Nutq uslublari ustida ishlash metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Nutq uslublari ustida ishlash metodikasi

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.5732421875 KB

Ko'chirib olish

Nutq uslublari ustida ishlash metodikasi Reja: 1. Nutq uslublarini o’qitish orqali o’quvchilarda muloqot madaniyatini shakllantirish masalasi. 2. Nutq uslublarini o’qitish metodikasi.

10-11-sinflar uchun mo’ljallangan “Ona tili” o’quv predmetidan amaldagi o’quv dasturi 1 ning “Uqtirish xati”da shunday deyiladi: “ Ona tili ta’limining asosiy maqsadi – o’quvchilarning o’z fikrini og’zaki va yozma tarzda to’g’ri hamda ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o’zgalar fikrini anglaydigan muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirishdan iborat”. Dasturda aytilgan aynan “ muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirish ” maqsadi bevosita nimani kimga qanday yetkazish, ya’ni uslubiyat mavzulari bilan bog’liq. Shu boisdan ham o’rta umumta’lim maktablarining 10- 11-sinf ona tili mashg’ulotlari to’laligicha nutq uslublari mavzulariga bag’ishlanadi. Zero , maktabda ona tili fanini o ’ qitishning vazifasi – – o ’ quvchi shaxsini fikrlashga , o ’ zgalar fikrini anglashga , o ’ z fikrini og ’ zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish ; –ona tilining imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda fikrni to’g’ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish; –yozma nutqda yuksak savodxonlik, adabiy til me’yorlariga rioya etish, uslubiy rang-baranglikdan foydalana olish hamda fanning mazmunidan kelib chiqqan holda o’quvchilarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat. Mazkur maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda o’rta ta’lim 10-11-sinf bitiruvchilariga “Ona tili” fani bo’yicha quyidagi malaka talablarini qo’yadi: 1. Nutqiy kompetensiya ( tinglab tushunish, so’zlash, o’qish, yozish ): В 1 bo’yicha. Tinglab tushunish : sohaviy ilmiy-ommabop nutqni tushunadi, tinglangan matndagi asosiy axborotni ajratib oladi, ommaviy axborot vositalaridagi dolzarb axborotlar mazmunini, maqsadini idrok etadi, tinglab tushunadi. Nutqning to’g’riligi, mantiqiy izchilligi, sofligi va ta’sirchanligini anglaydi, barqaror atamalar, kasb-hunar so’zlarining ma’no xususiyatlarini farqlaydi. 1 http://kompy.info/ orta-talimning-umumtalim-fanlari-boyicha- malaka- talablari-ona- v2.html

So’zlash: nutqini ifodali va ravon, mazmunli va ta’sirchan ifoda eta oladi, leksik, grammatik va uslubiy me’yorlarga amal qiladi, nutqda mantiqiy urg’uni o’rinli va to’g’ri qo’yadi. O’qish : turli janrdagi matnlarni ifodali va ta’sirchan o’qiy oladi, gapning ifoda maqsadi, his-hayajon, sodda va qo’shma gaplar ohangiga rioya qilib o’qiydi. Yozish : Ijodiy matnlar yarata oladi. Imlo, tinish belgilari va uslubiy qoidalarga amal qiladi. Fikr ifodasida mantiqan izchillikka rioya qiladi, unda kirish va kiritmalar, ko’chirma gaplar, tilning ifoda vositalaridan foydalanadi. Rasmiy va shaxsiy xatlarni farqlaydi, izohlay oladi. 30 - 35 gapdan iborat ijodiy matn (bayon, insho) yoza oladi. В 1+ bo’yicha. Tinglab tushunish : ilmiy manbalardagi o’rtacha murakkablikdagi ma’lumotlarni tinglab tushunadi. Nutq uslubiyotiga xos xususiyatlarni tinglab tushunadi. So’zlash : nutqini ifodali va ravon, mazmunli va ta’sirchan ifoda eta oladi, leksik, grammatik va uslubiy me’yorlarga amal qiladi, nutqda mantiqiy urg’uni o’rinli va to’g’ri qo’yadi. O’qish : turli janrdagi matnlarni ifodali hamda ta’sirchan o’qiy oladi, ulardagi uslubiy vositalarning ahamiyatini his qiladi. Yozish : Ixtisoslikka oid matn tuza oladi, bunda til birliklaridan o’rinli foydalanadi. 35- 40 gapdan iborat ijodiy matn (bayon, insho) yoza oladi. 2. Lingvistik kompetensiya ( fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika, grammatika va uslubiyatga oid ): В 1 bo’yicha. Leksika : so’zlarning ko’chma ma’nosi, uslubiy xususiyatlari va atamalarni farqlay oladi, ulardan nutqda to’g’ri foydalana oladi. O’zbek tili leksikasining rivojlanishi, boyishi manbalarini izohlay oladi. Uslubiyat : so’z turkumlari, ularning otlashishi hamda uslubiy xususiyatlarini tushuna oladi va izohlay oladi. So’z birikmasi gap va uning grammatik belgilari, dialogik nutq belgilari, gap bo’lagining tiplari, sodda va qo’shma gaplar

