Lug’at ustida ishlash metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Lug’at ustida ishlash metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Lug’at ustida ishlash metodikasi Reja: 1. Lug’at ustida ishlash ning lingvistik asos lari va vazifalari 2. So’z ma’nosini tushuntirish 3. Ma’nodosh so’zlar ustida ishlash 4. Zid ma’noli so’zlar ustida ishlash 5. Ko’p ma’noli va shakldosh so’zlar ustida ishlash 6. Mantiqiy mashqlar

Lug’at ustida ishlash ning lingvistik asos lari va vazifalari So’z tilning ma’no bildiradigan asosiy birligidir. So’z va so’z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo’lgan barcha so’z va iboralarning yig’indisi lug’at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya o’zbek tilining lug’at tarkibini o’rganadigan bo’limdir. Leksikologiya lug’at tarkibidagi so’zlarning nutqda ma’no ifodalash xususiyati, qo’llanish faolligi, boyib borishi, ba’zi so’zlarning eskirib, iste’moldan chiqib ketishi, ma’no ko’chish hodisasi kabilarni o’rganadi. SHu sababli leksikologiya lug’at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi. Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o’zaro bog’langan, mazmunga mos so’z va so’z birikmalarining ma’lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug’ati qanchalik boy va rivojlangan bo’lsa, uni n g nutqi ham shunchalik boy bo’ladi; o’z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. SHuning uchun lug’atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o’stirishning muhim sharti hisoblanadi. Hozirgi o’zbek adabiy tili ulkan lug’at boyligiga ega. Besh jildlik «O’zbek tilining izohli lug’ati» da 80000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi berilgan bo’lib, bular umumiy qo’llaniladiganlaridir. Bunga o’zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug’atlarda, o’zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug’atlarida va turli izohli lug’atlarda berilgan so’zlar qo’shilsa, lug’at boyligi yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko’p so’zlar ko’p ma’noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug’atda bosh so’zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog’langan ma’noda ishlatilishi berilgan. Maktabda nutq o’stirishning muhim vazifalarida n biri lug’at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asos i y yo’nalishlarini ajratish va asoslash, o’quvchilarning lug’atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Maktabda lug’at ustida ishlash metodikasi to’rt asosiy yo’nalishni ko’zda tutadi:

1. O’quvchilar lug’atini boyitish, ya’ni yangi so’zlarni, shuningdek, bolalar lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning yang i ma’nolarini o’zlashtirish. Ona tilin i ng lug’at boyligin i bilib olish uchun o’quvchi o’z lug’atiga har kuni 8-10 ta yangi so’zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 so’zni qo’shishi, ya’ni shu so’zlar ma’nosini o’zlashtirishi lozim. 2 . O’quvchilar lug’atiga aniqlik k i ritish. Bu ich i ga quyidagilarni oladi: 1) o’quvchi puxta o’zlasht i rmagan so’zlarn i ng ma’nosini to’liq o’zlashtirish, ya’ni shu so’zlarni matnga kiritish, ma’nosi yaqin so’zlarga qiyoslash, antonim tanlash yo’llari b ilan ularning ma’nosiga aniqlik kiritish; 2) so’zning kinoyali ma’nosini, ko’p ma’noli so’zlarni o’zlashtirish; 3) so’zlarning sinonimlarini, sinonim so’zlarning ma’no qirra larini o’zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma’nosini o’zlashtirish. 3. Lug’atni faollashtirish, ya’ni o’quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo o’z nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug’atidagi so’zlarni faol lug’atiga o’tkazish. Buning uchun shu so’zlar ishtirokida so’z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o’qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlati l adi. 4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so’zlarni o’quvchilar faol lug’atidan nofaol lug’atiga o’tkazish. Bunday so’zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida o’zlashib qolgan adabiy til me’yor iga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so’zlashuv tilida qo’llanadigan sodda so’z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so’zlar kiradi. Adabiy til me’yor i degan tushunchani o’zlashtirgach, o’quvchilar yuqorida izohlangan so’zlar o’rniga adabiy tildagi so’zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so’zlar, so’zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so’z va iboralar o’quvchilarning faol lug’atidan chiqib keta boshlaydi. O’quvchilar lug’ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi: 1. Atrofni o’rab olgan muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalarniig o’yini va o’qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tabiat qo’yni ga, turli joylarga, muassasa lar ga ekskursiya vaqtida bolalar

