun, erta va h.k. II. Iste‘mol doirasi chegaralangan leksika Iste’mol (qo’llanish) doirasi chegaralangan leksika uch xil bo’ladi: 1) dialektal leksika; 2) terminologik leksika; 3) jargon va argolar. 1. Dialektal leksika Ma’lum hududda qo’llanilib, shu hudud (territoriya) aholisi (vakillari) uchungina tushunarli bo’lgan so’zlar sheva so’zlari yoki dialektal leksika deyiladi. Bunday so’zlar dialektizmlar ham deb yuritiladi. Sheva so’zlari adabiy tildan uch xususiyatiga ko’ra farqlanadi: a) fonetik xususiyatiga ko’ra: aka-oka, bola-bala, dada-doda, kovush-govush,edi- jedi . b) leksik xususiyatiga ko’ra: kartoshka-barang, yong’oq-g’o’z, g’isht-karvich, buzoq-o’jak, narvon-shoti . v) grammatik xususiyatiga ko’ra: oshni-oshti, kelyapti- kevotti, boramiz-boravuz, bobomga-boboma. Ba’zi so’zlar adabiy til va dialekt(sheva) da qo’llangani holda, adabiy tilda shevadagidan o’zgacha ma’noda ishlatiladi. Masalan, irkit; adabiy tilda: “kir, iflos”; shevada: “ayron xalta” ma’nosini bildiradi. Tavoq; adabiy tilda ichi chuqur idish; Farg’ona shevasida “lagan” ma’nosida qo’llanadi. Bir-biriga yaqin bo’lgan shevalar yig’indisi lahja deyiladi. O’zbek xalq shevalari uchta lahjaga birlashadi. Qarluq lahjasi . Bu lahjaga Farg’ona, Toshkent tipidagi shahar shevalari kiradi. Bu lahjaga kiruvchi shevalar “y- lashgan ” deb ham yuritiladi. Qipchoq lahjasi . Bu lahjaga kiruvchi shevalar “j- lashgan ” ham deyiladi. Negaki, so’z boshidagi y o’rnida asosan j qo’llanadi; yo’ldosh- jo’ldosh, yil-jil, etti-jetti. O’g’uz lahjasi. Bu lahjaga Xorazm, turkman shevalari kiradi. Bu shevalarda so’z boshidagi jarangsiz undosh jaranglilashadi: tovush-dovush, kuch- guch. O’zbek adabiy tiliga qarluq lahjasi: fonetik jihatdan Toshkent, morfologik jihatdan Farg’ona shevasi asos bo’lgan. Dialekt va shevalarning o’ziga xos jihatlari dialektologiya b o’limida o’rganiladi. 2. Terminologik leksika Professional va ilmiy terminlar terminologik leksikani tashkil etadi. Ilm-fan, texnika,qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarga oid tushunchalarning aniq atamasi bo’lgan so’z yoki birikma termin deyiladi. Terminlar ikki xil bo’ladi: a) professional terminlar. Ma’lum kasb-hunarga va mutaxassislikka oid monosemantik so’zlar professional terminlar hisoblanadi : masalan, charm, rezgi,Label1

shirach (etikdo’zlik), angob, loya, taqsir, gulbo’ta, bargi bodom (kulolchilik); zehdo’zlik, piltakach, yo’rmado’zlik, bichiqchi, tarhkash(kashtachilik) kabi. b) ilmiy terminlar. Har bir fan o’ziga xos terminga ega. Tilshunoslikda: fonema, fonetika, ega, kesim; matematikada: kub, kvadrat, plyus . 3. Jargon va argolar Ma’lum tabaqa (sinf) vakillari nutqida qo’llanadigan so’zlar jargonlar deyiladi. Masalan, shoe’ qiling -bildiring, tanzil -foyda. Argolar qiziqishlari, mashg’ulotlari, yoshlari bir xil bo’lgan ma’lum tor doiradagi guruh vakillari qo’llaydigan so’zlardir. Ular umumxalq tiliga oid so’zlarni boshqa ma’noda qo’llashadi. Otarchilar, o’g’rilar, savdogarlarning o’z argolari mavjud. Masalan, a) otarchilar argosidan; yakan (pul), joyi (yo’q), dah (yaxshi); b) o’g’rilar argosidan: loy(pul), ligavi (milisiya), harif (pul egasi, o’g’rilik ob’ekti); d) savdogarlar argosidan: sar yoki sarpiyoz (ming so’m), kapara (olti ming so’m); e) bezorilar argosidan: zamri (jim tur), hamka (non), deshevka (chaqimchi) . Bu kabi sinflar, uyushma va to’dalar yo’qolishi bilan argo va jargonlar ham yo’qoladi. Emotsional-ekspressivlik jihatdan o’zbek tili leksikasi Emotsional-ekspressivlik his-tuyg’u, munosabat ifodalash demakdir. O’zbek tilidagi ba’zi so’zlar so’zlovchining munosabatini ham ifodalaydi, ba’zilarida munosabat sezilmaydi. Shu jihatdan so’zlar ikki xil bo’ladi: 1) emotsional-ekspressiv bo’yoqsiz so’zlar; 2)emotsional-ekspressiv buyoqdor so’zlar. Bo’yoqsiz so’zlarda faqat tushuncha, ma’no ifodalanadi. So’zlovchining munosabati sezilmaydi. Bunday so’zlar bo’yoqsiz yoki neytral so’zlar deb yuritiladi. Bo’yoqdor so’zlarda so’zlovchining munosabati ham ifodalanadi. Munosabatning xarakteriga ko’ra bo’yoqdor so’zlar ikki xil bo’ladi: a) ijobiy bo’yoqdor so’zlar: chehra, jamol. b) salbiy bo’yoqdor so’zlar: badbashara, badburush, naynov, qiltiriq, kampirdahan. Noadabiy qatlamlar Jonli (so’zlashuv) tilda uchraydigan, keng iste’molda qo’llanmay, ayrim shaxslarning xulq-atvorini, tabiatini ko’rsatib turadigan so’z va iboralar noadabiy qatlam hisoblanadi. O’rinsiz iboralar, qarg’ash, so’kish, argo, jargon, varvarizmlar noadabiy qatlam hisoblanadi. Masalan: “Xo’jayinimizning tusini el esin...”, “Boshqa vaqtda zvonit qiling...” Varvarizm (lat. “ajnabiy”)-boshqa tillardan olingan so’z va iboralarni o’rinsiz qo’llash. Masalan: momoy, babulya, bratishka, gardkam, mersi, danke... Vulgarizm (lat. “dag’al”)-adabiy tilda ishlatilmaydigan yoqimsiz, qo’pol so’zlar, noto’g’ri jumlalar: Ey, sharmanda, benomus, bebosh. Vulgarizm ham noadabiy qatlamga kiradi. Tasviriy ifodalar