ma’nodoshligini, sintaktik qurilmalarni , ko’chirma gap, matnning o’ziga xos xususiyatlarini farqlay oladi va muloqotda grammatik hamda sintaktik birliklardan o’rinli foydalana oladi. В 1+ bo’yicha. Leksika : leksik vositalarni nutqiy uslublarda o’rinli qo’llay oladi. Uslubiyat : so’z turkumlari, gap bo’laklarining uslubiy xususiyatlarini tushunib, izohlay oladi. Nutqda grammatik hamda sintaktik birliklardan o’rinli foydalana oladi. Agarda o’rta ta’limning umumta’lim fanlari, xususan, “Ona tili” fani bo’yicha malaka talablari t o’la bajarilsa, jamiyatda chalasavodlik bo’lmaydi. Bilamizki, uslub arabcha so’z bo’lib, tartib, sistema demakdir. O’zbek tilida bu so’z ma’nosining qamrovi asliga nisbatan bir qadar kengroq bo’lib, “ biror faoliyatni bajarishdagi, boshqarishdagi o’ziga xos yo’l ” yoki “ biror narsa yoki hodisa uchun xos bo’lgan xususiyatlar‖ kabi ma’nolari ham mavjud. Tilshunoslikda “uslub” atamasi zamirida tilning alohida ma’no anglatish va ifodalash maqsadlariga xizmat qiluvchi fonetik, leksik, sintaktik va frazeologik vositalari tushuniladi. Tilshunoslikning tildan foydalanish usullarini o’rganuvchi tarmog’i stilistika, ya’ni uslubiyat deb yuritiladi. Demak, uslubiyat tilshunoslik fanining alohida sathi bo’lib, nutq jarayonida til hodisalaridan maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shuni aytish mumkin: “uslubiyat” atamasi tilshunoslikda ikki ma’noda qo’llaniladi. U, avvalo, til vositalaridan nutqda o’rinli va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni anglatadi. Ayni zamonda til vositalarini nutqda tanlab ishlatish qonun-qoidalarini o’rganadigan fanning nomini ham bildiradi. Uslubiyat muomala madaniyati, nutq odobi – nutq madaniyati bilan chambarchas bog’liq. Nutq madaniyati – insoniyat umummadaniyatining bir qismi bo’lgan ijtimoiy hodisa. Nutq jarayonida yuksak axloqiy me’yorlarga rioya qilish, ta’sirchan, chiroyli va o’rinli

so’zlash, tinglash madaniyati, suhbat madaniyati, bahs-munozara madaniyati, tildan nutqda e’tibor va ehtiyotkorlik bilan foydalanish shoirona so’zlar bilan aytganda “har bir so’zni yor tanlagandek” saylab ishlatish nutq madaniyatining asosini tashkil etadi. Uslubiyat bilan nutq madaniyati aynan bir narsa emas, ular bir-birini taqozo etuvchi, bir-birini to’ldirib, yuksaltirib boradigan alohida-alohida hodisalardir. Uslubiyatni o’rganish tarixi sharqda, jumladan, O’zbekistonda ham ancha qadimiydir. Uslubiyat garchi hozirgiday alohida soha sifatida shakllanmagan bo’lsa ham, biroq tilshunoslik (sarf, nahv, lug’at), adabiyotshunoslik (ilmi bade’, sharh tafsir), shuningdek, ilmi insho, ilmi munozara, voizlik san’ati kabi fanlar tarkibida o’rganib kelingan. Abu Mansur Saolibiyning «Muntaxab ul-ijoz vad a’joz» (XI asr), Abulqosim al-Lays Samarqandiyning “Risolat ul-istiorat” (XV asr), Xondamirning “Nomai nomiy” (XV asr), Mahmud Giloniyning “Manozirat ul-insho” (XV asr), Sodiq Jondoriyning “Kitob ul-insho” (XVIII asr) kabi asarlari stilistik tadqiqotlarga bag’ishlagandir. Rus tilshunosligida uslubiyat XIX asr tilshunoslari A.A.Potebnya, Sh.Balli, K.Fossler, keyinchalik V.V.Vinogradov ishlarida o’rganildi. O’tgan asrning elliginchi yillaridan boshlab o’zbek tilshunosligida til uslubiyati bilan bog’liq nomzodlik va doktorlik ishlari, o’nlab ilmiy asarlar yuzaga keldi va uslubiyat fanining alohida soha sifatida rivojlanishiga turtki bo’ldi. Bu borada o’zbek tilshunos olimlari Ayub G’ulomov, Sh.Shoabdurahmonov, I.Qo’chqortoyev, A.Shomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo’ng’urov, H.Rustamov, Y.Tojiyev, E.Qilichevlarning xizmatlarini alohida ta’kidlab o’tish joiz. Uslubiyat filologiyada adabiyotshunoslik va tilshunoslik o’rtasidagi oraliq fan bo’lib, fikrni, maqsadni har bir sohaning o’z talablariga mos ravishda til vositalari orqali aniq, ravon, ixcham va mukammal ifodalab berish san’atini o’rganadi. Ijtimoiy hayotda shaxslar til vositalaridan turlicha foydalanadilar. Chunonchi, olimlar o’z ilmiy asarlarida ilmiy atamalarni qo’llasalar, yozuvchi yoki shoirlar badiiy asarlarda tasviriy-ta’siriy vositalarni ko’proq ishlatadilar. Masalan,

