Lug’at sathi haqida. Frazeologiya - Tilshunoslik - Referatlar

Lug’at sathi haqida. Frazeologiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

Lug’at sathi haqida. Frazeologiya Reja: 1. Lug’at sathidagi o’z qatlam va o’zlashgan qatlam 2. Lug’at sathining qo’llanish doirasiga ko’ra tasnifi 3. Frazeologiya

LUG’AT SATHIDAGI O’Z QATLAM VA O’ZLASHGAN QATLAM Tildagi barcha so’zlar uning lug’at boyligini tashkil etadi. Tilning lug’at boyligi ikki manba-ichki va tashqi manba orqali ortib boradi. Tilning ichki imkoniyatlari orqali so’z yasash (qo’shimcha qo’shish va so’zlarni qo’shish orqali); shevalardan so’z olish ichki manba, boshqa tildan so’z olish tashqi manba hisoblanadi. Boshqa tillardan so’z olish natijasida o’z qatlam va o’zlashgan qatlam farqlanadi. O’zbekcha, turkiycha so’zlar o’z qatlam nomi bilan, boshqa tildan olingan so’zlar o’zlashgan qatlam atamasi bilan yuritiladi. O’z qatlam O’z qatlamga o’zbek tiliga oid bo’lgan, shuningdek, turkiy tillar uchun umumiy bo’lgan so’zlar kiradi. O’zbek tili lug’at tarkibida turkiy tillar uchun umumiy bo’lgan so’zlar anchagina: tosh, tog’, er, bosh, suv, til, qo’l, kishi, bola; oq, qora, qizil, ko’k, sariq, yashil, yaxshi, yomon; bir, ikki, uch, besh, olti, etti, yuz, ming: men, sen, u, biz, siz, bu, shu; kel, ol, bor, tur, qara; ildam, erta, indin, ilgari. O’zbek tilining bevosita o’ziniki bo’lgan so’zlar tilning ichki imkoniyatlari asosida hosil bo’lgan so’zlardan iborat. Bunda uch holat kuzatiladi: 1) asli o’zbekcha so’zlardan shu tildagi affiks (qo’shimcha)lar yordamida yasalgan so’zlar: qatnashchi, terimchi, og’machi, birlashma ; 2) boshqa tildan o’zlashgan so’zlarga o’zbekcha qo’shimcha qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan so’zlar o’zbekcha hisoblanadi; a) arabcha so’zlardan: rahbarlik, mehrli ; b) tojikcha so’zlardan: mardlik, go’shtli; v) ruscha so’zlardan: limonli, sportchi; 3) boshqa tildan o’zlashgan so’zga o’zlashgan qo’shimchani qo’shish natijasida hosil bo’lgan so’z o’zbekcha hisoblanadi: kitobxon, doimiy, adabiyotshunos . Demak, yasama so’zlar asosan o’zbekcha (o’z qatlam so’zlari) hisoblanadi. O’z qatlam so’zlari (o’zbekcha so’zlar) quyidagi xususiyatlarga ega.

1) v,z,l,g, tovushlari bilan boshlanadigan so’zlar o’zbekcha emas: lab. 2) f, h, ‘ ishtirok etgan so’zlar o’zbekcha hisoblanmaydi: bahor, fikr. 3) o’zbekcha so’zlarda unlilar yonma-yon kelmaydi: (soat). 4) o’zbekcha so’zlar omonim xarakterda bo’ladi: soch-soch, tut-tut. 5) o’zbekcha so’zlarda tarixiy tovush o’zgarishlari sezilib turadi: yig’och-og’och, jil-yil: jilon-yilon-ilon. 6) o’zbekcha (turkiy) so’zlarda bir bo’g’in tarkibida undoshlar yonma- yon kelmaydi; g’isht, daraxt. O’zlashgan qatlam Arabcha, forscha-tojikcha, xitoycha, mo’g’ulcha, grekcha, ruscha so’zlar o’zlashgan qatlamni tashkil etadi. O’zbek tilidagi o’zlashgan qatlamning asosini arab, fors-tojik, rus tillaridan o’tgan so’zlar tashkil etadi. Arabcha so’zlar: kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, san’at, tanqid, madaniyat, kashf, a’lo, odob, xat, savod, amal, oila, inson, husn, nutq, soat, avlod, savol, sinf, millat, hikoya, maqol, hayot, shamol, qadr, dohiy, mag’rur, xafa. Arabcha so’zlar diniy atamalar va turli soha nomlaridir. O’zbek xalqi vakillariga qo’yiladigan ismlarning ko’pi arabcha. Arabcha so’zlar quyidagi xususiyatlarga ega. 1. (v) f,h,’ harflari ishtirok etgan so’zlar,asosan, arabcha: ma’no, ta’limot, na’ra, sinf 2. Arabcha so’zlar siniq ko’pligiga ega, ya’ni ko’plik so’z tarkibini o’zgartirish bilan hosil qilinadi: hol-ahvol, xabar-axbor,ruh-arvoh, xulq- axloq,she’r-ash’or. 3. Arabcha so’zlarda o’zakdosh so’z tarkibidagi undoshlar yordamida hosil qilinadi : hukm- hokim,-hakam-mahkama-hokimiyat-mahkuma; fikr-tafakkur- mutafakkir; kitob-maktab-kutubxona-maktub; sinf-tasnif; hurmat-ehtirom- marhamat-muhtaram;