narsa va hodisalarni kuzatish bilan ko’pgina yangi nom va iboralarni o’rganadilar . Bu ekskursiyalar yuzasidan o’tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so’zlar ma’nosiga aniqlik kiritiladi. O’quvchilar lug’atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O’qish darslarida o’quvchilar Oybek, H. Olimjon, M. SHayxzoda, G’. G’ulom, H. Hakimzoda, Zulfiya, Uyg’un, A.Qahhor, P. Mo’min, Q. Muhammadiy, SH. Sa’dulla, Z. Diyor kabi ko’pgina so’z ustalarining asarlarini o’qiydilar. O’zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida o’zlashtiradilar. O’qish darsida bolalar lug’ati ma’lum mavzularga oid so’zlar hisobiga ham boyiydi. Ular lug’atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi yoqimtoy, shirinso’z, mehribon, haqqoniy, botir, mard, jasur, mehnatsevar kabi ko’pgina so’zlar qo’shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko’p ma’noli so’zlar, sinonimlar, ko’chma ma’noda ishlataladigan so’zlarni, ba’zi frazeologik birikmalarni bilib oladilar. Bolalar mustaqil o’qishga o’rganganlaridan keyin ular lug’atiga kitob, gazeta, jurnal materiallari katta ta’sir qiladi. SHuning uchun ham sinfdan tashqari mustaqil o’qish va unga rahbarlik shakllari o’quvchilar lug’atini boyitishning, nutqini o’stirishning eng muhim manbalaridan hisoblanadi. Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o’rganish darslari ko’pgina so’z va atamalarni o’zlashtirishga yordam beradi, o’quvchilar predmet, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so’zlarni bilib oladilar. Bu darslarda o’quvchilar lug’ati tartibga solinadi, so’z turkumlarini o’rganish jarayonida guruhlanadi, so’z tarkibi, so’z yasalishi, so’zlarning o’zgarishini o’rganish bilan esa lug’atga aniqlik kiritiladi; ular o’rgangan so’zlaridan o’z nutqlarida foydalana boshlaydilar, natijada lug’atlari faollashadi. O’quvchilar lug’ati maxsus lug’aviy- mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi. Bulardan tashqari, kinofilьm va televizor eshittirishlarining matnlari, o’qituvchi va boshqa maktab hamda maktabdan tashqari muassasalar xodimlarining nutqlari ham o’quvchilar lug’atini boyitish va takomillashtirish manbalari hisoblanadi.

Lug’atni boyitishda turli lug’atlar juda foydali qo’llanmadir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun «Imlo lug’ati» mavjud. O’qituvchi ma’lumot uchun ham, material tanlash uchun ham turli lug’atlardan (o’zbek tilining sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug’atlaridan, turli terminologik lug’atlardan) muvaffaqiyatli foydalanadi. So’z ma’nosini tushuntirish So’zlarning ma’nosini tushuntirish o’quvchilar lug’atini boyitadi, nutqini o’stiradi. Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan fanlarning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo’lgan so’zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma’nosini tushuntirish mazkur so’z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma’nosinn tushuntirish bilan o’quvchilar predmet keng ma’noda qo’llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, tushunchalar predmet deyilishini bilib oladilar. Bu ot, sifat, son, fe’l kabi atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam beradi. So’zning ma’nosini tushuntirish juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o’quvchilar diqqatini chalg’itmasligi kerak. Buning uchun o’qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma’nosi tushuntirilishi lozim bo’lgan so’zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o’rnida tushuntirishni belgilab oladi. O’qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma’nosini bilmaydigan ayrim so’zlar matnni o’qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o’qish jarayonida so’z ma’nosini tushuntirishga chek qo’yish kerak. Agar biror so’zni matnni o’qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug’ilsa , matn mazmunidan o’quvchilar diqqatini chalg’itma gan holda shu so’z ma’nosi qisqacha tushuntiriladi. Ko’chma ma’noda ishlatilgan obrazli so’zlar va badiiy nutq oborotlari matn o’qilgandan keyin tushuntiriladi, chunki ularning ma’nosi matn mazmunidan, kontekstdan yaxshi tushuniladi. Ayniqsa, masallar o’qilganda, undagi allegorik,