1. Boychechak – piyozdoshlar oilasiga m ansub ko’p yillik o’t . Bo’yi 7-20 santimetr bo’ladi. Ildiz b o’g’zi bargi bitta, ipsimon, yashil, tuksiz, uzunligi o’simlikning bo’yiga teng keladi. Poya barglari n avbat bilan joylashgan, pastkilari qalami yoki qalami nashtarsimon, poyani biroz o’rab turadi. Fevral- mart oylarida gullab, meva beradi. Cho’l v a adirlarning s oz tuproq , qumloq h amda toshloq tuproqli yerlarida o’sadi. 2. Qattiq yerdan qazilib chiqqan, boychechak, Yumshoq yerdan yumalab ciqqan, boychechak, Navro’zimda mo’ralab chiqqan, boychechak. Ko’klamoyning darakchisi, boychechak, Navbahorning xabarchisi, boychechak… (Xalq qo’shig’i) Har ikkala matnda ham bir narsa haqida fikr yuritilgan. Birinchi matnda botanik olim boychechak o’simligi to’g’risida ilmiy izoh beradi – ta’riflaydi. Qo’shiqda esa nazmiy misralarda shu o’tning rangli obrazi yaratiladi, boychechakka ta’sirli, jozibali va shoirona tavsif beriladi. Demak, adabiy tilda bir-biridan farq qiladigan uslublar mavjud. Adabiy tilning ijtimoiy hayotning ma’lum bir sohasida qo’llanadigan ko’rinishi adabiy til uslubi deyiladi. Uslublar tilning asosiy vazifalari (kommunikativ, ekspressiv)ga ko’ra bir qancha turlarga bo’linadi. Shunga ko’ra, ular vazifaviy uslublar deb ham yuritiladi. Ya’ni nutq uslublari til ifoda vositalarining maqsadga muvofiq uyushgan sistemasidir. Tilshunoslikda nutq uslublarining besh ko’rinishi mavjudligi va bu uslublarning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi qayd etiladi. Bular quyidagilar: ilmiy uslub, rasmiy-idoraviy uslub, publitsistik uslub, so’zlashuv uslubi, badiiy uslub. Fan-texnika, san’atning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar, ilmiy- texnik xabarlar, maqolalar, tezislar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga (qoidalar, ta’riflar, aksiomalarga) boy bo’lishi bilan boshqa nutq uslublaridan farqlanadi.

Ilmiy uslubdagi nutq monologik xarakterga ega bo’lib, unda obrazlar, obrazli tasvirlar, ko’chma ma’noli so’zlar, majoz, bo’yoqdor so’zlar, iboralar deyarli uchramaydi. Bu uslubga mantiqiy fikrlash, abstraksiya, analiz, sintez, tushunchalarga mos keladigan atamalar bilan ish ko’rish xos xususiyatlardir. Shuning uchun u o’rganuvchining his-tuyg’ulariga emas, ongiga, tafakkur- shuuriga ta’sir etadi. Ilmiy uslubda har bir fanning o’ziga xos ilmiy terminlaridan foydalanadi. Masalan, tilshunoslikda morfologiya, sintaksis, fe’l, tuslanish, kesim, giponimiya kabi atamalar; matematikada teorema, tenglama, kosinus, sinus, parallelopiped, gipotenuza kabi atamalar; meditsinada analgin, adyulpan, glyukoza, validol, penitsillin, glitserin kabi atamalar ishlatiladi. Ilmiy uslubda so’zlar, odatda, o’z ma’nosida qo’llaniladi. Qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan izoh bo’laklar, kirish so’z, kirish birikma va kirish gaplar, shuningdek, ergashgan qo’shma gaplardan ko’proq foydalaniladi. Gaplarning kesimi, odatda, aniq yoki majhul nisbatdagi fe’llar bilan ifodalanadi; moslashuvli birikmalar deyarli hamma vaqt belgisiz (gap bo’lagi, unlilar tasnifi, so’z o’zagi kabi): sonlar raqamlar bilan; birinchi shaxs birlikdagi kishilik olmoshi (men) ko’plik shaklida (biz) beriladi. Ilmiy uslubda gap bo’laklari tartibida inversiya uchramaydi. Ilmiy uslubga xos bo’lgan asosiy xususiyatlar deyarli barcha tillarga, jumladan, rus, ingliz, nemis, fransuz va h.larga ham tegishlidir. Hukumat idoralari tomonidan chiqarilgan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar, ariza, tilhat, ma’lumotnoma, shartnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, tavsifnoma, e’lon, tarjimayi hol, hisobot kabilar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Bu uslubdagi nutq boshqa uslublarga qaraganda ancha siqiq va chegaralangandir. Rasmiy-idoraviy uslubning ham o’ziga xos lug’aviy va grammatik xususiyatlari mavjud: so’zlar o’z ma’nosida ishlatiladi, qisqartma so’zlardan, har bir sohaning o’ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Chunonchi, sud jarayoni bilan bog’liq ish qog’ozlarida jinoyat, hukm, qonun, ...-modda kabi; universitet ish qog’ozlarida rektorat, dekanat, kafedra, dotsent, fan nomzodi kabi so’z va birikmalar ishlatiladi.