Forscha-tojikcha so’zlar Forscha-tojikcha so’zlar quyidagi xususiyatlarga ega. a) tojikcha so’zlar o’zbek tili lug’ati tarkibida qadimdan mavjud bo’lib kelgan. b) toj ch,l,g,z undoshlari bilan boshlanadigan so’zlar asosan tojikcha hisoblanadi: lola, gul,chaman. v) -xo’r,-noma,-do’z,-xon,-namo,-shunos,-boz,-bon,-dor, no-, ser- qo’shimchalari forscha-tojikchadir. Tojikcha so’zlar: osmon,oftob, bahor, baho, barg, daraxt,gul, xona, mirob, dasta, bemor, g’isht, dasht, xonadon,shogird, xaridor, serob, shirin, mard, mehribon, jonajon, kamtar, kam, chala, balki, agar, ham, go’sht, non, sozanda, sabzavot, reja, dard, ombur, tesha, bobo, dugona, do’st, xonadon, peshona, kaft. LUG’AT SATHINING QO’LLANISH DOIRASIGA KO’RA TASNIFI Til-umumiy, nutq esa xususiy hodisadir. Nutq ikki shaklda bo’ladi: og’zaki va yozma. Og’zaki nutq bevosita, yozma nutq bavosita amalga oshiriladi. Xalq tili o’zbek xalqining so’zlashuv nutqidir. Xalq tili tarkibiga adabiy til ham kiradi. Xalqning asosiy til boyligi adabiy til hisoblanadi. Adabiy til xalq tilining fonetik, talaffuz, lug’aviy va grammatik jihatidan me’yorlashtirilgan eng yuqori shaklidir. Adabiy til me’yorlari va qoidalari shu xalq tilida so’zlovchilar uchun umumiy bo’ladi. Adabiy tilning ham ikki ko’rinishi mavjud: og’zaki adabiy til (radio, televideniye); yozma adabiy til (matbuot tili) . O’zbek tiliga oid dastlabki yozma yodnomalar (O’rxun-Enasoy yozuvlari) V- VIII asrlarga oiddir. Tildagi so’zlarning qo’llanishi bir xil darajada emas. Qo’llanish doirasi jihatidan o’zbek tili leksikasi ikki xil bo’ladi: 1.Umumiste’mol leksikasi ( iste’mol doirasi chegaralanmagan leksika) 2. Iste’mol doirasi chegaralangan leksika. I. Umumiste‘mol leksikasi

O’zbek tili lug’at tarkibini asosan shu tilda so’zlashuvchilar uchun tushunarli bo’lgan va barcha o’rinlarda qo’llanadigan so’zlar tashkil etadi. Bunday so’zlar umumiste’mol leksikasi yoki qo’llanish doirasi chegaralanmagan leksika deyiladi. Masalan: ota,ona, shirin, uch, to’rt, men, kelmoq, bormoq, aytmoq, son, kun, ish, payt, tun, bugun, erta va h.k. II. Iste‘mol doirasi chegaralangan leksika Iste’mol (qo’llanish) doirasi chegaralangan leksika uch xil bo’ladi: 1) dialektal leksika; 2) terminologik leksika; 3) jargon va argolar. 1. Dialektal leksika Ma’lum hududda qo’llanilib, shu hudud (territoriya) aholisi (vakillari) uchungina tushunarli bo’lgan so’zlar sheva so’zlari yoki dialektal leksika deyiladi. Bunday so’zlar dialektizmlar ham deb yuritiladi. Sheva so’zlari adabiy tildan uch xususiyatiga ko’ra farqlanadi: a) fonetik xususiyatiga ko’ra: aka-oka, bola-bala, dada-doda, kovush-govush,edi- jedi . b) leksik xususiyatiga ko’ra: kartoshka-barang, yong’oq-g’o’z, g’isht-karvich, buzoq-o’jak, narvon-shoti . v) grammatik xususiyatiga ko’ra: oshni-oshti, kelyapti- kevotti, boramiz-boravuz, bobomga-boboma. Ba’zi so’zlar adabiy til va dialekt(sheva) da qo’llangani holda, adabiy tilda shevadagidan o’zgacha ma’noda ishlatiladi. Masalan, irkit; adabiy tilda: “kir, iflos”; shevada: “ayron xalta” ma’nosini bildiradi. Tavoq; adabiy tilda ichi chuqur idish; Farg’ona shevasida “lagan” ma’nosida qo’llanadi. Bir-biriga yaqin bo’lgan shevalar yig’indisi lahja deyiladi. O’zbek xalq shevalari uchta lahjaga birlashadi. Qarluq lahjasi . Bu lahjaga Farg’ona, Toshkent tipidagi shahar shevalari kiradi. Bu lahjaga kiruvchi shevalar “y- lashgan ” deb ham yuritiladi. Qipchoq lahjasi . Bu lahjaga kiruvchi shevalar “j- lashgan ” ham deyiladi. Negaki, so’z boshidagi y o’rnida asosan j qo’llanadi; yo’ldosh- jo’ldosh, yil-jil, etti-jetti.