Nutqning ta’sirchanligini oshirish uchun qo’llanadigan ifodalar tasviriy ifodalar deyiladi. Tasviriy ifodalar asosan ot turkumidagi so’zlar bilan ifodalanadi: matematika, shaxmat-aql gimnastikasi; yozuvchi, shoir- qalam ahli; rassom- mo’yqalam sohibi; archa-o’rmon malikasi; makkajo’xori-dala malikasi; paxta-oq oltin; ko’mir, neft-qora oltin; paxta terish mashinasi-zangori kema; osmon-moviy gumbaz. FRAZEOLOGIYA Ikki yoki undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi. Iboralar tilda tayyor holda mavjud bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq so’zning birikib, yaxlit holda ko’chma ma’no ifodalashiga frazeologik birikma deyiladi. Frazeologizmning semantik tuzilishi (ma’no imkoniyatlari) frazeologik ma’no va qo’shimcha ma’no bo’yoqdorligi (ottenka)dan iborat bo’ladi. Belgi, harakat kabilar haqida frazeologizm ifodalaydigan ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Frazeologik ma’no obrazliligi bilan leksik ma’nodan farq qiladi. Iboralar lug’aviy birlik bo’lganidan, xuddi so’zlar kabi, gapda bir bo’lak vazifasida keladi: Aka-ukalar (ega) bir yoqadan bosh chiqarishdi (kesim). Iboralar ham, xuddi so’zlar kabi, shakl va ma’no butunligiga ega. Ko’p ma’noli iboralar (iboralarda polisemiya) Iboralarning asosiy qismi bir ma’noli. Iboralarda ko’p ma’nolilik kam uchraydi: Eskini yamaguncha esing ketadi. Uni maqtab esi ketdi . Jangchi goh-goh o’ziga kelib yotdi. Endi o’zinga kelding. Omonim iboralar Bir xil shaklda tuzilgan, ammo boshqa-boshqa ma’nolarni ifodalaydigan iboralar omonim iboralar deyiladi. Omonim so’zlar tilda ko’p bo’lishiga qaramay, omonim iboralar kam uchraydi. 1 . Boshiga ko’tarmoq . Uyni boshiga ko’targan bolalar tinchib qolishdi (“shovqin solmoq” ma’nosida); 2. Boshiga ko’tarmoq . Har doim sizni boshiga ko’taradi. (“e’zozlamoq” ma’nosida); 3. Og’ziga olmoq (ichmoq ): Ilgari bir qatra og’ziga olmas edi. Og’ziga olmoq (gapirmoq); Ammo hech kim meni qaytarishni og’ziga olmas edi. Sinonim iboralar Ma’nodoshlik hodisasi ibora uchun ham xos. Shaklan har xil iboralarning bir-biriga yaqin ma’nolarni anglatib kelishi sinonim iboralar deyiladi: Kayfi buzuq-ta’bi tirriq; Toqati toq bo’lmoq-sabr kosasi to’lmoq. Yaxshi ko’rmoq-ko’ngil bermoq;

Lug’aviy birlik sifatida iboralar so’zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo’ladi: tomdan tarasha tushganday-kutilmaganda; og’zi qulog’ida-xursand, joni chiqmoq-g’azablanmoq; ta’bi xira-xafa; quling o’rgilsin-ajoyib. Antonim iboralar Qarama-qarshi ma’no ifodalovchi iboralar antonim iboralar deyiladi: ko’kka ko’tarmoq-erga urmoq; yuzi yorug’-yuzi shuvut; ko’ngli joyiga tushmoq-yuragiga g’ulg’ula tushmoq. Iboralar so’zlashuv va badiiy uslubda keng qo’llanadi. USLUBIYAT ( Stilistika) Uslub- so’zlovchi va yozuvchining ifodalanayotgan fikrga, voqea, hodisaga shaxsiy munosabatidir. Shu yo’l bilan ayni bir jumlada qo’shimcha sub’ektiv ( modal) mazmun ham ifodalanadi. Nutq uslublari besh xil: so’zlashuv, rasmiy, ilmiy, ommaviy, badiiy uslub. 1. So’zlashuv uslubi - ona tilidagi bor imkoniyatlardan foydalanadi. 2. Rasmiy-idoraviy ( ish qog’ozlari uslubi)- shaxslar bilan shaxslar orasidagi, shaxslar bilan davlat idoralari orasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi: ariza, tilxat, adres, xat, telegramma, farmoyish, tarjimai hol rasmiy uslub ko’rinishlaridir. Qisqalik, aniqlik, soddalik rasmiy ish qog’ozlari uslubining asosiy belgilaridir. Ibora va jumlalar bir qolipda bo’ladi. So’zlar ko’chma ma’noda ishlatilmaydi. 3. Ilmiy uslub -fan-texnika tilidir. Ilmiy uslubning asosini atama, ta’rif, qoida, qonun va shartli belgilar tashkil etadi. Bu uslub termin ( atama) lar bilan ish ko’radi. 4. Ommaviy (ommabop, publisistik) uslub - matbuot, radio, teleko’rsatuvga xos bo’lgan tildir. 5. Badiiy uslub - badiiy tasvir vositalari ibora va asosan ko’chma ma’nodagi so’zlar asosida ish yurituvchi uslub. Nutq uslublari stilistika ( uslubiyat) da o’rganiladi. Stilistika “ stil” ( “ yozish quroli”, “ ruchka”, “ pat”) ma’nosidagi so’zdan olingan. Gapda, so’z qo’llashda ayrim xatolar mavjud bo’ladiki, ular uslubiy xato sifatida qaraladi. Masalan, g’o’za, paxta so’zlari juda yaqin tushunchani bildiradi. Shunga qaramay, “g’o’za terildi”, “ paxta gulladi” deyish xatodir. LEKSIKOGRAFIYA Tildagi barcha so’zlar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi masalalar lug’atshunoslik (leksikografiya)da o’rganiladi. Lug’atlar ilmiy maqsadlarda tuziladi. Lug’atlarning, dastavval, ensiklopedik va lingvistik turi farqlanadi. Ensiklopedik (qomusiy) lug’atlar ijtimoiy turmushning barcha sohasiga oid so’zlarni qamrab oladi. Ensiklopedik lug’atlarda so’zlar, birikmalar, ma’lum bir voqea-hodisalar izohlanadi. Lingvistik lug’atlarda esa faqat so’zlar beriladi.

Lug’atlar qo’llanish doirasiga ko’ra ikki xil bo’ladi: umumiy lug’atlar va maxsus lug’atlar. Umumiy lug’atlar barchaga mo’ljallangan bo’lib, ulardan turli soha vakillari foydalanishi mumkin. Masalan: “Imlo lug’ati”, “Izohli lug’at”, “Ruscha-o’zbekcha lug’at”. Maxsus lug’atlar esa ma’lum bir soha vakillari uchun mo’ljallangan bo’ladi: “Sinonimlar lug’ati”, “Matematik terminlar lug’ati”. So’zligining bir til yoki bir necha tildan iborat bo’lishiga ko’ra tarjima lug’atlari va bir tilli lug’atlar farqlanadi. I.Tarjima lug’atlarida bir tilning lug’aviy birligiga boshqa tildagi mos birlik beriladi. Masalan, “O’zbekcha-ruscha lug’at”. II. Bir tilli lug’atlar (o’z til lug’atlari) ning so’zligi bir tilda bo’ladi. Bir tilli lug’atlarning quyidagi turlari bor. 1. Izohli lug’at da lug’aviy birliklarning (so’z yoki iboralarning) ma’nosi izohlanadi. Lug’aviy birlik ko’p ma’noli bo’lsa, uning barcha ma’nolari beriladi va izohlanadi. “O’zbek tilining izohli lug’ati” 1981 yilda 2 jild holida nashr etilgan bo’lib, oltmish besh mingga yaqin so’z izohlangan. 2.. Imlo lug’ati so’zlarning imlo qoidalariga binoan qanday yozilishini qayd etadi. Imlo lug’ati (orfografik lug’at) so’zlarning to’g’ri yozilishini ko’rsatadi. Katta hajmli imlo lug’ati 1976 yilda nashr etilgan, unda 65 ming so’zning to’g’ri yozilishi qayd qilingan. O’quvchilar uchun chiqarilgan maxsus imlo lug’atida 17 ming so’zning to’g’ri yozilishi berilgan. 3. Orfoepik lug’at da so’zlarning adabiy talaffuzi qayd etiladi. 4. Morfem lug’at da so’zlarning morfem tuzilishi, ma’noli qismlari beriladi. Ular lingvistik maqsadlarda tuziladi. 5.Chastotali lug’at so’zlarning qo’llanish miqdori va foizi haqida ma’lumot beradi. 6.Ters (chappa, teskari) lug’atda so’zlar qaysi harf bilan tugashiga qarab joylashtiriladi. 7.O’zlashma so’zlar lug’ati da boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar izohlanadi. 8.O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati da frazeologik birliklar (iboralar) izohlanadi. Sh.Rahmatullayevning “O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati” 1978 yilda tuzilgan. 9.Sinonimlar lug’atida sinonimlar izohlanadi. 10.Omonimlar lug’atida omonimlar izohlanadi. 11.Antonimlar lug’atida antonimlar ( qarama-qarshi ma’noli so’zlar) beriladi. 12.Dialektal lug’at da o’zbek tilining dialekt va shevalariga xos bo’lgan so’zlar qayd etiladi. 13. Terminologik lug’at da terminlar izohlanadi. 14. Etimologik lug’at da so’zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixi yoritiladi. «O’zbek tilining etimologik lug’ati» 2000 yilda prof. Sh. Rahmatullayev tomonidan yaratildi. I “O’zbek tilining izohli etnografik lug’ati”, “Qo’shma so’zlar lug’ati” hali yaratilmagan.