ko’chma ma’noda ishlatilgan so’zlarni asarni o’qishdan oldin yoki o’qish jarayonida tushuntirib bo’lmaydi. Metodikada so’zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi: 1. So’zni kontekst asosida tushuntirish. Bunda o’quvchilar tushunmaydigan so’z ularga tushunarli so’zlar qo’llangan gap (yoki matn) yordamida tushuntiriladi. 2. So’z ma’nosini lug’atdan va o’qish kitoblarida matn ost ida berilgan izohdan foydalanib tushuntirish. Bunda o’quvchilarni izohdan mustaqil foydalanib, so’z ma’nosini mustaqil tushunib olishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. 3. So’z ma’nosini shu so’zning ma’nodoshi yordamida tushuntirish. Masalan, sabo - shabada, mudofaa - himoya, sozanda - musiqachi, diyor - vatan, inshoot - bino, samo - osmon kabi. So’zni sinonim tanlash bilan tushuntirganda, shu so’zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko’rsatish zarur. 4. Tanish bo’lmagan so’z bilan ifodalangan tushunchani tanish bo’lgan so’z bilan ifodalangan tushunchaga (uning antonimiga) taqqoslash orqali tushuntirish. Masalan, ishchan tushunchasini dangasa tushunchasiga, rostgo’y so’zini yolg’onchi so’ziga taqqoslab tushuntirish mumkin. Ko’chma ma’noda ishlatilgan so’z va so’z birikmalari, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. 5. So’zni o’ziga yaqin tushuncha bilan, ya’ni boshqacha ifoda etish bilan tushuntirish. Bunda tushuntiriladigan so’zning izohi qisqa va aniq bo’lishi kerak. Masalan, o’zboshimchalik − o’z xohishicha ish tutish, ishni o’zi xohlaganicha bajarish; mutaxassis − biror hunar egasi; shunqor − uzoq uchadigan ko’zi o’tkir qush; mesh − mol terisidan tikilgan idish; guldon − gul solib qo’yiladigan idish va boshq. Ba’zi so’zlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn − bir vaqtning o’zida donni o’radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo’jalik mashinasi; ekskavator - bir vaqtning o’zida yerni qazib tuproqni yuk

mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qo’nadigan joy va hok. 6. So’zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish. Masalan, yantoq − suvsiz joyda o’sadigan ninasimon tikanli o’simlik; akula − okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqich baliq va boshq. 7. Axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi so’zlarning ma’nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o’quvchilar o’rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo’lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil qilinadi. Xulosa qilib aytganda, so’z ma’nosini tushuntirish ustida ishlash o’quvchilar lug’atini boyitadi, nutqini ravonlashtiradi. Ma’nodosh so’zlar ustida ishlash Ma’nodosh so’zlar (sinonimlar) talaffuzi, yozilishi har xil bo’lgan bir umumiy tushuncha(ma’no) ifodalaydigan so’zlardir. Sinonimlar bir-biridan qo’shimcha ma’no qirrasi, emotsional bo’yog’i, qo’llanilishi jihatidan o’zaro farqlanadi. Katta, ulug’, buyuk, zo’r, azim, ulkan, bahaybat, haybatli, yirik, gigant sinonimik qatorini tashkil qilgan so’zlardan katta so’zi keng tushunchani anglatib, aniq tushunchaga nisbatan ham, mavhum tushunchaga nisbatan ham ishlatilaveradi. Ulug’, buyuk, zo’r, azim, ulkan so’zlari hajmi ancha katta bo’lgan narsalarga, bahaybat, haybatli so’zlari esa o’lchovi juda katta bo’lgan narsalarga nisbatan ishlatiladi. Yirik kam ishlatiladi. Gigant kitobiy uslubga xos bo’lib, asosan joy, qurilishga nisbatan qo’llanadi. Sinonimlar tilni leksik tomondan boyitadi, shuning uchun bunday so’zlar bilan ishlash juda muhim. Kishi lug’atida sinonimlar qancha ko’p bo’lsa, uning til ifodaliligi shuncha ortadi. O’zbek tili - sinonimlarga boy til. «O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati» da katta so’zining 11 ta, marta so’zining 13 ta sinonimi berilgan.