O’g’uz lahjasi. Bu lahjaga Xorazm, turkman shevalari kiradi. Bu shevalarda so’z boshidagi jarangsiz undosh jaranglilashadi: tovush-dovush, kuch- guch. O’zbek adabiy tiliga qarluq lahjasi: fonetik jihatdan Toshkent, morfologik jihatdan Farg’ona shevasi asos bo’lgan. Dialekt va shevalarning o’ziga xos jihatlari dialektologiya b o’limida o’rganiladi. 2. Terminologik leksika Professional va ilmiy terminlar terminologik leksikani tashkil etadi. Ilm-fan, texnika,qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarga oid tushunchalarning aniq atamasi bo’lgan so’z yoki birikma termin deyiladi. Terminlar ikki xil bo’ladi: a) professional terminlar. Ma’lum kasb-hunarga va mutaxassislikka oid monosemantik so’zlar professional terminlar hisoblanadi : masalan, charm, rezgi, shirach (etikdo’zlik), angob, loya, taqsir, gulbo’ta, bargi bodom (kulolchilik); zehdo’zlik, piltakach, yo’rmado’zlik, bichiqchi, tarhkash(kashtachilik) kabi. b) ilmiy terminlar. Har bir fan o’ziga xos terminga ega. Tilshunoslikda: fonema, fonetika, ega, kesim; matematikada: kub, kvadrat, plyus . 3. Jargon va argolar Ma’lum tabaqa (sinf) vakillari nutqida qo’llanadigan so’zlar jargonlar deyiladi. Masalan, shoe’ qiling -bildiring, tanzil -foyda. Argolar qiziqishlari, mashg’ulotlari, yoshlari bir xil bo’lgan ma’lum tor doiradagi guruh vakillari qo’llaydigan so’zlardir. Ular umumxalq tiliga oid so’zlarni boshqa ma’noda qo’llashadi. Otarchilar, o’g’rilar, savdogarlarning o’z argolari mavjud. Masalan, a) otarchilar argosidan; yakan (pul), joyi (yo’q), dah (yaxshi); b) o’g’rilar argosidan: loy(pul), ligavi (milisiya), harif (pul egasi, o’g’rilik ob’ekti); d) savdogarlar argosidan: sar yoki sarpiyoz (ming so’m), kapara (olti ming so’m); e) bezorilar argosidan: zamri (jim tur), hamka (non), deshevka (chaqimchi) . Bu kabi sinflar, uyushma va to’dalar yo’qolishi bilan argo va jargonlar ham yo’qoladi. Label1

Emotsional-ekspressivlik jihatdan o’zbek tili leksikasi Emotsional-ekspressivlik his-tuyg’u, munosabat ifodalash demakdir. O’zbek tilidagi ba’zi so’zlar so’zlovchining munosabatini ham ifodalaydi, ba’zilarida munosabat sezilmaydi. Shu jihatdan so’zlar ikki xil bo’ladi: 1) emotsional-ekspressiv bo’yoqsiz so’zlar; 2)emotsional-ekspressiv buyoqdor so’zlar. Bo’yoqsiz so’zlarda faqat tushuncha, ma’no ifodalanadi. So’zlovchining munosabati sezilmaydi. Bunday so’zlar bo’yoqsiz yoki neytral so’zlar deb yuritiladi. Bo’yoqdor so’zlarda so’zlovchining munosabati ham ifodalanadi. Munosabatning xarakteriga ko’ra bo’yoqdor so’zlar ikki xil bo’ladi: a) ijobiy bo’yoqdor so’zlar: chehra, jamol. b) salbiy bo’yoqdor so’zlar: badbashara, badburush, naynov, qiltiriq, kampirdahan. Noadabiy qatlamlar Jonli (so’zlashuv) tilda uchraydigan, keng iste’molda qo’llanmay, ayrim shaxslarning xulq-atvorini, tabiatini ko’rsatib turadigan so’z va iboralar noadabiy qatlam hisoblanadi. O’rinsiz iboralar, qarg’ash, so’kish, argo, jargon, varvarizmlar noadabiy qatlam hisoblanadi. Masalan: “Xo’jayinimizning tusini el esin...”, “Boshqa vaqtda zvonit qiling...” Varvarizm (lat. “ajnabiy”)-boshqa tillardan olingan so’z va iboralarni o’rinsiz qo’llash. Masalan: momoy, babulya, bratishka, gardkam, mersi, danke... Vulgarizm (lat. “dag’al”)-adabiy tilda ishlatilmaydigan yoqimsiz, qo’pol so’zlar, noto’g’ri jumlalar: Ey, sharmanda, benomus, bebosh. Vulgarizm ham noadabiy qatlamga kiradi. Tasviriy ifodalar