ETIMOLOGIYA Etimologiya so’zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixini o’rganuvchi bo’lim. So’zlarning kelib chiqishini o’rganish quyidagilarda ahamiyatli: 1) so’zlarning lug’aviy ma’no ko’lamini yoritishda. 2) so’z o’zagini aniqlashda. 3) tilning tarixiy taraqqiyoti davomidagi o’zgarishlarni tahlil qilishda. Masalan: dehqon so’zi yer ochib, ekin o’stiruvchi qishloq odamini bildiradi. Bu so’z asli tojikcha bo’lib, deh-“qishloq”, qon- xon-hokim degan ma’nolarni bildiradi. Qadimda mayda yer egalarini dehqon deyishgan. Hozirda ”ekin-tikin ishlari bilan shug’ullanadigan odam” tushunchasini beradi. Mehnat so’zi mumtoz adabiyotda “mashaqqat”, “zahmat”, “azob-uqubat” ma’nolarida qo’llangan: Yod etmas emish kishini g’urbatda kishi, Shod etmas emish ko’ngulni mehnatda kishi. Mehnat hozirda jismoniy va aqliy ko’rinishdagi faoliyatni anglatadi: Mehnat-mehnatning tagi rohat. Vatan so’zi aslida “tug’ilgan joy” ma’nosini anglatadi. Keyinchalik, vatan so’zining ma’no doirasi kengaya borib, “mamlakat”, “yurt” tushunchasiga teng kelib qolgan. Etimologik kuzatishlar, turkiy tillar etimologiyasiga bog’liq fikrlar muayyan til, jumladan, o’zbek tili tabiatini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Turkiy so’zlar etimologiyasiga oid quyidagi xulosalar o’quvchi bilimini boyitishga xizmat qiladi. 1. O’zbek tilidagi turkiy so’zlar asosan ikki bo’g’inli, qisman bir va uch bo’g’inli bo’lib, to’rt va undan ortiq bo’g’inli so’zlar juda kam. 2. Bir bo’g’inli so’zlar qadimgi turkiy tilga mansub bo’lib, hozirgi o’zbek tili nuqtai nazaridan tub deb qaraladi. Qadim turkiy so’zlar undosh- unli- undosh (sus) shaklida bo’lgan o’zaklarga asoslangan. 3. Turkiy tillarga, jumladan o’zbek tiliga bir bo’g’in tarkibida ikki undoshning ketma-ket kelishi xos emas. O’zbek tilida uchraydigan berk, bo’rk, art burch, bo’rt so’zlari oxiridagi undosh aslida qo’shimcha sifatida keyin qo’shilgan: ber-ik-berk, bo’ru-k-bo’rk; ari-t-art, bur-uch-burch, bo’r-ut- bo’rt. 4. Qadimgi turkiy tilda (o’zbek tilining dastlabki taraqqiyot bosqichida) so’z yasovchi qo’shimchalar hozirdagiga nisbatan ko’p va xilma-xil ko’rinishlarda mavjud bo’lgan. Bugungi kunda ma’noli qismlarga ajratiladigan so’zlarning ko’pi qadimgi turkiy til davrida yasalgan. Ayrim so’zlar etimologiyasiga e’tibor bering. Qo’shiq- “ashula”. Ko’cha tomonda childirma va qo’shiq eshitildi (Parda Tursun). Qo’shiq 1 so’zi qadimgi turkiy tilda “birlashtirish” ma’nosidagi qo’sh fe’liga-(u-g’ ot yasovchisini qo’shish bilan yasalgan (bu haqda “Devonu lug’atit turk”da-1 jild, (357-bet); “Drevnetyurkskiy slovar”da(460-bet), ma’lumot berilgan). Bu so’z dastlab “she’r”, “qasida” ma’nosini anglatgan; ma’no taraqqiyoti natijasida “ashula” tushunchasi 1 Mazkur so ’ z etimologiyasi haqida Sh . Rahmatullayev , M . Qodirovlarning « O ’ zbek tilining qisqa etimologik lug ’ ati » (- T .” Universitet ”,1997-1998) da fikr bildirilgan .

shakllangan. So’zning qadimiy ko’rinishi keyingi davrlarda fonetik o’zgarishga uchragan: qo’sh-ug’-qo’shug’-qo’shuq-qo’shiq. Burungi “ilgari”, “oldin”, “avval” . Ko’chatlarning holati burun qanday bo’lsa, hozir ham shunday. Bu so’z “hid bilish a’zosi” ma’nosidagi burun otining “oldin”, “ilgari” ma’nosi asosida yuzaga kelgan ( burun ham yuz sathidan oldin, ilgari turgani uchun shunday nomlangan). LUG’AT SATHI TARAQQIYOTIDAGI ICHKI OMILLAR. SO’Z YASALISHI So’z yasash yo’llari, usullari so’z yasalishi bahsida o’rganiladi. So’z yasalishi asosan ikki usul bilan amalga oshadi: affiksatsiya usuli va kompozitsiya usuli. 1. Affiksatsiya usuli mustaqil ma’noli morfemaga, so’zning o’zak-negiziga so’z yasovchi qo’shimchalarni (affikslarni) qo’shish orqali yangi so’z yasashdir. So’zning o’zak-negiziga yasovchi qo’shimchalar qo’shish bilan hosil bo’lgan yangi so’z yasama so’z deyiladi (sodda so’zlar tuzilishi jihatdan ikki xil bo’ladi; tub va yasama so’z. Tarkibida so’z yasovchi qo’shimcha ishtirok etmagan so’z tub so’z deyiladi.) Ot, sifat, fe’l, ravish yasovchi qo’shimchalar so’z yasovchi hisoblanadi. Affiksatsiya so’z yasashda unumli usuldir: chiroy-li-chiroyli; mulk-dor-mulkdor; qahramon-ona-qahramonona, qahramon-larcha-qahramonlarcha . 2. Kompozitsiya usuli (so’zlarni qo’shish) orqali qo’shma so’zlar hosil qilinadi. Birdan ortiq mustaqil ma’noli morfemaning (mustaqil so’zning) birikib, yaxlit bir lug’aviy ma’noni ifodalashi qo’shma so’z deyiladi: oqqush, toq qaychi, molboqar, temir yo’l, asalari, oshqozon, tomorqa, qizilishton, bo’rikalla, karnaygul. Ko’rpacha, qattiq, suyuq, silliq, quyuq, tirik, tiril, moddiy, siyosiy, maishiy, emakla, g’ovla, o’dag’ayla, tarashla, ko’chmanchi, tiqmachoq, bo’g’iz, bosqich, zarurat, po’stloq, quloqchin, qoldiq, shodiyona, biror (biron), bezor, oqliq, sholcha, qishloq, qizg’in, chirkin ... kabi so’zlar hozirda yasama deb emas, tub so’z sifatida qaraladi. Bulardan tashqari so’z yasashning quyidagi usullari ham uchraydi. 3. Fonetik usul : ko’r-ko’z, bo’r-bo’z . So’z urg’usini ko’chirish orqali so’z hosil qilish ham fonetik usul hisoblanadi: yangi (sifat)-yangi(ravish) . 4. Semantik usul; so’z ma’nosining o’zgarishi asosida yangi so’zning hosil bo’lishi: to’garak-aylana, to’garak-mashg’ulot, uloq (hayvon) uloq(sport turi). ko’k-rang, ko’k-osmon, yupqa-qalin emas, yupqa-taom nomi; kun(sutkaning yorug’ qismi)- kun(quyosh) . 5. Abbreviatsiya usuli (so’zlarni qisqartirish) rus tilidan qabul qilingan: Tosh MI, MDH, BMT. Qisqartirib yangi so’z hosil qilishning bir necha ko’rinishlari bor: bosh harflarni qisqartirib olish (AQSh); birinchi so’zning dastlabki bo’g’ini va keyingi so’zlarning bosh harfini olish (SamDU) kabi.