Boshlang’ich sinflarda sinonim haqida nazariy ma’lumot berilmaydi, ammo sinonimlar haqidagi tushuncha amaliy mashq yordamida shakllantiriladi. Sinonimlar bilan ishlash elementar tarzda 1 -sinfdan boshlanadi: o’quvchilar berilgan so’zning sinonimini topishga, boshqacha qilib qanday aytish mumkinligini tushuntirishga , 2-3-sinflarda esa berilgan so’zning 2-3 sinonimini topib aytishga o’rgatiladi. Boshlang’ich sinflarda ma’nodosh so’z larga oid quyidagi cha mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan ma’nodosh so’zlarni guruhlash. B unda b ir so’z turkumiga oid ikki sinonimik qatordagi so’zlar ichiga bir-ikkita boshqa so’z kiritib beriladi. O’quvchilar sinonimlarni ikki guruhga ajratib aytadilar. Buning uchun so’zlar quyidagi kabi berilishi mumkin: vatan, maqsad, diyor, niyat, mamlakat, murod , yurt . 2. Berilgan so’zga sinonim tanlash. O’qituvchi otni o’tganda osmon , sifatni o’tganda mazali , fe’lni o’tganda ko’nikmoq so’zlarini aytadi. O’quvchilar bu so’zlarga sinonim tanlaydilar: osmon-ko’k, samo, falak; mazali - lazzatli, laziz, totli; ko’nikmoq - o’rganmoq, odatlanmoq, odat qilmoq. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so’zlarni o’z o’rniga qo’yib, matnni ko’chirish. Bunda yozilishi kerak bo’lgan sinonim so’zlar ro’yxati tekshirish uchun beriladi. O’quvchilar sinonimlarni o’rniga qo’yib, ularning qo’llanilishidagi farqni tushuntiradilar. 4. Ma’nodosh so’zlardan mosini qo’yib gaplarni ko’chirish. Buning uchun sinonim so’zlar qatori qavs ichida beriladi, o’quvchi gapning mazmuniga mosini tanlab gapni ko’chiradi: Daryo suvini (bahor, ko’klam) toshirar, odam qadrini (mehnat, ish) oshirar. Oltin (o’t, olov, alanga)da, odam (ish, mehnat ) da bilinadi. Birlashgan (yov, dushman) ni qaytarar. 5. Sinonim so’zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u bilan mashq ishlash. Buning uchun to’rtta sinonimik qatordagi so’zlar tanlanadi va 16 katakka aralash joylashtiriladi. O’qituvchi shu katakchalardagi bir so’zni aytadi. Masalan, chiroyli . O’quvchilar shu so’zga yaqin ma’noli so’z (sinonim)ni

katakchalardan topib aytadilar: go’zal, dilbar, sohibjamol, husndor . Sinonim so’zlar qatori bilan so’z birikmasi tuzadilar: chiroyli shahar , go’zal manzara , sohibjamol malika va hok . Zid ma’noli so’zlar ustida ishlash Qarama-qarshi, zid ma’no bildiradigan so’zlar zid ma’noli so’zlar (antonimlar) deyiladi. Antonimlar belgi bildiradigan so’zlarda ko’p uchraydi. Antonimik munosabat so’z bilan frazeologik birlik (ibora) orasida ham bo’ladi ( yalqov - yuragida o’ti bor kabi). Boshlang’ich sinf o’quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiriladi. Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshlanadi, keyin maxsus mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan so’z lar ga antonim tanlash. Otni o’tganda: azob - ... , do’stlik - ..., oq - ..., yoshlik - . .. , sifatni o’tganda: dangasa - ... , anqov - ... , rostgo’y - ... , dono - ... , kasal - ... , fe’lni o’tganda: kasallandi - ... , yondi - ... , boshladi - ... kabi beriladi . O’quvchilar berilgan otga rohat, dushmanlik, qora, qarilik; sifatga mehnatkash, hushyor, yolg’onchi, nodon, sog’ ; fe’lga sog’aydi, o’chdi, tugatdi antonimlarini tanlab, jufti bilan yozadilar. 2. Zid ma’noli so’zlarni qatnashtirib gap tuzish. Bunda o’qituvchi antonim tanlab gap tuzish uchun so’z beradi, o’quvchilar berilgan so’zga antonim tanlaydilar va ularni qatnashtirib gaplar tuzadilar. 3. Berilgan gapga antonim topib qo’yish. O’qituvchi “ To’g’ri odam ... so’zdan or qilur. Yosh kelsa ishga, ... kelsa oshga. Yaxshi gap - moy, ... gap - loy. Gapni oz so’zla, ishni ... ko’zla ” kabi gaplar beradi, o’quvchilar gap mazmuniga mos antonim topib, gapni o’qiydilar (yoki yozadilar). O’quvchilar lug’atinn ma’nodosh va zid ma’noli so’z lar bilan boyitish o’z fikrini aniq, ravon va ifodali bayon etishga yordam beradi.