Bu uslubda darak va buyruq gaplardan foydalanilib, gap bo’laklarining odatdagi tartibiga rioya qilinadi. Publitsistik uslub davriy matbuot, ijtimoiy-siyosiy adabiyot, ommaviy- siyosiy mavzudagi ma’ruzalar uslubidir. Bu uslubdan targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borishda keng foydalaniladi. Odatda, gazetalarning bosh maqolalari publitsistik xarakterda bo’lib, ularda kundalik turmushdagi tarbiyaviy, iqtisodiy va siyosiy masalalar yoritiladi. Publitsistik nutqda ta’sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan, ritorik so’roq gaplardan, takror, murojaat, undov, yoyiq undalmalar, chaqiriqlardan foydalaniladi. Publitsistik uslubda qurultoy, anjuman, deputat, kengash, hukumat rahbarlari, davlat kabi ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llaniladi.Gap bo’laklari, ko’pincha, odatdagi tartibda bo’ladi, gap kesimlari buyruq va xabar maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi. So’zlashuv uslubi uchun hos bo’lgan eng asosiy xususiyat bu uslubda adabiy til me’yorlariga rioya qilinishi va nutqning dialogik xarakterda ekanligidir. Bu uslub uchun xos bo’lgan xususiyatlar quyidagilar: 1) uslubiy bo’yoqdor so’zlardan foydalaniladi: do’ndiq, vaysamoq, bashara kabi; 2) nutq jarayonida tovushlarning tushib qolishi, orttirilishi kuzatiladi: matbachi ( matbaachi) mazza (maza), haqqi (haqi) kabi; 3) izohlovchilardan ko’proq foydalaniladi: Salima muallim, Toshpo’lat do’xtir kabi; 4) iboralar, maqol, matal, hikmatli so’zlar ko’p uchraydi: jonim chiqdi, boshi ochiq, ... kabi; 5) so’zlar tarkibidagi unli, undoshlarni cho’zish: ka-a-atta, huv-v- v kabi; 6) gap bo’laklarining tartibi erkin bo’ladi, to’liqsiz gaplardan, undalmali gaplardan foydalaniladi. Nasriy, nazmiy va sahna uchun mo’ljallangan dramatik asarlar badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asarlar kishiga ma’lumot berishi bilan birga obrazlar vositasida estetik ta’sir ham ko’rsatadi. Badiiy uslub aralash uslub hisoblanadi, chunki bu uslubda yozuvchi tilda mavjud bo’lgan vositalarning hammasidan foydalana oladi. Hatto tasvirlanatgan davrning ruhini yoki nutq momentida asar qahramonining