MORFEMIKA Morfemika -so’zning ma’noli qismlari haqidagi ta’limot. Morfemika- morfemalar haqidagi bo’lim. So’zning ma’noli qismlari morfemalar deyiladi. Morfema so’zning bo’linmas, eng kichik ma’noli qismidir. Morfemalar ikki xil bo’ladi: o’zak morfema va affiksal morfema . 1. O’zak morfema : so’zda albatta ishtirok etadigan, leksik (lug’aviy) ma’no ifodalay oladigan morfemadir. O’zak morfema so’z yasalishi uchun ham, shakl (forma) yasalishi uchun ham asos bo’ladi: gul chilarimizni: o’zak morfema- gul 2. Affiksal morfema : (qo’shimcha morfema) mustaqil leksik (lug’aviy) ma’no ifodalay olmaydigan, so’zning leksik yoki grammatik ma’nolari shakllanishida xizmat qiladigan morfemadir. Affiksal morfema so’z tarkibida hamma vaqt ham ishtirok etavermaydi. Affiksal morfemalar (qo’shimchalar) vazifasiga ko’ra 3 xil bo’ladi: 1. So’z yasovchi affikslar yangi so’z hosil qiladi, so’zning leksik (lug’aviy) ma’nosi shakllanishida ishtirok etadi. Ot, sifat, fe’l, ravish yasovchi barcha affikslar so’z yasovchi hisoblanadi: gul la 2. So’z shaklini hosil qiluvchi (forma yasovchi) affikslar so’z ma’nosiga ta’sir etib, uni bir oz o’zgartiradigan, ammo yangi so’z hosil qilmaydigan qo’shimchalardir. Sonlardagi -ta, -tacha, otlardagi kichraytish-erkalash qo’shimchalari (-cha, -jon, -xon, -loq...); qarashlilikni bildiruvchi qo’shimcha (- niki); -dek, -day qo’shimchalari, ko’plik qo’shimchasi (-lar), fe’l nisbatlari, fe’l mayllari qo’shimchalari, sifat darajalari qo’shimchalari shakl yasovchi hisoblanadi. 3. So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar so’zning ma’nosiga umuman ta’sir etmaydi. So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar sintaktik munosabat (so’zlarni o’zaro biriktirish) uchun xizmat qiladi.So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalarga kelishik, egalik, shaxs-son qo’shimchalari kiradi. Ba’zi adabiyotlarda qo’shimchalarning vazifasiga ko’ra turlari ikki xil deb ko’rsatiladi. Bunda so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar shakl yasovchi qo’shimchalar guruhida beriladi. Qo’shimchalar tuzilishiga ko’ra sodda va murakkab (qo’shma) bo’ladi. 1. Sodda affikslar : -chi,-la,-lik,-lar... 2. Murakkab (qo’shma) affikslar :-chilik,-garchilik,-lan,-lash, larcha: yo’qchilik, yog’ingarchilik, otlan, salomlash, o’rtoqlarcha . Quloqchin, yuksal, yuksak, qattiq, kunda,chindan so’zlari ma’noli qismlarga ajralmaydi. Demak, o’zak va qo’shimchalar so’zning ma’noli qismlari hisoblanadi. MORFEMALARNING AGGLYUTINATIV TABIATI

Affiksal morfemalar o’zak morfemaga birikish xususiyatiga ko’ra muayyan tilning o’ziga xos jihatlarini namoyon qiladi. O’zak morfemalarning tabiatiga ko’ra tillar asosan agglyutinativ va flektiv tillarga bo’linadi 1 . Turkiy tillar, jumladan o’zbek tili affiksal morfemalari tabiatiga ko’ra agglyutinativ hisoblanadi. Agglyutinatsiya «ketma-ketlik» ma’nosidagi so’z bo’lib, qo’shimchalarning o’zakka ma’lum tartib va ketma-ketlikda qo’shilishidan dalolat beradi. Bunday hollarda o’zak va qo’shimchalar chegarasi sezilib turadi. Agglyutinativ tillarda so’z shakllari o’zgarmas holda qo’shiladigan affikslar yordamida yasaladi. Bunday tillarda affikslar asosan bir grammatik ma’noni ifodalaydi. Masalan, -lar faqat ko’plik qo’shimchasi sifatida qaraladi. Mazkur qo’shimchaning boshqa hollarda ifodalagan hurmat, kesatiq, kinoyani bildiruvchi grammatik ma’nolari uslubiy jihatlari hisoblanadi. Turkiy tillarda (o’zbek tilida) o’zakka dastavval, so’z yasovchi qo’shimchalar (morfemalar), keyin shakl yasovchi va oxirida so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar birikadi: tila-k-lar-imiz-ni . Bu qat’iy qoida morfem tahlilda, ya’ni so’zlarni ma’noli qismlarga ajratishda ham muhim. Masalan, o’rtoqlarcha, mardlarcha so’zlari o’rtoq-lar-cha, mard-lar-cha ko’rinishida emas , balki o’rtoq- larcha, mard-larcha tarzida ma’noli qismlarga ajratiladi. O’zbek tilidagi affiksal morfemalar o’zak morfemadan keyin qo’shilish xususiyatiga ega. Shu jihatdan, old qo’shimchalar o’zbek tili tabiatiga xos emas. Tilimizdagi ser-(sersuv), no-( nomard), be-(begunoh), ba-(badavlat).. kabi old qo’shimchalar fors-tojik tiliga xos bo’lib, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy omillar ta’sirida o’zbek tiliga o’zlashib ketgan. Old qo’shimchalar rus-baynalmilal so’zlarida ham uchraydi. Flektiv tillarda o’zak morfema va affiksal morfema chegaralari sezilmaydi. Rus tili, arab tili flektiv tillarga mansubdir: videt-viju; xodit-xoju; hukm- mahkama-hokim-hakam-mahkum; fikr-tafakkur-mutafakkir; zulm-zolim-mazlum; hol-ahvol; xulq-axloq; she’r-ash’or. . GRAMMATIKA Grammatika ( yunoncha o’qish va yozish haqidagi bilim ) tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib , nutqda so’zlarning o’zgarishi, o’zaro birikib gap hosil qilishi haqidagi bilimdir. Tilning grammatik vositalari: 1. Affiksatsiya olimlar fikricha tillarda ebg ko’p tarqalgan vositadir.Ma’no anglatuvchi affaikslarni ikki turga ajratamiz. Shakl yasovchi affiksal morfemalarning keyingi turi fleksiya deyiladi. 2. Ohang o’z ichiga tilda grammatik ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan melodika bilan urg’uni qamrab oladi, lekin melodika va urg’uning roli hamma tillarda bir xil emas. 3. Melodika deganda ton balandligining o’zgarishi tushuniladi. U asosan hitoy-tibet tillarida katta ahamiyatga egadir. Hitoy tilida to’rtta ton mavjud 1 Agglyutinatsiya-lotincha « yopishtirish» ma’nosini; flektsiya «bukilish» ma’nosini anglatadi.