Ko’p ma’noli va shakldosh so’zlar ustida ishlash O’quvchilarga ko’p ma’noli so’zlar uchrab turadi, ammo ular ko’p maьnoli so’z ekanini tushunib yetmaydilar. O’qituvchi badiiy asar ustida ishlash jarayonida o’quvchilarni ko’chma ma’nodagi so’zlar bilan tanishtirish orqali ayrim so’zlar ko’p ma’noda ishlatilishini tushuntirib boradi. SHu bilan birga, maxsus mashqlar ham ishlatiladi: 1. So’zlarning so’z birikmasidagi ma’nosini qiyoslash: soat yurdi, poezd yurdi, ukam yurdi; tosh yo’l, tosh yurak; kumush qoshiq, kumush osmon, kumush qish. 2. Gaplarni o’qib, ajratib ko’rsatilgan so’zlarning ma’nosini aytish: Bu yil yoz issiq bo’ldi. Sen o’rtog’ingga xat yoz. Boshlang’ich sinflarda ko’p ma’noli va shakldosh (omonim) so’zlar yuzasidan nazariy ma’lumot berilmaydi, bunday tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik ko’riladi, xolos. O’quvchilar nutqini boyitishda maqollar katta ahamiyat kasb etadi. Maqollar o’qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya tuzish uchun ham, grammatik tahlil va yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham, sermazmun va ta’sirchan bo’ladi; maqollar o’quvchilarning badiiy didini o’stiradi, nutqqa e’tibor bilan qarashga, to’g’ri, mantiqiy fikrlashga o’rgatadi, estetik tarbiyasida muhim o’rin tutadi. O’qish kitoblarida mavzuga bog’liq holda, o’zbek tili darsliklarida esa mashq matnlari ichida xilma-xil mavzularda juda ko’p maqollar beriladi. O’quvchilar maqollarni o’qib, o’qilgan asarning axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan bog’laydilar, ularning majoziy mazmunini, ayrim so’z va iboralarniig ma’nosini tushuntiradilar. Natijada o’rni bilan maqollardan foydalana boshlaydilar. Maqollar o’qilgan asarning xulosasi sifatida ishlatilib, ko’pgina asarlarning mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan, «Ovchi, Ko’kcha va Dono» (4-sinf) ertagining xulosasi sifatida «Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar», «Ahillikda hikmat ko’p», «Birlashgan kuch yengilmas», «Do’stlar ahil bo’lsa, ish oson bo’lur» maqollari; «Odobli bo’lish osonmi?» (A. Obidjon) asaridan so’ng