holatini tasvirlash uchun eskirgan so’zlar, vulgarizmlar, shevaga xos so’zlardan ham foydalanishi mumkin. Barcha nutq uslublari o’zaro aloqador bo’lib, bir uslubda boshqa nutq uslublarining ko’rsatkichlari ham uchraydi. Ayni zamonda har bir uslub o’ziga xos fonetik, leksik, morfologik va sintaktik vositalarga ega. So’zlashuv uslubida hamda badiiy uslubda fonetik vositalardan ko’proq foydalaniladi. Fonetik vositalar deganda ba’zi nutq tovushlari, urg’u, ohang va ularning nutqiy ta’sirchanligi tushuniladi. So’zdagi unlilarning cho’zib talaffuz qilinishi ajablanish, ta’kid, kuchaytirish, hayajon, olqish, erkalash, rag’batlantirish, yalinish kabi konnotativ ma’nolarni ifodalaydi. Chunonchi, Qorako’z opaaa, sizga xaaat! Katta konvertda xaaat!!! (N.Qobul) Undoshlarni ikkilantirish kuchli hayajonni, qo’rquv yoki nutqiy kamchilikni ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, Bbbo’la qoling, ssovqotib ketdim- ku! (M.Ismoiliy) Leksik uslubiyat deganda denotativ va konnotativ ma’noli so’zlardan, ko’chma ma’noli so’zlardan, so’zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari (omonim, sinonim, antonim, paronim, giponim, partonim...)dan, chegaralangan qatlamdagi so’zlar (eskirgan so’zlar, jargon, argo, dialektizmlar, vulgarizmlar...)dan, evfemizmlardan, iboralardan nutq sharoitiga mos ravishda to’g’ri foydalana olish usullari tushuniladi. Funksional-uslubiy bo’yoqqa ham, hissiy-ta’sirchan bo’yoqqa ham ega bo’lgan grammatik shakllarning barchasi morfologik uslubiyatning o’rganish obyektini tashkil etadi. Sintaksisning ham o’ziga xos uslubiy imkoniyatlari mavjud. Nutq uslublariga xos turli sintaktik vositalar, so’z birikmalari va gaplardagi sinonimiya, polisemiya, omonimiya hodisasi, so’z tartibi, ifoda maqsadiga va tuzilishiga ko’ra gap turlarining nutqda ishlatilishi, ko’chirma va o’zlashtirma gaplarning uslubiy xususiyatlari va boshqalar sintaktik uslubiyatning asosini tashkil etadi. Sintaktik konstruksiyalarning uslubiy bo’yog’i shu konstruksiyalarda ifodalangan so’zlar, shaxs-son, kelishik, modallik va so’z tartibi kabi grammatik ma’nolar bilan

bevosita bog’lanadi. Chunki tovushlar va qo’shimchalar, lug’atning hamma qatlami faqat jumla(kontekst, matn)da ma’lum bir lug’aviy va grammatik (ba’zi birliklar uslubiy) mazmun ifodalaydi. Har bir so’z va grammatik shaklning mazmuni hamda ijtimoiy qimmati, odatda, gap ichida ravshanlashadi. Chunonchi, Navdalarni bezab g’unchalar, Tongda aytdi hayot otini. Va shabboda qurg’ur ilk sahar, Olib ketdi gulning totini... (H.Olimjon.) Ushbu she’riy misralardagi hamma so’zlar badiiylikka, go’zallikka, zavq- shavqqa xizmat qilgan. Deyarli barcha so’zlar ma’no jihatidan ko’chgan. Ayniqsa, salbiy bo’yoqli qurg’ur so’ziga ijobiy tus berilgan. Dunyo tillarining deyarli barchasida so’zlashuv, badiiy, rasmiy- idoraviy, publitsistik, ilmiy uslub mavjud bo’lib, ular ijtimoiy hayotda, o’zaro munosabatlarda, nutqning og’zaki/yozma ko’rinishlarida til imkoniyatlaridan me’yoriy foydalanishni ta’minlaydi. Biroq til imkoniyatlari har bir tilda o’sha tilning tabiati, qonun- qoidalariga bo’ysungan holda turlicha bo’lib, ular o’ziga xos uslubiy vazifalarni bajaradi. Har bir tilning o’ziga xos bo’lgan fonetik, leksik, morfologik, sintaktik vositalarini bilish, ularning har qaysisidan o’z o’rnida ustalik bilan foydalana olish muhim. Ma’lum bir nutq uslubiga mansub bo’lgan jihatlarni boshqa uslubda asossiz (noto’g’ri) qo’llash nutqiy g’alizlikni keltirib chiqaradi. А slid а k а m о l о t mur а kk а blikd а em а s, s о dd а likd а dir, d е ydi ulug’l а rimiz. Bilishimiz z а rurki, g’ а rb t ех nik а d а ilg’ о r, а mm о m а ’n а viyat, m а ’rif а t, s а n’ а t v а tild а sh а rqq а nisb а t а n а nch а о rq а d а . Ins о n z о ti b о rki, h а r s о h а d а , h а r j а bh а d а , h а r o’rind а go’z а llikk а intil а di. Ins о n q а ch о nki go’z а llikk а intilm а s ek а n, uning t а bi а ti h а yv о niyl а sh а di. O’zb е k tilid а tiriklikk а хо s j а miki go’z а llikl а rni b а diiy if о d а l а sh imk о niyati nih о yatd а k е ng v а r а ng-b а r а ngdir. Shu b о is biz o’zb е kl а r nutqimizd а so’zl а r tizm а sid а n shunch а ki f о yd а l а nm а ymiz. E’tib о r b е ring- а ?!