bo’lib so’zning ma’nosi shu tonlardan qaysi biri ishlatilayotganligiga ko’ra o’zgaradi.Masalan, da so’zi nutqda talaffuz qilinishiga ko’ra ot, sifat, fe’l va ravish bo’lib kelishi mumkin. 4. Takror (reduplikatsiya) deganda grammatik ma’noni ifodalash maqsadlarida so’z yoki uning biror qismini ikki marta qaytarish tushuniladi. Takrorlar ko’p tillarda uchraydi, lekin u bir xil maqsadga xizmat qilmaydi. Masalan, u malay tilida grammatik vosita sifatida ishlatiladi va ko’plik ma’nosi ifodalashda foydalaniladi. orang-odam, orang-orang - odamlar 5. Ichki fleksiya deganda turli grammatik ma’nolarni ifodalash uchun so’z tarkibidagi tovushlarni o’gartirish tushunilib bu vosita hind-ovropa va semit tillarida ko’p qo’llaniladi. Arab tilida undosh tovushlar leksik ma’noni anglatsa, unlilar grammatik ma’noni ifodalaydi. 6. Suppletivizm deganda bir so’zning grammatik shakllarini har xil so’z o’zaklaridan yasalishi tushuniladi.So’zlarning suppletiv shakli hind-ovropa tilllarida ko’plab uchraydi.Grammatik ma’noni bu yo’l bilan ifodalash asosan kishilik olmoshlari hamda sifatlarga xosdir. Masalan, я – меня ; men –meni-menga; мы - нас ; biz – bizni – bizga; Grammatika tilning ichki qurilishi haqidagi bo’lim hisoblanib, ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. MORFOLOGIYA Morfologiya grammatikaning bir qismi bo’lib, so’z turkumlari, so’zning grammatik shakli, grammatik ma’no, morfologik kategoriya ( tushuncha)larni o’rganuvchi bo’lim. Morfologiya so’zni grammatik birlik sifatida tekshiradi. So’z grammatik birlik sifatida grammatik ma’nosi va grammatik shakliga ega bo’ladi. Grammatik ma’no So’zning u yoki bu turkumga mansubligini ko’rsatuvchi, so’zning ma’lum bir grammatik shakl orqali ifodalanadigan ma’nosi grammatik ma’no hisoblanadi; qalam, suv, tosh, olma, bog’,uy so’zlari bir grammatik ma’noga mansub so’zlar hisoblanadi. Grammatik forma ( shakl) yoki so’z formasi So’zning ma’lum bir grammatik ma’no ifodalovchi shakli so’zning grammatik formasi (shakli) deyiladi. Grammatik ma’noni ifodalovchi morfema grammatik ( morfologik) ko’rsatkich ham deyiladi. Masalan, ko’plikning

grammatik ko’rsatkichi-lar; bosh kelishik va bo’lishlilik ko’rsatkichi yo’q (nol ko’rsatkichli). Grammatik shakl (so’z formasi) ning uch xil turi mavjud: 1. Affikslar (qo’shimchalar): uyni, uydan, uyga; o’qiyapman, o’qiyapsan, o’qiyapti. Affikslar yordamida yasaluvchi forma sintetik forma deyiladi. 2. Yordamchi so’zlar orqali hosil bo’luvchi forma; ukam uchun, park tomon, o’qib ko’r, o’qib chiq. Yordamchi so’z vositasida yasaluvchi forma analitik forma deyiladi. 3. Juft va takroriy shakl: qozon-tovoq, yaxshi-yomon juft formalari umumlashtirish ma’nosini; baland-baland, qator-qator , kula-kula kabilar ko’plik, takror, ta’kid ma’nosini ifodalaydi. So’z turkumlari So’zlarning o’ziga xos belgi-xususiyatlariga ko’ra ma’lum guruhga ajratilishi so’z turkumlari deyiladi. So’zlar konkret narsa, belgi, harakat, holat kabilarni bildirishi yoki bildirmasligiga ko’ra ikkiga bo’linadi: mustaqil so’zlar va yordamchi so’zlar. So’z turkumlari jami 12 ta. Ular, asosan, ikki guruhga bo’linadi. I. Mustaqil so’zlar turkumi 1. Ot 2. Sifat 3. Son 4. Olmosh 5. Fe’l 6. Ravish II II. Yordamchi so’zlar turkumi 7. Ko’makchi. 8. Bog’lovchi. 9. Yuklama Bulardan tashqari a lohida so’zlar turkumi ham mavjud: modal so’zlar, undov so’zlar, taqlid so’zlar. Bu so’z turkumlari o’ziga xos jihatlari bilan yuqoridagi so’z turkumlaridan ajralib turadi. Ot Narsa-buyum, mavhumlik ma’nosini bildiruvchi so’zlar ot deyiladi. Ot quyidagi xususiyatlarga ega. 1. Ot turkumi son, egalik, kelishik kabi grammatik kategoriyalarga, turli ma’no hamda vazifa uchun xizmat qiluvchi vazifaviy shakllarga (funksional forma), shuningdek o’ziga xos yasalish tizimiga ega. 2. Ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravish (barcha mustaqil so’zlar) bilan birika oladi. 3. Ot barcha gap bo’laklari vazifasida kela oladi (ega, kesim, ikkinchi darajali bo’laklar, undalma).

Otlarda son tushunchasi Otlarda son tushunchasi birlik va ko’plik orqali namoyon bo’ladi. Ko’plikning grammatik ko’rsatkichi:-lar; birlik esa nol ko’rsatkichli formadir (shakldir). Otlarda ko’plik 3 xil usulda ifodalanadi: a) morfologik usul:-lar orqali: bolalar; b) leksik usul: bir qancha do’kon, bir to’da bola ; v) semantik usul: xalq, armiya, to’da, olomon, poda. Ba’zi takrorlar ham (grammatik usul) ko’plikni ifodalaydi: Kim-kim keldi? Nima-nima berdi? Dadamlar keldilar kabi o’rinlarda -lar ko’plik qo’shimchasi hisoblanmaydi. Ayrim otlar -lar affiksini olmaydi: 1. Planeta, yulduz nomlari (Quyosh, Mars..). Atoqli otlarga -lar affiksi qo’shilganda grammatik ko’plik ifodalanmaydi. 2. Ayrim so’zlar ma’nosiga ko’ra -lar qo’shimchasini olmaydi: xaloyiq, dada, ona. Ba’zan otlarga -lar qo’shimchasi qo’shilsa ham ko’plik ifodalanmaydi, balki turlicha modal ma’nolar anglashiladi. 1. Atoqli otlarga: Muhayyo, Nodira, Akmal kabilarga -lar qo’shilganda kishilar guruhi tushuniladi. 2. Mavhum otlarga -lar qo’shilganda uslubiy ma’no ifodalanadi, ma’no kuchaytiriladi: sevgi, uyqu, aql, kambag’al, ko’ngil . Uyqularim qochdi . 3. O’zi bir dona bo’ladigan narsa-buyumlarga -lar qo’shilganda ham ma’no kuchaytiriladi: bosh, til, burun . 4. Donalab sanalmaydigan otlarga -lar qo’shilsa, shu predmetning turi, navi, xili anglashiladi: unlar, yog’lar, suvlar . 5. Ma’lum kasb-hunar, fan, shu kasb-hunarga, fanga oid sohani bildiruvchi otlar ko’plik shaklida qo’llanmaydi: o’qituvchilik, dehqonchilik, olimlik, matematika, ximiya, tilshunoslik. Quyidagi hollarda otlar doimo birlik shaklida bo’ladi: 1. Izohlovchi-izohlanmish munosabatidagi birinchi so’z: qiz bola, oshpaz kampir, injener Qodirov. 2. Sifatlovchi son bilan ifodalansa, har ikki qism ham birlikda bo’ladi: beshta kitob, o’ntacha sayyoh, uchala bola, bir-ikkita gap, besh kun. Otlar nutqda har doim birlik yoki ko’plik shaklida bo’ladi. O’zbek tilida otning son shakli (birlik va ko’plik) sintaktik munosabat bildirmaydi. Egalik tushunchasi Birlik Ko’plik 1. -(i)m: -(i)miz axloqim, axloqimiz 2 -(i)ng -(i)ngiz axloqing, axloqingiz 3 -i (si) -I axloqi, axloqlari