«Odob − kishining ziynati», «Odobli bola elga manzur», «Ilmning kattasi − odob», «Aql yoshdan, odob boshdan» maqollari beriladiki, bular shu asar mazmunining mag’zini ochib beradi. O’quvchilar maqollarni yoqtiradilar, shuning uchun ham maqollar bilan berilgan topshiriqlarni jon-dildan bajaradilar. O’qituvchi shularni hisobga olib, maqollar bilan xilma-xil mashqlar ishlatish orqali o’quvchilarga so’zlarning majoziy ma’nosini, ko’p ma’no ifodalashini amaliy singdirib boradi. Mantiqiy mashqlar Mantiqiy mashqlar bolalarning narsa va atrof-muhit haqidagi bilimlarini tartibga soladi va ularga to’g’ri fikrlash usullarini o’rgatadi. O’quvchi maktabga kelganda, keng lug’at boyligiga ega bo’lsa ham, odatda, tafakkurning taqqoslash, qarshi qo’yish, umumlashtirish, guruhlash usullaridan foydalanishni bilmaydi (ayniqsa, bilish faoliyatining ob’ekti aniq predmet emas, uni ifodalovchi so’zlar bo’lsa). Mantiqiy mashqlarning vazifasi u yoki bu narsa va hodisalar bilan tanishish asosida bolalarni predmet va hodisalardan muhimini, umumiysini ajratishga, so’z bilan aniq ifodalashga o’rgatish, bolalarga mantiqiy usullar tizimini o’rgatish bilan bilimini material tomondan boyitish va uni aqliy tomondan o’stirish hisoblanadi. Mantiqiy mashqlar bolalarning so’z boyligi va tilining umumiy o’sishida katta ahamiyatga ega bo’lib, lug’at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog’lab olib boriladi. Logik mashqlar juda xilma-xil: 1. Narsalarnpng mavzuga tegishli guruhini tuzish: ust kiyimlar ( ko’ylak, kostyum, . . .) va oyoq kiyimlar (botinka, tufli, .. ) ; uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar kabi. Bunda bolalar «Bu nima?» so’rog’iga javob berishga o’rgatiladi: Bu n i m a? - Avtobus. Avtobus nima? - Mashina. 2 . Bir turdagi narsalarni sanab ko’rsatish va umumlashtiruvchi bir so’z bilan nomlash. Masalan, stol, stul, shkaf larni bir so’z bilan qanday nomlash mumkin? (Mebel ь )

3. Berilgan narsalardan bir guruhga kirmaydiganlarini ajratish. Masalan, qalam, pero, chizg’ich, o’chirg’ich, stul ko’rsatiladi, o’quvchilar o’quv qurollarini ajratadilar, stul o’quv quroliga kirmasligini, mebel ь ekanini aytadilar. Bunday mashq o’yin tariqasida o’tkazilishi ham mumkin: ma’lum so’zlar berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha ekanini tushuntirish talab etiladi: qaldirg’och, chumchuq, mushuk, musicha. 4. Predmet nomlari va belgi bildirgan so’zlarni guruhlarga ajratish. Bunda so’zlar choynak, tesha, bolta, piyola, arra, tarelka kabi aralash beriladi . O’quvchilar guruhlab, idishlar nomi: choynak, piyola, ... ; ish qurollari nomi: tesha, bolta, ... kabi yozadilar. Narsa belgisini bildirgan so’zlar ham aralash beriladi, bolalar to’rt guruhga (rang, maza, shakl, xususiyat) ajratadilar. 5. Qarama-qarshi qo’yish bilan umumlashtirish: qaldirg’och, chumchuq, bulbul − qushlar, tovuq, xo’roz, kurkalar-chi? (Parrandalar.) Mantiqiy mashqlar sermazmun bo’lishi, o’quvchilarning tajribasi bilan bog’lanishi, ularni to’g’ri fikrlashga o’rgatishi, bilimlariga aniqlik kiritishi va tartibga solishga xizmat qilishi lozim. Bunday mashqlardan o’rni bilan boshqa darslarda ham, o’qish va grammatika darslarida ham foydalaniladi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat  yengilmas kuch.  T.: Ma’naviyat, 2008. 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. // Barkamol avlod  O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.  T.: SHarq, 1997. 3. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. // Barkamol avlod  O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.  T.: SHarq, 1997. 4. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi // O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 7-maxsus son.  T.: SHarq, 1999. 5. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshl. ta’l. jurnali.  Toshkent, 2005.  №5. 5, 6, 8-9-betlar. 6. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi o’quv dasturi // Boshl. ta’l. jurnali.  Toshkent, 2005.  №5. 21- 33 – betlar.

O'xshashlar

Nutq uslublari ustida ishlash metodikasi

Boshlang‘ich sinflarda sintaksis elementlari ustida ishlash metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ertak ustida ishlash metodikasi

Lug‘at ustida ishlash

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qish darslarida matn ustida ishlash metodikasi