1. “ S о chingd а n ushl а b turibm а n, h а yot-m а m о ting m е ning qo’limd а ! ” ( А yniqs а , bu g а p erk а k q а vmi t о m о nid а n а yolg а nisb а t а n а ytilg а nd а o’t а а yanchli. Sababki, inson uchun, ayniqsa, haqiqiy o’zbek ayoli uchun or-nomus masalasi – h а yot- m а m о t masalasidir.) Аynаn shu gаpni Аbdulhаmid Sulаymоn o’g’li Cho’lpоn bundаy ifоdаlаydi: Bir tutаm sоchlаring mеning qo’limdа, G’ijimlаb o’pаymu yo tаrаb yеchаy? Sir dеb sаqlаgаning mеning qo’ynimdа, Sir dеb sаqlаyinmu yo yеlgа sоchаy? Sоchilgаn sоchingdаy sоchilsа siring, Аnоr yuzlаringni kimgа tutаsаn?!.. Yurakni jizillatadigan darajada go’zal ifoda. Shunday emasmi?! Tan bermay ilojimiz yo’q. 2. “ О rzul а ring а m а lg а о shm а s а , bu dunyod а o’lg а ning ya х shi !” Qo’p о l juml а . Sezyapsiz-a?! А yn а n shu g а pni sh о h v а sh о ir Zahiriddin Muhammad B о bur bund а y if о d а l а ydi: Ko’ngli til а g а n mur о dig а y е ts а kishi, Yo b а rch а mur о dl а rni t а rk ets а kishi. Shul ikkisi muyass а r o’lm а s а о l а md а B о shin о lib bir s о rig’ а k е ts а kishi. Shoir efimik ifodadan shu qadar mahorat bilan foydalanganki, mazmunan “zarb bilan otilgan tosh”, shaklan “mayin ipak”ka aylangan go’yo… 3. “ Bu yoqq а k е l! K е tm а ! Ko’z о ldimd а bo’l !” Ba’zan ko’ngil istaklarimiz shu asnoda tilimizga ko’chadi. (Oddiy so’zlashuvda mazkur gapni: “ Qorangni o’chirma !” tarzida qo’llashlarini ham eshitganmiz.) Buni “аvliyolаrning аvliyosi, mutаfаkkirlаrning mutаfаkkiri, shоir dеsаk, shоirlаrning sultоni” hаzrаt mir Аlishеr Nаvоiy shundаy ifоdаlаydi: Qаrо ko’zum, kеl-u mаrdumlig’ emdi fаn qilg’il, Ko’zim qаrоsidа mаrdum kibi v аtаn qilg’il… Ma’no qatida ma’no: “Qaro ko’zim, yonimda qol. Doimo ko’z oldimda bo’l” yoki “Qaro ko’zim, ko’zlarim qorachiqlarida yashab qol…” 4. “ Хаlqigа хizmаt qilmаgаn оdаm odam emаs, hаyvоndir !” (Bu achchiq haqiqatning yalong’och ifodasi, aslida.)

Buni hаzrаt mir Аlishеr Nаvоiy tа’biri bilаn аytsаk: Оdаmi ersаng dеmаgil оdаmi, Оnikim yo’q хаlq g’аmidаn g’аmi. Darhaqiqat, elning, yurtning bir kuniga, har koriga yaramasang, o’zingni qanday qilib odamlar safiga qo’sha olasan?! 5. “ Ijodkor Erkin Vohidov 80 yoshida dunyodan o’tdi .” Sovuq, ko’ngilni og’ritadigan xabar. Mazkur xabarning badiiy talqinini shoir Abdulla Oripov ta’sirli ifodalaydi: Rosa tortishdilar yer bilan osmon, Shafaqqa aylandi yanoqlar chunon. Shoirni meniki der edi samo, Meniki der edi ona yer ammo. Shoir-chi, kuyladi ikkalasin ham, Zamindan kuch oldi, samoga hamdam. Sakson yil chorlashdi o’rtaga olib, Oxir tortishuvda Yer chiqdi g’olib. 6. “ Dunyoda kir qidiruvchi (hammadan, har narsadan ayb, no’qson, kamchilik topuvchi, maydakash) bo’lsang, xudodan topasan !” Ayovsiz, ammo aniq mantiq. Bu mantiqni ustoz Sadriddin Salim Buxoriy shunday ifodalaydi: Illat izlaganga illatdur dunyo, G’urbat izlaganga g’urbatdur dunyo. Kim neni izlasa, topar begumon, Hikmat izlaganga hikmatdur dunyo. Yana bir misol. E’tib о r b е ring- а , birgin а go’z а l qiz birikm а si t а kibid а gi go’z а l so’zini q а nch а m а ’n о d о shi (yoki ma’no nozikligida farq qiluvchi muqobili) bil а n а lm а shtir а о l а miz: chir о yli qiz, bejirim qiz, xushbichim qiz, husnli qiz, husndor qiz, х ushro’y qiz, ko’rkam qiz, ko’hlik qiz, barn о qiz, suluv qiz, nazokatli qiz, latofatli qiz, deganday qiz, z е b о qiz, s о hibjam о l qiz, ketvorgan qiz, tamtam qiz… H а li bu sir а ni yan а d а v о m ettirish imk о ni b о r… Bu k а bi mis о ll а rni ko’pl а b k е ltirishimiz mumkin. Nutqimizda, ayniqsa, og’zaki nutqimizda (muloqot jarayonida) nafaqat so’z, ibora yoki birikmalar, ya’ni lisoniy vositalargina emas, nolisoniy vosita( ohang, sukut, imo-ishora va b.)lar ham asosiy rol o’ynaydi. Masalan, birgina ohangning o’zi ham, ko’z qarash yoki ko’z qirini tashlashning o’ziyoq yangi bir mazmun,