Singlisi, birisi so’zlarida ikkita egalik qo’shimchasi mavjud. Egalik affikslaridan II shaxs ko’plik shakli bir necha ko’rinishga ega: kitobingiz, kitobinglar, kitoblaring. Egalik affiksining III shaxs formasi birlik va ko’plik uchun umumiydir. I va II shaxs egalik affikslari o’zakdan anglashilgan predmet yoki belgini insonga nisbatlaydi, III shaxs affiksi esa insondan boshqa narsalarga ham nisbatlaydi: kitobning varag’i; oynaning ko’zi. Otlarga egalik affikslari qo’shilganda o’zakda tovush almashuvi va tovush tushishi ro’y beradi: etik-ing-etiging; singil-im-singlim. Ba’zan egalik affiksi o’z grammatik ma’nosini yo’qotib, o’zak bilan birgalikda boshqa so’z turkumiga-ravishga o’tadi: ertasi, kechasi; modal so’zga o’tadi: chamasi, yaxshisi. Narsa-buyumning uch shaxsdan biriga qarashli ekanligini anglatuvchi umumiy ma’nolar va ularni ifoda qiluvchi formalar tizimi egalik tushunchasini tashkil etadi. Narsa-buyumning uch shaxsdan biriga mansubligini ko’rsatuvchi morfema egalik affiksi deyiladi. Kelishik tushunchasi Otning boshqa so’zlar bilan sintaktik munosabatini ko’rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi formalar tizimi kelishik tushunchasini hosil qiladi. Ot turkumidagi so’zning kelishik qo’shimchalarini olib o’zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik qo’shimchalari turlovchi qo’shimcha hisoblanadi. Kelishiklar quyidagicha: 1. Bosh kelishik: kim? nima? qaer? 2. Qaratqich kelishigi: kimning? nimaning? qaerning? 3. Tushum kelishigi: kimni? nimani? qaerni? 4. Jo’nalish kelishigi: kimga? nimaga? qaerga? 5. O’rin-payt kelishigi: kimda? nimada? qaerda? 6. Chiqish kelishigi: kimdan? nimadan? qaerdan? Kelishik qo’shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa ham qo’shilishi mumkin. Otlashgan so’zlar ( otlashgan sifat, otlashgan sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo’shimchalarini qabul qiladi. Otning vazifaviy shakllari Otning vazifaviy shakllari quyidagilar: 1)kichraytirish shakli; -cha, -choq (-chak); 2) erkalash shakli: -jon, -xon, -oy. 3) hurmat shakli: -lar. Hurmat ma’nosini ifodalash uchun -lar dan oldin egalik qo’shimchalarining bo’lishi shart: dadamlar. 4) qarashlilik shakli: -niki; 5) o’rin belgisi shakli: -dagi; 6) chegara shakli: -gacha (-kacha, -qacha); 7) O’xshatish shakli: -dek (-day).

Otlarning ma’no turlari Otlar ma’no jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Bir turdagi predmetlardan birining nomini yoki shu turdagi predmetlarning umumiy nomini bildirishiga ko’ra: atoqli va turdosh bo’ladi. Bir xildagi predmet yoki hodisalardan birini ajratib ko’rsatuvchi otlar atoqli otlar deyiladi. Bir turdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi otlar turdosh otlar deyiladi. Atoqli otlar faqat birlikda qo’llanadi. Asal, Arslon, Ra’no, Rayhon, Anor, Lola, Bahri, Juma,...kabi atoqli otlar turdosh otlar asosida; O’lmas, Tursun, Turdi kabi atoqli otlar fe’l asosida paydo bo’lgan. O’z navbatida rentgen, xosiyatxon, nyuton, amper kabilar atoqli otlar asosida yuzaga kelgan. 2. Turdosh otlar ifodalangan tushunchaning xarakteriga ko’ra aniq va mavhum otlarga bo’linadi. Sanash, ko’rish, ushlash mumkin bo’lgan otlar aniq otlardir: gilam, gul, ro’mol . Ko’z bilan ko’rib, ushlab bo’lmaydigan, sanalmaydigan otlar mavhum otlar hisoblanadi: g’am,alam, baxt, shodlik . Mavhum otlarga ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda uslubiy ma’no anglashiladi. 3. Yakka va jamlovchi otlar. Yakka otlar alohida predmetni bildiradi: ro’mol, ko’zoynak , kitob . Bir turdagi predmetlarni jamlab ko’rsatuvchi otlar jamlovchi deyiladi: xalq, armiya, meva. Otlar ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya (qo’shimcha qo’shish) va kompozitsiya (so’zlarni qo’shish) Ot yasovchi qo’shimchalar quyidagicha: 1) Shaxs oti yasovchi: -chi, -gar, -kor, -kash, -shunos, -(u) vchi, -(o)vchi, -dosh, -bon, -dor, -furush, -boz, -xo’r, -paz, -soz, -do’z, -xon, -go’y, -ham, -iy, -vachcha. 2) narsa-buyum oti yasovchi: -gich (-g’ich,-kich,-qich), -ma, -m (-im,um), -gi (- g’i,-ki,-qi,-g’u), -k,-q (-ik,-iq,-uq,-oq),-g’in,-qin,-v,-uv,-don. 3) o’rin-joy oti yasovchi: -loq,-zor,-iston,-poya,-goh,-obod. 4) mavhum ot yasovchi: -lik,-chilik,-garchilik,-liq,-lashtirish. noma,-xona,-ch,-inch ( quvon-ch, sevin-ch, ishon-ch, suyun-ch, yupan-ch, qo’rq- inch ). indi: yig’-indi,qir-indi; yuv-undi, oq-indi, supur-indi, chiq-indi. in,-un: ekin, yig’in, yog’in, tugun, bo’g’in, quyun (quy-un). mak,-moq: emak, chertmak, topishmoq, quymoq, chaqmoq, ilmoq. dak,-doq: kekir-dak, yugur-dak, qovur-doq, qo’ndoq. ildoq: shaqildoq, chirildoq, shilpildoq, xiqildoq. sh: uylanish, qurilish, o’pirilish, yig’ilish; o’tirish. it,-at: chiq-it, qur-it, ko’ch-at. chiq: yopin-chiq, suyan-chiq: diq: xordiq, qoldiq, topildiq. a: quyq-a, jizz-a, qahqah-a, sharshar-a, do’mbir-a, dag’dag’-a. ak; xurr-ak, qars-ak, varr-ak, bizbiz-ak, dardar-ak.