Nutqning ta’sirchanligini oshirish uchun qo’llanadigan ifodalar tasviriy ifodalar deyiladi. Tasviriy ifodalar asosan ot turkumidagi so’zlar bilan ifodalanadi: matematika, shaxmat-aql gimnastikasi; yozuvchi, shoir- qalam ahli; rassom- mo’yqalam sohibi; archa-o’rmon malikasi; makkajo’xori-dala malikasi; paxta-oq oltin; ko’mir, neft-qora oltin; paxta terish mashinasi-zangori kema; osmon-moviy gumbaz. FRAZEOLOGIYA Ikki yoki undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi. Iboralar tilda tayyor holda mavjud bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq so’zning birikib, yaxlit holda ko’chma ma’no ifodalashiga frazeologik birikma deyiladi. Frazeologizmning semantik tuzilishi (ma’no imkoniyatlari) frazeologik ma’no va qo’shimcha ma’no bo’yoqdorligi (ottenka)dan iborat bo’ladi. Belgi, harakat kabilar haqida frazeologizm ifodalaydigan ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Frazeologik ma’no obrazliligi bilan leksik ma’nodan farq qiladi. Iboralar lug’aviy birlik bo’lganidan, xuddi so’zlar kabi, gapda bir bo’lak vazifasida keladi: Aka-ukalar (ega) bir yoqadan bosh chiqarishdi (kesim). Iboralar ham, xuddi so’zlar kabi, shakl va ma’no butunligiga ega. Ko’p ma’noli iboralar (iboralarda polisemiya) Iboralarning asosiy qismi bir ma’noli. Iboralarda ko’p ma’nolilik kam uchraydi: Eskini yamaguncha esing ketadi. Uni maqtab esi ketdi . Jangchi goh-goh o’ziga kelib yotdi. Endi o’zinga kelding. Omonim iboralar

Bir xil shaklda tuzilgan, ammo boshqa-boshqa ma’nolarni ifodalaydigan iboralar omonim iboralar deyiladi. Omonim so’zlar tilda ko’p bo’lishiga qaramay, omonim iboralar kam uchraydi. 1 . Boshiga ko’tarmoq . Uyni boshiga ko’targan bolalar tinchib qolishdi (“shovqin solmoq” ma’nosida); 2. Boshiga ko’tarmoq . Har doim sizni boshiga ko’taradi. (“e’zozlamoq” ma’nosida); 3. Og’ziga olmoq (ichmoq ): Ilgari bir qatra og’ziga olmas edi. Og’ziga olmoq (gapirmoq); Ammo hech kim meni qaytarishni og’ziga olmas edi. Sinonim iboralar Ma’nodoshlik hodisasi ibora uchun ham xos. Shaklan har xil iboralarning bir-biriga yaqin ma’nolarni anglatib kelishi sinonim iboralar deyiladi: Kayfi buzuq-ta’bi tirriq; Toqati toq bo’lmoq-sabr kosasi to’lmoq. Yaxshi ko’rmoq-ko’ngil bermoq; Lug’aviy birlik sifatida iboralar so’zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo’ladi: tomdan tarasha tushganday-kutilmaganda; og’zi qulog’ida-xursand, joni chiqmoq-g’azablanmoq; ta’bi xira-xafa; quling o’rgilsin-ajoyib. Antonim iboralar Qarama-qarshi ma’no ifodalovchi iboralar antonim iboralar deyiladi: ko’kka ko’tarmoq-erga urmoq; yuzi yorug’-yuzi shuvut; ko’ngli joyiga tushmoq-yuragiga g’ulg’ula tushmoq. Iboralar so’zlashuv va badiiy uslubda keng qo’llanadi.

O'xshashlar

Lug’at sathi taraqqiyotidagi ichki omillar. So’z yasalishi. Morfemika

Frazeologiya haqida. Frazeologiyaning ma’no qurilishi

Frazeologiya

Lug’at ustida ishlash metodikasi

“Leksikologiya”, “frazeologiya”, “leksikografiya” bo’limlarini o’qitish metodikasi