yangi bir fikr yoki munosabatni ifodalaydi. Zero, ma’lum bir axborotni tinglovchiga yetkazish uchun til tizimida mavjud bo’lgan bir necha teng qiymatli hodisalardan aynan “bittasi yoki bir nechtasi” qo’llanilgani ko’p hollarda nolisoniy omillar – nutq sharoiti, vositasi, muloqot jarayoni, so’zlovchi hamda tinglovchining kontakt va distant vaziyati, ruhiy holati, bir-biriga munosabati, milliy-madaniy, yosh, jins kabi xususiyatlar bilan bog’liq. Struktur tilshunoslik bularning barchasini nolisoniy omillar sifatida baholab, tilshunoslikdan “chetga” chiqarib qo’yardi. Bunday hodisalar “nolisoniy” (ekstralingvistik, paralingvistik…) sifatida nolingvistik baholanishining o’ziyoq, tabiiy ravishda, tilshunoslarning diqqatini o’ziga jalb etmagan, fanimizda bu vositalarga yetarli e’tibor berilmagan. Vaholanki, ko’p hollarda kommunikatsiya (amaliy faoliyat) jarayonida – samara-ta’sirchanlik nuqtayi nazaridan – bunday tilshunoslikka aloqador bo’lmagan vosita/hodisalar tilning o’z hodisalari – nutqiy birliklardan ko’ra ko’proq ahamiyat va qiymat kasb etadi. Shunday nolisoniy hodisalardan biri ohang dir. Tilshunos olim Hasanboy Jamolxonov: “Ohang og’zaki nutqning majburiy fonetik komponentidir, usiz gap yoki nutq shakllanmaydi va ifodalanmaydi”, deb yozadi 2 . Nutqimizda mazkur fikrni dalillovchi misollarga har kuni har qadamda uch kelamiz. Masalan, mashhur latifani eslaylik: Afandi boy, biroq o’ta xasis qo’shnisidan jahllanib unga: ” Siz ahmoq, odam emmassiz! ” deydi qat’iy ohangda. Tabiiyki, xasis boy Afandini qoziga sudraydi. Qozining talabiga ko’ra Afandi deganiga ”iqror” bo’lib aytgan gapini oddiygina qilib, hayajonsiz, to’xtamsiz, bir tekis ohangda takrorlaydi: ” Siz, ahmoq odam emassiz ”. Gap talaffuzida to’xtamning “siz”dan keyin berilishi, tabiiyki, gap mazmunini butkul o’zgartirib yuboradi… Yana bir misol. Keyingi 4-5 yilda oziq-ovqat do’konlarimizda maxsus qog’oz qutilarda ”tabiiy sut”lar ko’payib qoldi. Sutqutilarning yuzida yozilgan reklamalarni ikki xil ohangda o’qib ko’ramiz: Tabiiy, quruq sut qo’shilmagan.– 2 Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фанетикаси. – Т.: Фан, 2009.