So’zlarni qo’shib ot yasash So’zlarni qo’shish yoki ularni qisqartib qo’shish bilan qo’shma otlar yasaladi. Qo’shma otlarning tarkibi quyidagicha bo’ladi: 1. Ot bilan otdan: otquloq, qo’larra. 2. Sifat bilan otdan: ko’ksulton 3. Ot bilan sifatdan: gulbeor 4. Son bilan otdan: mingoyoq 5. Ot bilan fe’ldan: o’rinbosar Quyidagi qo’shma otlar qo’shib yoziladi: a) qismlari turdosh otlardan iborat bo’lib, bir urg’u bilan aytiladigan narsa- buyum nomlari ( gulko’rpa, o’qilon, tutmayiz, oshqozon, oshko’k); a) ot bilan -ar qo’shimchali fe’ldan yasalgan qo’shma otlar ( beshiktebratar, otboqar); v) ikkinchi qismi turdosh ot bo’lgan joy nomlari ( Yangiyo’l). Ikkinchi qismi e, yo, yu, ya harfi bilan boshlangan qo’shma otlar ajratib yoziladi: er yong’oq, eshak emi, qozon yuvg’ich. Juft otlar quyidagicha hosil qilinadi: a) bir-biriga yaqin ma’noli so’zlardan: uy-joy, oyoq-qo’l, daftar-kitob; b) sinonim so’zlardan; kuch-quvvat, oziq-ovqat, baxt-saodat, or-nomus;. v) antonimlardan: yosh-qari, ost-ust. Takror otlar: kosa-kosa . Tildagi choy-poy, bug’doy-mug’doy, osh- posh, ot- pot kabi so’zlar ham takror hisoblanadi. Otlar qisqartirish yo’li bilan ham hosil qilinadi. Qisqartirish orqali ot yasalishi abbreviatsiya usuli deyiladi: SamDU, BMT, MDH, ATS, GES, filfak, avtomashina, dramteatr, texnikum. Sifat Sifat quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Predmet, narsa-buyumning belgisini bildiradi, qanday, qanaqa so’roqlariga javob bo’ladi. 2. Sifat bog’lanib kelgan ot turli so’z o’zgartuvchi qo’shimchalarni qabul qiladi, lekin sifat o’zgarmaydi: ulug’vor tabiatni. Ko’rinadiki, sifat otga bog’langanda hech qanday o’zgarishga uchramaydi, ya’ni o’zgartuvchi qo’shimchalarni olmaydi. 3. Sifatlar darajalanadi. Belgining me’yoridan, ortiq yoki kam darajada ekanligini ko’rsatish sifat darajalari deyiladi. Sifat darajalari 3 xil: oddiy, qiyosiy, orttirma daraja. 1) oddiy daraja da belgining ortiq yoki kamligi ko’rsatilmaydi: go’zal, katta. 2) qiyosiy daraja: -roq: go’zalroq, kattaroq . Qiyosiy daraja ozaytirma daraja deb ham yuritiladi. Ozaytirma daraja -(i) mtir, -ish; sal, bir oz kabi vositalar orqali hosil qilinadi: ko’kimtir, sal yaxshi, qizg’ish.

3) orttirma daraja. Belgining me’yoridan ortiqligini bildiradi: qip-qizil, yam-yashil, oppoq, g’oyatda baland. Sifat darajalari 3 xil usul(vosita) yordamida hosil qilinadi: a) fonetik usul (vosita): yap-yapaloq, qip-qizil. Urg’u yordamida ham daraja ifodalanadi: baland, achchiq, nordon. Qip-qizil, sap-sariq, yum-yumaloq so’zlarida ham urg’u birinchi bo’g’inga tushadi. b) morfologik usul : -roq, -ish, -(i)mtir: ko’kroq. v) leksik usul; sal, xiyol, bir oz, juda, g’oyatda, nihoyatda, behad eng. 4. Sifatlarning ma’no turlari quyidagicha: 1) belgi-xususiyat bildiruvchi sifatlar: kamtarin, mug’ambir, sodda,quvnoq, mehribon, sho’x, ziqna, yo’rg’a, chopag’on; 2) holat bildiruvchi sifatlar: badavlat, xursand, ma’yus, keksa, durkun, sovuq, iliq, ochiq, salqin, jimjit, tinch; 3) shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar : gavdali, novcha, uzunchoq, yassi; 4) rang-tus bildiruvchi sifatlar : oq, qora, qizil; 5) hajm-o’lchov bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og’ir, engil; 6) maza-ta’m bildiruvchi sifatlar : shirin, bemaza, nordon, achchiq. 7) hid bildiruvchi sifatlar: xushbo’y, badbo’y, qo’lansa. 5. Tuzilish jihatidan sifatlar tub (asliy) yoki yasama (nisbiy) bo’ladi. Tub sifatlar: oq, katta, uzun, qora, yosh, keng,og’ir. Tub sifatlar morfemalarga ajralmaydi. So’z yasashning biror usuli bilan hosil bo’lgan sifatlar yasama sifatlar deyiladi. Yasama sifatlar sodda yoki qo’shma bo’ladi: kuchli, iliq, aqlli, xushsiz, havo rang,ishyoqmas, qiziqqon. 6. Sifat ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya ( qo’shimcha qo’shish bilan) va kompozitsiya ( so’zlarni qo’shish orqali). 1. Affiksatsiya usuli: bu usulda asosan otdan, fe’ldan, ba’zan ravishdan sifat yasaladi. a) otdan sifat yasovchi qo’shimchalar: -li; ser- dor, ba-, siz, -gi (-ki, -qi), - y ( - viy), -i ( qishloqi, chapani, zardo’zi, kashmiri, xitoyi,) - chan, -simon, -chil, - parvar, -kor, -gar, -mand, ildoq (liqildoq, qaqildoq, shaqildoq, bijildoq, so’lqildoq, chiyildoq, likildoq, bo’rsildoq. Bu affiks taqlid so’zlardan sifat yasaydi) - vor, -parast, be-,-don, -bad, xush-, -namo, -cha ( buxorocha, o’zbekcha). b) fe’ldan sifat yasovchi: -gin (-g’in,-kin,-g’un,-qin,-qun) gir(-g’in,-kir,-qir,-qur),-choq(-chiq,-chak,) -k(-ik,-uk,-ak), -q(-iq,-uq,-oq), -ma, - qoq, -g’oq, -ag’on, -ong’ich, -ovuch ( tepong’ich, qulong’ich, hurkovuch, iskovuch), -in,-no -bar, -bop,- kash,-shumul, -loq. 2. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma sifatlar hosil qilinadi: Qo’shma sifatlar tarkibi quyidagicha bo’ladi: a) sifat-sifat: xomsemiz, olachipor, qorasovuq; b) sifat-ot: qiziqqon, balandparvoz, qimmatbaho;