Tabiiy quruq, sut qo’shilmagan. (1-gap mubolag’a qiladi, 2-gap esa “haqiqat”ni so’zlaydi.) Yana bir misol. Nafisa, opam keldi (so’zlovchi Nafisaga opasi kelganligini bildiryapti) – Nafisa opam keldi (so’zlovchi (noma’lum tinglovchiga) Nafisa ismli opasi kelganligini bildiryapti).– Nafisa, opam keldi (so’zlovchi (sanash ohangidan foydalanib) Nafisa va opasi kelganligini bildiryapti). Yana bir misol. Mani yorim gul andom (” Mening yorim gul yuzli ” degan mazmunni uqamiz ” gul andom ”ning bo’lib aytilishidan)– Mani yorim Gulandom (” Yorimning ismi Gulandom ” degan axborot yetib keladi qulog’imizga). Keltirgan misollarimiz tilimizning ifoda imkoniyatlari nihoyatda keng va rang-barangligidan dalolat beradi. Zero, mill а tning o’zligini, dunyod а b о rligini, o’zig а хо sligini b е lgil о vchi о mill а rd а n а s о siysi uning о n а tilidir. Sukut ham nutqiy muloqot jarayonining muhim nolisoniy vositalaridan biridir. “O’zbek tilining izohli lug’ati” da sukut arabcha so’z sifatida talqin etiladi va jimjitlik, gapirmaslik, kamgaplik ma’nolarini ifodalashi aytiladi. Bu so’z arab tilidan tilimizga kirgan sukun , sukunat va o’zbek tilidagi sukunatli yasama so’zi bilan asosdosh bo’lib, u nutqiy muloqot jarayonida o’ziga xos pragmatik qiymatga ega lingvomadaniy xususiyatlarni ifoda etadi. Andijonlik olim Ma’murjon Saidxonovning “Aloqa-aralashuv va imo-ishoralar” kitobida ( Т .: Fan, 2008) sukutni “muomalaviy mazmunga ega” va “muomalaviy mazmunga ega bo’lmagan” turlarga ajratadi. Kuzatilishicha, “muomalaviy mazmunga ega” sukut nutqiy muloqot jarayonida ellikka yaqin ma’nolarni yuzaga chiqaradi. Chunonchi, isyon ma’nosi : Qizcha bolalarga xos qaysarlik bilan boshini eggancha jim turar, uning sukutida, butun xatti-harakatida nimagadir qarshi so’zsiz isyon bor edi . (Mirmuhsin, Umid) tushunmaslik ma’nosi : Sukut saqlamoq hamma vaqt ham aqllilikdan darak beravermaydi, ammo bilganingni shaqillab gapira berish – o’z obro’yingni paqirlab to’kish demak. (Mirmuhsin, Umid) “indamasdan indash” ma’nosi : Dardim eshitib, etsa sukut dildorim, Shul jimligi menga ming javobdir, javob . (J.Rumiy) va b.

Sukutning “muomalaviy mazmunga ega bo’lmagan” turiga muloqot jarayonidan tashqaridagi holatlar (masalan, Dunyoda shunday qo’shiq borki, yangraganda butun olam sukutga cho’madi kabi) misol bo’la oladi. Xalq maqollarida, turli hikmat-u aforizmlarda quyidagilarni o’qiymiz: Aqlning go’zalligi – fikr bilan, Ruhning go’zalligi – shukur bilan, Tilning go’zalligi – sukut bilan, Qalbning go’zalligi –zikr bilan (Maqol); Ahmoqqa javob – sukut (Maqol); Sukut –donishmandlikning boshlanishi (Maqol); … iymon keltirgan kishi yaxshi so’zlarni so’zlasin yoki sukut saqlasin ! (Qur’oni Karimdan); Kim sukut saqlasa, najot topadi (Hadisdan) va b. Demak, azal-azaldan xalqimiz sukutni donishmandlik, aqllilik, iymonlilik, til go’zalligi sifatida e’tirof etgan. Biroq nutqiy muloqot jarayonida sukut hamisha ham ijobiy xarakter kasb etavermaydi. Masalan, Siz sukut saqlasangiz, dunyo ham sizga sukut saqlaydi (Aforizm); Mozor uzra sukut etarlar…(A.Oripov) “Sen nega jimsan?” ma’nosida; Sukut o’ldiradi (Maqol) va h. Zero, sukut ham nutqiy muloqot – og’zaki nutqning (nolisoniy) nutqiy komponentidir 3 . Keltirgan misollarimiz tilimizning ifoda imkoniyatlari nihoyatda keng va rang- barangligidan dalolat beradi. Zero, mill а tning o’zligini, dunyod а b о rligini, o’zig а хо sligini b е lgil о vchi о mill а rd а n а s о siysi uning о n а tilidir. Ziyolilikning ibtid о b е lgisi to’g’ri so’zl а sh v а to’g’ri yoz а о lish ekanligini inobatga olsak, maktab partasida o’tirgan o’quvchilarni, ayniqsa, 10-11-sinf bitiruvchilarini ona tili mashg’lotlarida “qopib gapirish”ga emas, “topib gapirish”ga o’rgatishimiz, buning uchun ularda istalgan matnni turli uslublarda ifodalay olish malaka va ko’nikmalarini shakllantirishimiz va rivojlantirishimiz zarur. 3 Yuldasheva D.N. Sukut nutqiy muloqotning (nolisoniy) komponenti sifatida// BuxDU ilmiy axboroti (ISSN 2181-6875).–Buxoro, 2020, № 6 (75).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Lug’at ustida ishlash metodikasi

Boshlang‘ich sinflarda sintaksis elementlari ustida ishlash metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ertak ustida ishlash metodikasi

Nutq o’stirish metodikasi

Nutq madaniyati uslublari haqida