v) ot-ot: otashqalb, jigar rang, bodomqovoq; g) ravish-ot: kamqon, kamgap, hozirjavob; d) ravish-ar qo’shimchali sifatdosh: tezyurar, tezotar; e) ot-ar qo’shimchali sifatdosh: tinchliksevar; j) son-ot ; (-lama): beshkokil, ikkiqat, ikkiyuzlama; z) ot-aro: xalqaro, millatlararo, qit’alararo; Umum- so’zi qo’shilgan so’zlar ham qo’shma hisoblanadi; umumjahon, umumxalq. Son Otga bog’lanib, uning miqdorini, sanog’ini, tartibini; otga bog’lanmagan holda mavhum miqdor tushunchasining nomini bildirgan so’zlar turkumi son deyiladi. Sonlar harf bilan yoziladi (besh, etti) yoki arab raqami (2, 7, 8), rim raqami (V, VII, XXI) bilan ko’rsatiladi. Son quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Son boshqa so’z turkumidan yasalmaydi. Son yasovchi qo’shimchalar ham mavjud emas. Sonda so’z yasalishi yo’q. 2. Sonning ma’no turlari va modal shakllari maxsus affikslar qo’shish bilan yasaladi: uchta, oltov. 3. Son o’zicha turlovchi affikslarni qabul qilmaydi, sifatlovchi olmaydi, o’zi otning sifatlovchisi bo’lib keladi. 4. Son miqdor tushunchasining nomini anglatganda va otlashganda kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi, ot bajargan vazifada keladi: Sakkiz ikkiga teng bo’linadi. 5. Son hisob so’zlari-numerativlar bilan ham qo’llanadi. Son gapda aniqlovchi bo’lib keladi. Sonlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra dastlab ikkiga bo’linadi: 1) miqdor son; 2) tartib son. Miqdor sonlar narsa-buyumni sanash, donalash, taqsimlash yoki taxminlab ko’rsatish uchun qo’llanadi. Miqdor sonlar quyidagi xususiyatlari bilan tartib sonlardan farqlanadi: -miqdor sonlar o’ziga xos morfologik ko’rsatkichlarga ega. Tartib sonlar - (i)nchi orqali yasaladi; -miqdor sonlar hisob so’zlari (numerativlar) bilan birga qo’llanadi. Tartib sonlar numerativlar bilan qo’llanmaydi; -miqdor sonlar juftlashib keladi, tartib sonlar juft holda kelmaydi; -miqdor sonlar birikma holda (uchdan bir) ishlatiladi; tartib sonlar birikma holda kelmaydi. -miqdor sonlar -lar affiksini olib, taxminiy miqdorni bildiradi, tartib sonlar, - lar affiksini olib otlashadi: Birinchilarga mukofot beriladi. Miqdor sonlar quyidagi turlarga bo’linadi: a) sanoq son : donalab ko’rsatish, sanash, taqsimlab ko’rsatish ma’nolarini ifodalaydi: uch, ikki, besh, etti.

Dona son: -ta: o’nta, yigirmata, uchta. Taqsim son: -tadan: beshtadan, uchtadan. Dona sonni takrorlash orqali ham taqsim son hosil bo’ladi: beshta- beshta. Dona va taqsim sonlar sanoq son hisoblanadi; b) jamlovchi son : -ov, -ala, -ovlab, -ovlashib, -ovlan: uchov, ikkala, ikkovlab, uchovlashib, oltovlon. Jamlovchi son jamlikni bildiradi. v) chama son : -cha (-ta bilan yasalgan sanoq songa qo’shiladi: uchtacha), - larcha, -lab: beshtacha, o’nlarcha, yuzlab. Sanoq sonlar juft holda kelganda, sanoq songa -lar qo’shilganda ham chama son hosil bo’ladi: uch-to’rt, beshlar. Chama son noaniq, taxminiy miqdorni ko’rsatadi. g) kasr son : butunning qismlarini ifodalaydi: to’rtdan ikki, uchdan bir. Yarim (yorti), chorak, nimchorak so’zlari ham kasr son hisoblanadi. a) aralash son: kasr sonlar butun sonlar bilan birgalikda aralash sonni hosil qiladi: uch butun o’ndan besh, besh yarim. b) tartib son narsa buyumning aniq, konkret miqdorini, ketma-ketligini ifodalaydi: -(i)nchi: beshinchi. Tartib sonlar predmetning miqdoriga ko’ra belgisini bildiradi. Sonlar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda son va qo’shma son. Sodda sonlar bir o’zakdan iborat bo’ladi: bir, besh, sakkiz. Qo’shma son ikki va undan ortiq sonlardan iborat bo’ladi: o’n besh, o’n to’rt. Aslida ikki o’zakdan tuzilib, hozirgi kunda bir o’zak tarzida qaraladigan oltmish (olti-mish), sakson (sakkiz o’n), to’qson (to’qqiz o’n) sonlari sodda hisoblanadi. Sonlarning otlashuvi. Sonlar otlashib, otlar bajaradigan sintaktik vazifalarni bajaradi. Ikkinchisini olib chiqishdi. Birniki-mingga, mingniki-tumanga. Taqsim son egalik, kelishik va ko’plik qo’shimchalarini olmaydi. Dona, taqsim sonlar ko’plik qo’shimchalarini olmaydi. Nutqimizda 23 ta tub son bor (0-9, 10-1000, million, milliard). Hisob so’zlari (numerativlar) Hisob so’zlari narsa-buyumning aniq miqdorini ko’rsatmay, shu narsani hisoblashda uning qaysi guruhga oidligini aniqlash uchun ishlatiladi. Hisob so’zlari asosan ot turkumidagi so’zlardan iborat bo’ladi: dona, nusxa, tup. Qadimda ishlatilgan hisob so’zlari: qadoq, jon, tanob, gaz, savjin, paysa, taxta, enlik, so’lkavoy, tosh, pud, mahal (vaqt), yumaloq. Keyingi davrlarda kirib kelgan (boshqa tillardan) hisob so’zlari : mehnat kuni, gektar, kubometr, kilovatt-soat, sotix, pachka, metr, kilo minut, gradus, sentr, par, ekzemplyar. O’zbek tilidagi hisob so’zlari qo’llanishiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Predmetlarni yakkalab hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar: dona, nusxa, bosh, tub, nafar. 2. Butunning, guruhning yoki to’daning qismini hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar: burda, parcha, varaq (sahifa), og’iz, luqma, siqim, tilim,

(karch), chimdim, qultum, tomchi, qatra, chaqmoq, nimta, to’g’ram, poy, bo’lak, shingil . 3. To’dalar, guruhlarni ko’rsatuvchi hisob so’zlari: gala, to’p, guruh, to’da, dasta, bog’ (bog’lam), quchoq, shoda, nafar, gruppa, hovuch. 4. Juft narsa-buyumlar hisobini ko’rsatuvchi so’zlar: juft, par (a). 5. Og’irlikni o’lchash uchun ishlatiladigan hisob so’zlari: gramm, kilogramm, metr, pud, sentr, tonna, misqol, qadoq, botmon. Hisob so’zi vazifasini bajaruvchi so’zlar miqdor o’lchovini ifodalash uchun ishlatiladi: piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop (xalta), quti, chamadon. 6. Uzunlik o’lchovi uchun ishlatiladigan hisob so’zlari: quloch, qadam, qarich. 7. Yosh hisobi uchun qo’llanadigan so’zlar: yosh, yashar, yoshdagi, yoshli. 8. Vaqt o’lchovi uchun ishlatiladigan so’zlar: asr, yil, oy, hafta. 9. Qiymat (pul) hisobi uchun ishlatiladigan so’zlar: so’m, tiyin, tanga, chaqa, tilla. Sonlarning hisob so’zlari bilan birgalikda qo’llanishi o’zbek tili tabiatiga xos jihatlardan biridir. ASOSIY ADABIYOTLAR

1. Azizov O. “ Tilshunoslikka kirish ” T., 1996 2. Abduazizov A.A. Tilshunoslikka kirish. –T.,1999 3. Акшина А . А . Пособие по курсу « Вв e дение в языкознание » - М .,1969. 4. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики., -М.,1975 5. Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979 6. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Издательство Саратовского университета,-М.,1973. 7. Berdiyorov X., Xo’jayev P., Yo’ldoshev B. Umumiy tilshunoslik.- Samarqand, 1974. 8. Бондарко А.В.Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.-Л.,1983. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Dialеktal qatlam va uning sotsial mohiyati

Lug’at sathi haqida. Frazeologiya

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik, tarixiy etimologik qatlamlari

Lugat tarkibining boyish usullari

Tilshunoslik va uning bo’limlari